سیر تحول و تیپولوژی مجتمع های مسکونی

به نام خدا
سیر تحول و تیپولوژی مجتمع های مسکونی
طرح 5

تعریف کاشانه
تعریف مسکن درایران
تعریف تیپولوژی و گونه شناسی
گونه شناسی مسکن شهری
انواع مسکن از لحاظ تراکم در ایران
تعریف مجتمع مسکونی
ضرورت تنوع در مجتمع های مسکونی
انواع گونه های مجتمع مسکونی
الگو های تکثیر در ساختمان های بلند مرتبه
مقایسه مجتمع های مسکونی بلند مرتبه و میان مرتبه
مصادیق
فهرست مطالب:
روند تحولات مسکن در جهان
افزایش عرضه مسکن
سیاست های موزون و حساب شده در بخش مسکن در کشورهای در حال توسعه
تحولات شهری در دولت پهلوی
اولین حرکت شهرسازی:
تحولات پس از انقلاب تا کنون
تحول معماری مسکن ایرانی
عرضه و تقاضا

روند تحولات مسکن در جهان

زمانی که به علت جنگ صنایع در خدمت جنگ قرار گرفت میلیونها کارگر از روستاها به شهرها مهاجرت کردند و جمعیت شهرهای بزرگ خیلی زود افزایش یافت.اتفاق مهم بعد از جنگ توسعه مناطق مسکونی و پخش آن در سطح کل شهر بود.
در محله های کثیف خانه های مدرن ساخته شدند و در حالیکه جنبه های فیزیکی و بهداشتی این خانه های جدید بسیار بهنر شده بودند شرایط اجتماعی به هیچ عنوان پیشرفت نکرده بود.
بعد از جنگ حومه شهرها به طور چشمگیری توسعه یافتند اما به دلیل جدایی اجتماعی و کاهش ارتباط گروه های مختلف مردم در این امر تردید بوجود آمد.

تحولات شهری در دولت پهلوی
اسکیس وار به دو صورت معماری چهار دهه از دوران پهلوی دوم را بررسی میکنیم. یک به صورت تغییراتی که در هر دهه صورت گرفت.دو با تقسیم بندی در نوع و رده های مختلف معماری .

-معماری متعارف که در هر چهار دهه وجود داشته است،تغییراتی که در نمود آنها مشاهده میشود در ارتباط با مصالحی است که با پیشرفتهای صنعتی تولید شده است.

-ساختمان های دولتی که اوج اعلای آن را دهه چهارم پهلوی دوم مشاهده میکنیم ،به دلیل گسترشی که در نحوه اداره مملکت و ازدیاد حجم کارمندان و هم چنین ایجاد تشکیلات و سازمانهای جدید و تولید مصالح مدون صنعتی به وجود آمد،تغییر شکلی اساسی در تکنیک ساختمان و در نتیجه در کالبد ظاهری و فضاهای داخلی آن ها ایجاد شد.

-نحوه مسکن گزینی از زندگی فردی به زندگی جمعی که آپارتمان نشینی را مطرح کرد.

-ایجاد مجتمع های مسکونی به جای آپارتمان نشینی در تفکیکی های موجود شهری.

-ویلاسازی های بسیار گران قیمت در باغ های کوهپایه های توچال.

اولین حرکت شهرسازی:
-کشیدن دو خیابان چلیپایی شکل (بوذر جمهوری،15خرداد و خلیل آباد،خیام)
– فرو ریختن باروها
– پر شدن خندقهای دور شهر
– گسترش همه جانبه شهر
– از دست دادن نقش بازار به عنوان ستون فقرات شهر و کشیده شدن مراکز خرید به کنار خیابان
– طرحهای شبکه ای شطرنجی و میدانهای بزرگ (عمدتا در محل دروازه ها) برای حرکت ماشین
– برهم ریختن بافت محلات و سازمان کالبدی شهر
– توسعه شهر برون زا و غیرارگانیک
– زوال طراحی خانه های درون گرا
– تعریض خیابانها
– وسعت شهر به 11 برابر زمان آقامحمدخان و 2/5 برابر دوره ناصری می رسد،جمعیت بالغ بر 700000نفر
– از بین رفتن بازارچه (مرکز منطقه) و یا گذر (مرکز محله) به طور کلی زندگی به سوی ماشینیسم به حرکت در می آید.

ایران از سال 1300تا 1357
الف)از سال 1300 تا 1320(حکومت رضا شاه)
ب) از سال 1320 تا 1342 (حکومت محمدرضا شاه تا اصلاحات اراضی)
ج) از سال 1342 تا 1357 (از اصلاحات اراضی تا انقلاب)

-سبکهای معماری از 1300 تا 1320:
وقوع کودتای 1299 و آغاز حکومت پهلوی و تاثیر پذیری از شرایط جهانی آن زمان، موج تحدد طلبی در ایران را به وجود آورد.
1. سبک دنباله سبک اصفهان که بیشتر در مسکن سازی خصوصی افراد و اشخاص میانه تجلی میابد. (درون گرا)
2. سبک ملی که از طرف دولت رضاشاه تقویت میشود،بازگشتی است به معماری ایران قبل از اسلام. (دوره ساسانیان و هخامنشیان که بناهایی شبیه به سبک تخت جمشید تجلی میابد.)
3. سبک کلاسیک اروپایی که بیشتر از جانب معماران از فرنگ برگشته رایج میگردد و نمونه آن میادین حسن آباد و فردوسی است.
4. سبک مدرن که بیشتر از سبکهای سه گانه فوق الذکر گرفته شده است و بر اساس آن تمام اصول سنتی زیر پا گذاشته میشود و ساختمانهای کاملا جدید و وارداتی از اروپا از این نوع می باشد.

از سال 1320 تا 1345
آغاز جنگ جهانی دوم،تبعید رضا شاه به جزیره موریس و آغاز حکومت محمدرضاشاه
از سال 1320 تا 1332
رکورد شهر نشینی :
– قطعه بندی زمینها بدون تعیین کاربری
– طراحی بر اساس حرکت راحت ماشینها
از سال 1332 تا 1345
– آغاز دگرگونیهای وسیع در نظام و بافت شهری
– سیاست دروازه های باز
– اقتصاد بر مبنای اقتصاد تک محصولی (نفت) پایه ریزی شد،جامعه مصرفی،مهاجرت به تهران
– تشکیل وزارت آبادانی و مسکن
از سال 1345 تا 1357
اولین طرح جامع تهران
سرانه های شهرسازی وارداتی (توسط مشاورین خارجی) و بیگانه به تولید ، اقلیم و فرهنگ مردم
سفته بازی و دلالی بر روی زمین

– مرز توسعه 25 ساله
– هجوم به بافت قدیم ، مرمت و بازسازی (جراحی شهر)
– 50 دهه شکست طرح جامع که غیر قابل اجرا بود.(به علت مهاجرت به تهران و پیشرفت فراتر از پیشنهادهای طرح جامع)
– پدیده حاشیه نشینی

ایران از سال 1357 تا 1381
1357- پیروزی انقلاب
1358- از اعتبار افتادن طرحهای ملی ، منطقه ای و جامع شهری
1359- مسئله مسکن و نقش آن در گسترش شهرها (قانون اراضی شهری)
1360- تاکید مجدد بر طرحهای جامع شهری
1361- تهیه آمایش طرح سرزمین و برنامه های 5ساله
– تمرکز زدایی در شهرها و منطقه تهران
– گسترش محدوده مابین محدوده خدمات شهری و محدوده 25 ساله
1362- تهیه طرحهای ضربتی (به دلیل نزدیک بودن پایان جنگ )
1364- تهیه طرحهای منطقه ای و مکان یابی تهیه طرحهای توسعه و عمران
-درخواستهای پی در پی ارگانهای دولتی (کشتیرانی سپاه ، وزارت نیرو ، مخابرات ،…..) برای احداث بنا و واگذاری زمین
1365- طرحهای آماده سازی(طرحهای حوزه نفوذ)
1366- احیای بافتهای قدیمی شهر
1367- برنامه اول توسعه
– طرح شهرکهای اقماری

1368- طرح شهرهای جدید
1369- طرح انتقال پایتخت و برنامه ریزی فضای سرزمین
1370- طرح مجدد مسئله مسکن و شیوه های برخورد با آن
1371- منسوخ شدن طرحهای توسعه و عمران و حوزه نفوذ
-طرح مجدد طرح جامع در مقیاس شهرستان
1372- برنامه دوم توسعه
– برنامه های واگذاری زمین ،ارائه تسهیلات بانکی و پرداخت سوبسید به تولیدکنندگان و متقاضیان مسکن
– تلاش دولت برای کاهش زیربنا جهت پاسخگویی به نیاز مسکن (میانگین 100مترمربع برای شهرهای بزرگ )
1373- برنامه های جدید برای ساخت و واگذاری مسکن به کارکنان رسمی ،پیمانی و قراردادی دولت
1374- طرحها و تسهیلات مختلف برای ساخت شهرهای جدیدو انبوه سازی مسکن
1375- برنامه های جدید بخش مسکن برای مشارکتی کردن نظام ساخت و متشکل کردن تقاضا
1376- ناتوانی دولت در اجرای برنامه های مربوط به مسکن
– افزایش بی رویه قیمت ساختمان
– مواجه شدن 7میلیون شهرنشین کشور با مشکل مسکن

1377- برنامه سوم توسعه
– اعطای وام به متقاضیان مسکن و واگذاری واحدهای استیجاری
1378- انبوه سازی مسکن
1379- کاهش زیربنای مسکن در کشور (میانگین کمتر از 100 مترمربع)
1380- برنامه حمایتی از سازندگان تعاونی و خصوصی برای تنظیم بازار و تعدیل قیمت مسکن
– استفاده بیشتر از ارتفاع در ساخت مسکن
1381- نرخ بالای 70درصدی شهرنشینی در ایران
– کاهش 17/8 درصدی ساخت و ساز در تهران

تحولات پس از انقلاب تا کنون
پس از انقلاب عده ای بدون توجه به مسائل و مشکلات شهری و عواقب و خطراتی که ازدیاد و ازدحام جمعیت بوجود می آورد آگاهانه یا ناآگاهانه نخست مردم را تشویق به تولید نسل بیشتر کردند و سپس وعده دادن زمین و خانه در تهران و سایر شهرها را سرلوحه شعارهای خود قرار دادند.
در سالهای 58 تا 60 روند واگذاری زمین و مسکن در تهران توسط ارگانهای متعدد فزونی گرفت و فوج فوج مردم را برای خانه دار شدن راهی پایتخت و شهرهای بزرگ کرد.
اشکال اساسی که در واگذاری زمین و ساخت بنا در دهه 60 وجود داشت نبود ضوابطی بود که ساخت تک واحدی مسکن را محدود ،و انبوه سازی را تشویق ، توصیه و اجرای نقشه های شهری مناسب در مناطق مختلف شهری را تاکید و تایید کند.
در این دوره جای اینکه کلان شهر تهران و سایر شهرهای بزرگ در ارتفاع توسعه یابند به صورت افقی افزایش یافتند که بدترین نوع شهرسازی است.

بناهایی که در امروز در تهران تخریب و نوسازی می شوند بناهایی است که در دهه 60 در یک یا دو طبقه ساخته شده اند و اکنون با عمر کمتر از 20 سال تخریب می شوند و به جای آنها بناهایی 4 یا 6 طبقه ساخته میشود.
در برنامه سوم توسعه متوسط زیر بنا در مناطق شهری به 100 متر مربع کاهش یافت.
در کنار دو سیاست مثبت تصویب قانون نظام مهندسی و حمایت از کوچک سازی در دوره مورد بحث می توان سیاستهای شهرداری تهران در خصوص کسب درآمد از طریق فروش تراکم در فضا و افزایش واحدهای تجاری و اداری را سیاستی دانست که بافت شهری تهران را به گونه ها به هم زد که در حال حاضر شهر تهران فاقد معماری مشخص و تعریف شده می باشد. این سیاست ضربه ای به هویت شهری پایتخت بود.
سیاست مسکن حمایتی به جای زمین حمایتی از سال 77 اتخاذ شده است. در این روش زمین به قیمت روز فروخته و از محل آن واحدهای استیجاری ساخته می شود. این سیاست،رانت خواری روی زمین را تقلیل داد.

تحول معماری مسکن ایرانی
از دهه اول قرن 14 هجری (دهه سوم قرن 20 میلادی)به بعد معماری ایرانی و همراه با آن کیفیت منازل مسکونی با بازگشت معماران تحصیلکرده خارج متحول شد.در این زمان ایران هنوز کشوری بود با معماری سنتی که در آن حرفه و هنر معماری در طول سالیان متمادی بر اساس آموزش سینه به سینه از استاد به شاگرد منتقل شده استو به صورت سبکی جامع رشد کرده بود.
با توجه به غنی بودن هنر معماری سنتی در ایران کیفیت در اکثر منازل مشابه هم بوده است. در این دهه برای اولین بار معماران جوان تحصیلکرده کیفیت منازل عامه مردم را موردنقد قرار دادند.ابن کیفیت در ایران فقط مختص طبقه بی بضاعت نبود. در اروپا نیز وضعیت مسکن در دهه 20 کم و بیش به همین صورت بود.
با پایان جنگ جهانی اول نه تنها نقشه سیاسی اروپا تغییر کرد بلکه زندگی اکثر مردم متاثر از نابسامانی اجتماعی و اقتصادی بدتر شده بود.همین امر باعث شد تا معماران اروپایی در فکر راه حلهای نوین و اقتصادی برای بهبود مسکن عامه مردم باشند.
در مانیفست اولین کنفرانس سیام در سال 1928 معماران مدرن اعلام کردند : ” نیازهای اکثر مردم بر نیازهای فردی برتری دارد. معماران باید برای حل مشکل مسکن باید فضای مسکونی را تغییر داد و فضاسازی نوین ایجاد کرد.“

لودویک هیلبر سایمر در این مورد می نویسد“مسکنی باید ایحاد می شد که توقعات بشر را که تا آن زمان تعریف نشده بود و حتی خود او نیز از داشتن آن بی اطلاع بود ،برآورد.“
معماران از دهه 20 میلادی در اروپا و دهه 30 در ایران به بخشی از زندگی خصوصی و اجتماعی انسان در ارتباط با علم پزشکی و بهداشت عمومی توجه کردند. از همین رو بهداشت به یکی از عوامل اصلی در طراحی معماران تبدیل شد.و عنوان ”حداقل نیاز بهداشتی مسکن“ را به خود اختصاص داد.
در این طراحی حمام که تا این زمان در طراحی نقشی نداشت و دستشویی که به گوشه ای از خانه تبعید میشد مورد توجه گرفت و در جاهایی مثل بعضی طرحهای لکوربوزیه محور طراحی در سال 1924 ) بخش دیگری که در این طراحی مورد توجه canale چانل (منزل قرار میگرفت آشپزخانه بود. در خانه های قدیمی آشپزخانه ها به صورت مطبخی بودند که توجه زیادی به آنها نمیشد. در اروپا با کاهش سطح اتاقها ایده های نوین و کاربردی در طراحی آشپزخانه ایجاد شده بود.در این دوران معماران ایرانی هم آشپزخانه ها ره به اشکوب اول منتقل کردند و در این دوره اهمیت بیشتری به آشپزخانه داده شد.
زیگفرید گیدیون در کتابی با عنوان سکونت آزادانه میگوید: ” خانه ای زیباست که نیازهای زندگی ما را براورد.مانند: نور، هوا،فضای حرکت و گشایش“
همچنین در این دوره معماران سعی در ادغام طبیعت و ساختمان کردند. این امر در معماری سنتی ایران کاملا قابل درک و مشاهده است. همانطور که تراس در خانه های سنتی ایرانی بوده است و باغچه ها و حوض در فضاسازی خانه نقش اساسی بر عهده داشته اند.

سیاست های موزون و حساب شده در بخش مسکن در کشورهای در حال توسعه

توجه به برآورد تقاضای مسکن با توجه به نرخ رشد جمعیت،شهرنشینی و نرخ رشد خانوارها
اهمیت سیاستهای مالی و پولی حمایت کننده بخش مسکن و لزوم توجه به بررسی جامع ،شامل حمایتهای مالی و پولی از سایر بخشهای اقتصادی
اهمیت نقش عرضه زمین و مقررات مرتبط با آن در محدوده شهرها بر تامین مسکن
اهمیت اعطای حق مالکیت به ساکنین در نواحی غیر رسمی به عنوان مکانیزمی برای انتقال فرصتهای اقتصادی به گروههای کم در آمد به نحوی که باعث تشویق به حاشیه نشینی نشود.
تاکید بر بهسازی و نوسازی نواحی مسکونی غیر رسمی در طی زمان و بر مبنای منابع مالی و نیازهای گروه های ساکن.
تاکید بر مطالعه همه جانبه و پرهیز از اتخاذ بلند مدت سیاست های کنترل بازار مسکن.
تاکید بر سیاست های کنترل شده جریان مهاجرت به شهرها با فراهم کردن مزایا و امتیازات خاص سکونت در نواحی روستایی.

روند شهرنشینی در کشورهای در حال توسعه سریع و سطح تولید در آنها در مقایسه با کشورهای توسعه یافته بسیار پایین است. کشورهای در حال توسعه به واسطه بهبود شرایط بهداشتی و تحولات اجتماعی اغلب در نیمه دوم قرن بیستم با مشکل عدم انطباق تعداد واحدهای مسکونی و تعداد خانوارها مواجه شدند.به عبارت دیگر عرضه و تقاضای مسکن مطابقت نداشته است،این موضوع باعث کاهش کیفی شاخص های مسکن و توسعه واحدهای مسکونی غیر رسمی شده است که اغلب با کمبود امکانات زیر بنایی مانند آب،برق و خدمات بهداشتی مواجه بوده و صورت آلونک و زاغه در نواحی مختلف شهرها شکل گرفته اند.
مهم ترین ضوابط محاسباتی مسکن در برنامه ریزی ملی عبارتند از: نیاز،تقاضا و عرضه.نیاز در برگیرنده بزرگ ترین رقم است،زیرا مجموع فضای مسکونی تقسیم شده به واحدهای مورد نیاز خانوارهایی را تشکیل میدهد
که خانه ندارند.
در برابر نیاز شاخص تقاضا قرار دارد.نیاز از تقاضا بیشتر است اما در هر برش زمانی بخشی از نیاز به تقاضا
تبدیل میشود و آن هنگامی است که اسباب آن برای متقاضی فراهم شده باشد
در پاسخ به کمبود مسکن و عدم مطابقت عرضه و تقاضای مسکن در اغلب کشورهای در حال توسعه از جانب دولت اقداماتی صورت گرفته است:دسته اول سیاستهایی که در راستای افزایش عرضه مسکن صورت گرفته است،دسته دوم سیاستهای کنترل کننده بازار مسکن و دسته سوم سیاستهای حمایت کننده از گروه های کم و متوسط درآمد جهت تهیه مسکن.

عرضه و تقاضا

افزایش عرضه مسکن
افزایش عرضه زمین،حمایتهای مالی از ساخت مسکن و قوانین و مقررات حمایت کننده از بخش مسکن عمده ترین خط مشی ها و سیاستهای منطبق بر افزایش عرضه مسکن در کشورهای در حال توسعه بوده است.
الف-افزایش عرضه زمین
الف-1-طرح های تعدیل مجدد زمین
الف-2-ایجاد شهرهای جدید
ب-حمایت های مالی از ساخت مسکن
ب-1-سیاستهای پولی
ب-2-سیاستهای مالی
ج-حمایت از بخش های مرتبط با بخش مسکن

سیاستهای تامین مسکن اقشار کم و متوسط در آمد در اغلب کشورها از جمله کشورهای در حال توسعه بر ساخت مساکن اجتماعی یا عمومی و حمایت از ساخت یا تامین مساکن ارزان قیمت استوار است.ضمن آنکه در این کشورها توسعه نوسازی نواحی و مساکن غیر رسمی در راستای جمایت از تامین مسکن تلقی میشود.

کاشانه چیست؟
خانه یک کاشانه نیست یک خانه(اپارتمان یا چادر یا هر محل مسکونی) یک ساختار فیزیکی است.
کاشانه یک مجموعه غنی از معانی فرهنگی جمعیتی و روانی در حال تکامل است که ما به ساختار فیزیکی متصل می کنیم لذا ما نمیتوانیم یک کاشانه بخریم بلکه می توانیم یک محل سکونت بخریم یا اجاره کنیم و با قدری شانس و زمان و کوشش ان را به یک کاشانه تبدیل کنیم.

تعریف مسکن و انواع آن در ایران
در تعریف مرکز آمار ایران « واحد مسکونی ، مکان ، فضا و یا محوطه ای است که یک یا چند خانوار در آن سکونت داشته و به یک یا چند ورودی (شارع عام یا شارع خاص) راه داشته باشد» (مرکز آمار ایران ، 1375).

مسکن شهری از نظر نوع ، تراکم مسکونی و نیز تعداد طبقات و خانوار ساکن به چند دسته
detachedمسکن مستقل ویلایی
Semi detachedخانه های نیمه مستقل
Flat apartmentخانه های آپارتمانی
clustersمجتمع های مسکونی
Sky scrapersبرج ها طبقه بندی میشود.
اما از نظر جمعیتی به سه دسته تک خانواری ، چند خانواری و مجتمع مسکونی قابل تقسیم است .

گونه شناسی بررسی نمونه های هم نوع برای رسیدن به شناختی در جهت ارائه ویژگی های مشابه و متفاوت یک موضوع و در نهایت رسیدن .به یک دسته بندی می باشد

وقتی خانوارهای مختلف با فرهنگ های متفاوت بخواهند در جوار یکدیگر سکنی گزینند در این زمان لزوم شناخت انواع گونه های مسکونی ضروری به نظر می رسند
اصطلاح گونه که تصوری از یک موضوع که عینا قابل نسخه برداری مشابه باشد دلالت نمی کند بلکه منظور ان ایده ایست که به مثابه .الگویی عمومی به کار برده می شود
گونه شناسی مسکن شهری:
گونه به مثابه زیر ساختی به کار گرفته می شود که بر اساس ان طرح های متنوع می توانند بی انکه در پایان عینا .شبیه یکدیگر باشند تکمیل یابد

1: خانه های مجزا detached houses
2:خانه های حیاط مرکزی court_garden homes
3:خانه های ردیفی(خانه های شهری) row houses (town houses)
4:آپارتمان های بلند مرتبه high rise apartments
5:مجموعه های بلند مرتبه آپارتمانی high rise slab block
6:مجموعه های آپارتمانی با ارتفاع متوسط mid rise apartmens
گونه شناسی مسکن شهری:

خانه های مجزا:
بر اساس ایده یک واحد مسکونی در داخل باغ
بهترین مقبولیت در امریکای شمالی
تداعی کننده زندگی خارج از شهر(ویلای) و زندگی روستای
آزاد بودن ساختمان از سه یا چهار طرف

خانه های با حیاط مرکزی:
متداول ترین شکل به صورت واحد های مسکونی ال شکل
ایجاد خلوت صوتی و بصری برای ساکنین به وسیله حیاط(عدم اشرافیت همسایه ها به هم)
فراهم اوردن شرایط خوب اقلیمی در زمستان و تابستان برای ساکنین
کارای بالای این گونه ساختمان ها در به کار گیری زمین و در نتیجه صرفه جویی در زیر ساخت های شهری

مجموعه ای از واحد های مسکونی تک خانواری چسبیده به هم
ارتفاع متوسط تا چهار طبقه
دید از یک سمت به خیابان و اسمت دیگر به فضای باز خصوصی
امکان تهویه طبیعی به دلیل داشتن دو طرف باز
اتلاف انرژی بسیار کمتر نسبت به خانه های مجزا به دلیل اتصال به واحد های کناری
خانه های ردیفی(خانه های شهری):

آپارتمان های بلند مرتبه:
قرارگیری در مرکز شهر ها به طور معمول
استفاذه بهینه از زمین به دلیل حداقل سطح اشغال و تراکم بالا
قیمت تمام شده بالا
پرت انرژی
ارتباط کم با همسایه ها

مجموعه های آپارتمانی با ارتفاع متوسط:
تعداد طبقات حداکثر هشت طبقه
بالا بردن کیفیت زندگی ساکنان کم درامد و موفقیت اقتصادی این ساختمانها
بالا رفتن امنیت ساکنین به دلیل شناخت بیشتر همسایه ها
دید به فضای عمومی و فضای بازی بچه ها به دلیل ارتفاع کم
استفاده بهینه از زمین و داشتن تناسب به تراکم جمعیتی انها و تراکم شهری
صرفه جویی در هزینه و انرژی نسبت به ساختمان های بلند

عموما به صورت بلوک های کشیده اپارتمانی با تعداد طبقات زیاد(حتی تا سی طبقه)در زمین هایی با محدوده های بزرگ
استفاده از سطح زمین صرفا جهت تامین دسترسی و پارکینگ و در موارد اندکی تامین تسهیلات

مجموعه های بلند مرتبه آپارتمانی:

مثبت ترین قابلیت های بصری بناهای مرتفع
منفی ترین قابلیت های بصری بناهای مرتفع
حوزه تاثیر
محله تا شهر
محله تا شهر
محله تا شهر
ساکنان بنا
اراضی مجاور تا شهر
اراضی مجاور تا شهر
اراضی مجاور تا شهر
اراضی مجاور تا شهر
ایجاد نشانه شهری
امتزاج بصری با نشانه های شهری موجود
ارتقا ارزش بصری سایر نشانه های شهری
ایجاد دسترسی بصری به نشانه های شهری
تشدید ناهنجاری های بصری در محیط اطراف نشانه ها
تحمیل بصری بر نشانه های شهری
انسداد دسترسی بصری به نشانه های شهری
انهدام فیزیکی نشانه های شهری
توسعه شهری با بار مثبت بصری
توسعه شهری با بار منفی بصری

مجتمع مسکونی (Clusters)

به مجموعه ای گفته می شود که با تجمع تعدادی آپارتمان در یک بلوک شهری، که به شکل یکپارچه طراحی و ترکیب شده باشند، پدید می آید. بسیاری از مجتمع های مسکونی دارای فضای عمومی مشترکی هستند که مورد استقاده همگانی ساکنان مجتمع قرار می گیرد و دیگران حق استفاده و حتی ورود به آن را ندارند.
یک مجتمع مسکونی ممکن است از خانه های ویلایی مستقل و یا آپارتمانهای چند طبقه شکل گیرد. اندازه مجتمع های مسکونی نیز متنوع است و برخی از آنها ، مانند مجتمع اکباتان در تهران، به اندازه یک شهر متوسط جمعیت دارند.

انواع مجتمع های مسکونی (Clusters):
مجموعه مسکونی اشتراکی
آپارتمان های بلند
آپارتمان ها با دسترسی مرکزی
مجتمع های مسکونی با ارتفاع متوسط
مجتمع های مسکونی جمعی

مجموعه مسکونی اشتراکی :
فکر مجموعه های مسکونی اشتراکی از دانمارک شروع شد و پیدایش آن در حقیقت به سه عامل بستگی داشت :
1- جنبش مرام ضد فرهنگی دهه 60 میلادی ، که عامل افزایش تقاضا برای زندگی اجتماعی گردید .
2- گرایش و جانب داری جامعه از مجموعه های مسکونی کم تراکم باارتفاع کم در مقیاس های کوچک .
3- فشارهای جدیدی که در پی تغییرات اجتماعی ، اقتصادی و جمعیتی بر خانواده ها وارد شده بود .
مجموعه های مسکونی اشتراکی برای ارائه خدمات روزمره بیشتری به ساکنان به وجود آمدند..
علاوه بر این ها مجموعه های اشتراکی باید تغییراتی را که در شکل خانواده ها ، نوع زندگی جدید و نوع روابط اجتماعی که به وجود آمده بود جوابگو باشند .
اولین مجموعه مسکونی اشتراکی در ابتدای دهه 70 میلادی ساخته شد
.

ویژگی های مجموعه های مسکونی اشتراکی :
معمولا از 12تا30 واحد مسکونی مستقل تشکیل شده اند.
هر واحد مسکونی دارای آشپزخانه و فضای باز خصوصی است .
.هر خانوار به یک فضای باز عمومی ویک ساختمان یا خانه ی عمومی دسترسی دارد.
فضاهای بسته در واحد های مسکونی تک واحدی به صورت مجزا یا به صورت ردیفی (به هم چسبیده)یک تادو طبقه یا به صورت نیم طبقه ای و به صورت گروهی در کنار یکدیگر قرار دارند.
سطح زیر بنای واحد های مسکونی خصوصی بین 100تا 150 متر مربع است.
در این مجموعه ها فضایی تحت عنوان خانه عمومی وجود دارد که فعالییت های مشترک درآن انجام میشود .

خانه ی عمومی
معمولا در مرکز محله قرار دارد .
سطح زیر بنای آن تابعی از اندازه ی جامعه ای که از آن استفاده می کند می باشد و دامنه ای از 5 تا 20 درصد سطح کل زیر بنا ی واحد های مسکونی در مجموعه را دارد.
فضا های اصلی در خانه ی عمومی شامل غذاخوری و نشیمن عمومی می شود و بعضا اتاقی برای بازی ، اتاق تلویزیون تعمیرگاه و انبار ها را نیز شامل می گردد.
پرستاری و مراقبت از کودکان به صورت اشتراکی جهت به وجود آوردن محیط اجتماعی شایسته برای تربیت بهتر کودکان یکی دیگر از جاذبه های این مجموعه ها است .
در این مجموعه ها کلیه تصمیمات از طریق فرآیندی دمکراتیک اتخاذ می شود.

آپارتمان های بلند :
زندگی در آپارتمان های بلند برای خانواده های مرفه آمریکایی به قبل از جنگ جهانی دوم برمی گردد . آپارتمان های مجلل اواخر دهه 1920و اوایل دهه 1930 که در کنار پارک مرکزی در نیویورک ساخته شدند مثال های خوبی می باشند .
نمای زیبا و بسیار متین آپارتمان های قبل از جنگ جهانی دوم که به سبک نئوکلاسیک تزئین شده بودند ، جزئیات نما و حجم آن را تحت تاثیر قرار می داد و پنجره ها ی به شکل مشبک در درون قالبی فلزی قرار داشتند که بعدا به قالب های بتنی تبدیل شدند .
توجه به زندگی سالم از طریق دستیابی به نور خورشید ، هوای تازه ، تهویه مطبوع ساختمان ، لوله کشی آب سرد و گرم ، سیستم فاضلاب بهداشتی معطوف گردیده بود .
برای سهولت در نظافت هرگونه تزئینات و جزئیات پیچیده در فضاهای داخلی واحدها از بین رفت و سادگی جایگزین آنها گردید.

الگوی انتظام فضایی سبک ویکتورین قبل از جنگ که اتاق های نشیمن و ناهارخوری از یکدیگر کاملا جدا بودند ، در این واحدهای مسکونی تبدیل به فضاهایی شدند که در یکدیگر تداخل نموده و گاهی در هم ادغام شده بودند .
طراحی آپارتمان ها از اصول طراحی خانه های حومه ای تبعیت می کردند ولی آپارتمان ها از نظر ایجاد کوران در داخل با واحدهای حومه ای متفاوت بودند زیرا پنجره آنها گاهی فقط در یک جهت قرار داشت .
در دوران بعد از جنگ آسانسورهای با سرعت بالا و تاسیسات ایجاد فشار بالا برای تهویه مطبوع به وجود آمد.

جنبه های اجتماعی :
مهمترین عامل شهرت این آپارتمان ها مناظر زیبایی است که به ساکنان خود عرضه می دارند .
ساختمان های بلند معمولا برای گروه های مرفه جامعه مناسب می باشد که می توانند از تسهیلات مشترک و امنیت موجود در این گونه ساختمان ها بهره ببرند .
از نظر جنبه های زیست محیطی شهری ساختمان های بلند مقبول نیستند. زیرا وقتی باد بین ساختمان های بلند قرار می گیرد سرعت آن اضافه شده و موجب آزار عابرین میشود.
استفاده از ساختمان های بلند به منظور ایجاد مجتمع های مسکونی برای طبقه ی کم درآمد ناموفق بوده است. این نا موفقیت بیشتراز فقدان امنیت و ضعف نگه داری از خدمات جمعی آنها ناشی می شود.
اسکار نیومن در کتاب ”فضاهای قابل دفاع“ می گوید فرم فیزیکی محیط های مسکونی نقش اساسی در ارتکاب جرم دارد.
به طور مثال در ساختمان های سه طبقه نرخ جرم 9 در 1000 نفر در حالی که در ساختمان های 13 طبقه و بلند تر این آمار دو برابر یعنی 20در 1000نفر می شود.
نرخ جرم در هر دو ساختمان سه و سیزده طبقه یکی است این مطلب حاکی از این است که این افزایش نرخ در آپارتمان های بلندمرتبه با فضا های عمومی نظیر آسانسورها ، هال ورودی ، راه پله ها ، پشت بام ، و فضا های باز آن ها ارتباط دارد.

آپارتمان ها با دسترسی مرکزی:
آپارتمان با دسترسی مرکزی که توسط واسیلی و لوک هاردت در سال 1927 میلادی در برلین طراحی شده است.
این آپارتمان چهار طبقه ، دارای چهار واحد مسکونی دو خوابه در هر طبقه بوده و واحد ها به دور پله ی مرکزی قرار گرفته اند.
فضاهای دست دوم و کمد ها حد فاصل واحد ها را تشکیل می دادند .
تهویه مطلوب فقط با باز کردن پنجره ی حمام امکان پذیر می شد.
طرح نهایی آپارتمان ها مربع یا مستطیل شکل است.

نقطه نظر های اجتماعی ، اقتصادی و زیست محیطی

دسترسی به واحد ها در آپارتمان های با دسترسی مرکزی راحت ترازسایرآپارتمان هاست.
واحد ها از دو جبهه نورگیری دارند.
ازانتقال صدا به آپارتمان ها جلوگیری میشود.
تهویه ی داخلی آپارتمان ها به راحتی فراهم می گردد.
سطح فضای رفت و آمد عمومی در طبقات بسیار کمتر می باشد.
در آپارتمان های مرسوم که دارای راهرو های بلند در طبقات هستند ، راهرو ها نه تنها فضایی خصوصی نیستند ، بلکه حالت جمعی و عمومی دارند .
دسترسی به چند واحد مسکونی از فضایی کوچک و صمیمی مسلما بر هر راهروی بلند برتری دارد.
هر واحد دارای دو دیوار خارجی است که باعث می شود امکان نورگیری دوطرفه وتهویه ی بهتر را فراهم می کند.تهویه ی فضاهای داخلی در ماه های تابستان یک امتیاز به حساب می آید.

مجموعه مسکونی والینگ بی

مجتمع های مسکونی با ارتفاع متوسط -مجتمع مسکونی با ارتفاع متوسط توسط میس واندرو در سال 1927 در اشتودگارت طراحی شد. -تمام اتاق های نشیمن واحد های مسکونی در این آپارتمانها پنجره ای افقی و عرض مشرف به جنوب شرقی داشتند.مجموعه اپارتمانی بزرگ دیگری در سال 1929 تا 1930 میلادی ساخته شد که اپارتمان های عریض چهار طبقه بدون اسانسور بود.این مجموعه به صورت ردیفی در فضایی پارک مانند قرار داشت که درختان جنگلی آنجا حفظ شده بودند. در این مجموعه ساختمان ها در جهت شمال و جنوب قرار داشتند. -مجتمع های مسکونی با ارتفاع متوسط از هشت طبقه تجاوز نمی کنند. -این مجتمع ها احساس امنیت بیشتری را برای ساکنان فراهم میکنند. -دید به فضاهای عمومی ،تسلط به فضای بیرون و فضای بازی بچه هاآسان تر است. -حیاط های خصوصی در همکف و همچنین تراس ها در پشت بام مطلوب ترین فضای این واحد ها محسوب میشود. -در مقابل باد ایمن ترند و سایه کمتری روی زمین های اطراف می اندازند.

مجتمع های مسکونی جمعی :
بر اساس ایده ای از اتوفیک ، معلمی اهل دانمارک
وی عقیده داشت که باید اصلاحاتی در زمینه خانه سازی صورت گیرد . در جامعه مرد سالار آن دوره ( قرن 19 تا اوایل 20 ) وظایف به طور غیر عادلانه به عهده خانم خانه بود . فیک ایده ساخت خانه جمعی را برای اولین بار ، برای از بین بردن این بی عدالتی مطرح کرد .
در واحدها ی مسکونی آپارتمانی فیک ، مدیریت کارهای خانه از قبیل تهیه غذا به عهده مستخدم خانه بود.
ساخت اولین مجتمع مسکونی جمعی در سال 1903 در کوپنهاک
شامل 26 واحد مسکونی بدون آشپزخانه ، خدمات جمعی در دسترس ساکنان : آشپزخانه مرکزی ، نظافت واحدها ، شستشوی شیشه ها ، تعمیر لباس ها .
برای جلوگیری از تماس دائمی ساکنان ناهار خوری مشترک و مهدکودک عمومی در نظر گرفته نشد و غذا توسط خدمتکار در زمان مشخص به طبقات آورده می شد .
مجتمع مسکونی جمعی
هری زوبورگ،1952

بعد از انقلاب 1917 میلادی زندگی جمعی به دلیل تغییرات اجتماعی و کمبود شدید مسکن به شدت مورد استقبال اتحاد جماهیر شوروی قرار گرفت . مجتمع های مسکونی جمعی بسیار نزدیک به جامعه کمونیست و مکمل ایده لنین بود .
این نوع زندگی در نقاط مختلف دنیا شکست خورد .
مجتمع های مسکونی جمعی از نظر ایده با مجتمع های مسکونی آپارتمانی سنتی تفاوت چندانی ندارند زیرا حرارت مرکزی ، تهویه مطبوع ، شستشوی شیشه ها و خدمات نگهبانی جز لاینفک این مجتمع ها می باشد .
زندگی جمعی برای بسیاری از خانواده ها موضوعی بسیار جذاب می باشد ، مثلا برای زوج جوان تازه ازدواج کرده ای که هر دو شاغل هستند و درآمد بالایی هم برای خرید تمام وسایل زندگی ندارند .
مدیریت نقش مهمی را در این مجتمع ها بازی می کند . کنترل حفظ حریم فضاهای خصوصی و جلوگیری از ایجاد مزاحمت برای آن ها و ارائه خدمات به نحو مطلوب از وظایف مدیر است .
امریکن هاس،1915

انواع مسکن از لحاظ ارتفاع:
1-خانه های کوتاه مرتبه
2-خانه های میان مرتبه
3- خانه های بلند مرتبه
خانه های فاقد آسانسور(حداکثر 4طبقه)
خانه های دارای آسانسور(بین 8-4طبقه)
1-با الگوی راهروی میانی
2-با پلکان و آسانسور مجزا
3-با فضاهای مشاع متمرکز
4-با الگوی کسترش یافته
5-با الگوی فرم چند بال
6-با الگوی مدور
7-با الگوی راهروی کناری
8-با دسترسی طبقاتی یک در میان
در نواحی شهری که ارزش زمین بالاست ساخته می شوند و معمولا به صورت تکی و محدود در سایت مستقر میشوند:

1-با الگوی راهروی میانی (Central corridor system)
در این الگو یک راهروی خطی که واحد های آپارتمانی در دو طرف آن قرار دارند دسترسی واحدها را تامین می کند. آسانسور و راه پله را به نحوی طراحی می کنند که دسترسی تقریبا یکسانی را برای واحدها فراهم کنند.

2-با پلکان و آسانسور مجزا (Multicore system)
منظور از این الگو ایجاد کرهای متعدد در ساختمان که هر کدام به تعداد محدودی آپارتمان سرویس می دهند،می باشد. از مزیت های آن کوتاه شدن راهروهای ارتباطی طبقاط می باشد و علاوه بر آن می تواند باعث ایجاد فرم های جالب در روند طرحی شود.

3-با فضاهای مشاع متمرکز (point block system)
ساختمانهایی با یک راهروی مرکزی کوتاه اما عریض،این نوع ساختمان دارای حداقل چهار جهت یا بیشتر است.

4-با الگوی کسترش یافته (point block system)
در این الگو تعداد آپارتمانها در هر طبقه افزایش یافته است اما اشکالاتی نظیر اضافه شدن مسیرهای دسترسی و نیز از دست رفتن امتیاز وجود دو نما و جهت نور گیری برای تعدادی از واحدها ایجاد شده است.

5-با الگوی فرم چند بال (3wing plan)
در این الگو واحدهای آپارتمانی در 3 بال بیرون زده از بخش ارتباطی مرکزی استقرار یافته اند.ارتباطات عمودی با طبقات تماما در هسته مرکزی قرار داشته و به دلیل زاویه مناسب 120 درجه بین بالها،اشراف از آپارتمانها به یکدیگر وجود نداشته و دیدهای مناسب از واحدها به محوطه وجود دارد.
6-با الگوی مدور
(circular plan)
این الگو شامل تعدادی آپارتمان است که گرداگرد یک هسته ارتباطی مرکزی قرار گرفته اند و دسترسی به واحدها از طریق راهرویی می باشد که به دور این هسته قرار گرفته اند.

7-با الگوی راهروی کناری (Exterior corridor Sys.)
در این الگو واحدها به صورت خطی در یک امتداد استقرار یافته و راهروی ارتباطی در آن از یک طرف دسترسی واحدها را تامین کرده و از طرف دیگر مجاور فضای بیرون میباشد.
8-با دسترسی طبقاتی یک در میان (Stop-Skin)
این الگو در حقیقت شاخه ای از الگوی دسترسی مرکزی می باشد که در آن آسانسورها در طبقات یکی در میان توقف می کنند.

مقایسه تاثیر زندگی در مجتمع های بلند مرتبه و کوتاه
ساکنین ساختمان های بلند مرتبه احساس میکردند که:
-از لحاظ اجتماعی بارسنگینی بر عهده دارند.
-از امنیت کمتری برخوردارند.
-رضایت کمتری از ساختمانشان داشتند.
-مشکلات بیشتری جهت برقراری ارتباط حمایتی باهمسایگانشان داشتند.
-احساس میکردند که توانایی کمتری در تغییر سیاست های ساختمان دارند
-از خلوت خصوصی کمتری برخوردارند.
-تنش و تضاد در بین خانواده افزایش پیدا میکرد.

-در اینگونه ساختمان ها افراد بالای 60 سال روحیه بهتری نسبت به افراد همین رده سنی ساکن در ساختمان های کوتاه داشتند.
-کودکان خانواده های ساکن در ساختمان های بلند مرتبه:
از رشد ذهنی کندتری برخوردار بودند
از استقلال دیرتری نسبت به کودکانی که در ساختمان های کوتاه زندگی میکردند برخوردار بودند.

مصادیق

دارای چهار حیاط مرکزی که توسط فضاهای نیمه باز به هم متصل هستند
تلفیق نگاه سنتی و مدرن
تنوع فضایی در طراحی مجموعه
طراحی متقارن پلان و نماها و استفاده از اجر
زیر بنای کل 68708متر مربع
تعداد واحد ها 491
تعداد طبقات 4و5و10 طبقه
مساحت واحد های یک خوابه 67_76
مساحت واحد های دو خوابه 98
مساحت واحد های سه خوابه 112_127
مجتمع مسکونی زیتون اصفهان

مجتمع مسکونی دوورن در آلمان
قرار گیری بلوک های ساختمانی به صورت خطی و پشت سر هم در پیرامون سایت به طوری که یک فضای
تو خالی در اطراف حیاط سبز ایجاد کرده است
دارای حیاط مرکزی که از تمام جوانب قابل دسترسی است و خیابانی از میان این فضا می گذرد
وجود سقف پیوسته نشان دهنده ان است که ارتفاع ساختمان از تنوع خاصی بر خوردار نیست
تلاش معمار برای نزدیک شدن به معماری پایدار و اقلیم گرا با استفاده از سایبان های عریض وحیاط مرکزی وبازشوهای مناسب و …
)DUEREN(

خانه های جمعی مادرید:
در حومه شهر مادرید در همسایگی خانه های قراردادی ،مورفوسیس یک تیپولوژی از تخلخل را برای مناسب کردن ایده های اجتماعی این پروژه بنا کرده است.این پروژه یک مدل اساسا متفاوت اجتماعی را ایجاد کرده،به صورتی که جزئیات معمول یافت شده در خانه ها را به هم پیوند زده و فضاهای گشوده به هم (با تایید اجتماعی) را همچون ایوان ها،رواق ها و فضاهای سبز و اجتماعی،خانوادگی را پدید آورده اند که در دیگر خانه های جمعی اسپانیا یافت نمی شود.

خانه های جمعی مادرید:
بخش اصلی یک j ارتفاع یافته است و ساختمان های نسبتا مرتفع به وسیله یک نوار بلند و باریک در کنارودر قسمت شمالی سایت و ساختمان های با ارتفاعهای مختلف و کم در قسمت جنوبی سایت قرار گرفته اند

خانه های جمعی مادرید:
فضاهای باز در 3مقیاس اتفاق افتاده اند: مقیاس کوچک:پاسیوهای داخلی (خانوادگی)داخل واحدهای اختصاصی. مقیاس متوسط:حیاط های عمومی که تاکید می کنند بر ساختار محله های کوچکتر و مقیاس بزرگ به طور همگانی و اجتماعی که منظر آن به صورت باغ ملی و گردشگاه عموم است

خانه های جمعی مادرید:
منظرسازی با صفحات عمودی مشبک مانند نهال های رشد کرده ویلاهای یک طبقه را می پوشانند و تا طبقات بالاتر بالا می آیند.

فضای مسکونی لولایی :
فوکوواکا – ژاپن (91-1989)
فضاهای داخلی این 28 آپارتمان براساس ایده ”فضای لولایی“ استوار است که شکل پیشرفته ایده های چند عملکرده فوسومای( در کشور ژاپن) سنتی در بعدی کاملا مدرن است .

چهار جفت ووید: . واحد های مسکونی حول 4 حیاط رو به جنوب چیده شده اند،فضاهای خالی در دل بلوک مسکونی این فضاها با کفی پر از آب فضاهای تعمق و تمرکز هستند که از فعالیتهای روز مره بدور نگه داشته شده اند . به ازای هریک از آنها یک حیاط سرپوشیده در سمت شمال قرار دارد،این فضاها برای بازی بچه هاو نیز به عنوان یک جای کافه مانند برای نشستن در نظر گرفته شده است و مشرف به یک باغچه عمومی است . هر جفت از وید ها با یک بازشوی بزرگ و یک ردیف پله به هم مرتبط هستند. . نور از حیاط پر از آب به حیاط سنگ فرش میتابد و در عوض صدای بازی بچه ها و صدای صحبت به سمت فضای تعمق و تفکر منتشر میشود،مشابه این پدیده در شکستگی موجود در مقطع ووید ها اتفاق میافتد.

تناسبات
تمام ابعاد اصلی در پلان و برش تابع نسبت 1:1/618است که بر اساس عرض فضای حیاط هاست

مسیر های بین ووید ها
مسیرهای پیاده عمومی،دسترسی واحدهای مسکونی را تامین میکندو ویدهارا به هم مرتبط میسازد.
فضای طول هر مسیر ارتباط فضای متفاوت ایجاد میکند:
درون یا کنار حیاط،مشرف به شهر،پارک یا آسمان

تیپ واحد ها
28 واحد آپارتمانی به 18 واریانت از 5 تیپ تقسیم شده اند:
پلان ال شکل
پلان آی شکل
دوبلکس
پلان های ترکیبی دوبلکس ال شکل و دوبلکس آی شکل
واحدها در پلان و مقطع به هم چفت و بست شده اند و فضاهای مختلف حیاط را از درون به هم مرتبط میسازند.
تمام واحد ها حداقل از 3 جبهه نورگیر هستند.

فضاهای چند عملکرده در آپارتمانهای کوچک با فضاهای لولایی

فضای لولایی باز
فضای لولایی بسته

منابع و ماخذ
نشریه هنرهای زیبا شماره 22.زمستان 1386
مجله معماری و فرهنگ شماره های 2،3،22
مجله آبادی شماره 42
پایان نامه های :
طراحی مجموعه مسکونی با رویکرد اقلیمی.الهام رمضانی
طراحی مجتمع مسکونی با رویکرد معماری همساز با اقلیم شهر جدید عالیشهر.مریم اصغری
طراحی مجتمع مسکونی صفاییه یزد.احسان امانی
طراحی مجتمع مسکونی در شهر کاشان.مهدی روشن
منابع اینترنتی
www.arcspace.com
www.greatbuilding.com
www.illition.com

پایان