سرانه های استاندارد شهری


وزارت علوم، تحقیقات و فناوری
موسسه آموزش عالی غیر انتفاعی-غیر دولتی کمال الملک نوشهر
مقطع کارشناسی مهندسی شهرسازی
طرح شهرسازی
ارزیابی کاربری اراضی شهری

روشهای ارزیابی کاربری های شهری
امروزه ارزیابی به عنوان یکی از مهمترین مراحل فرایند هر برنامه ریزی بشمار می آید و برنامه ریزی کاربری اراضی شهری از این قاعده مستثنی نیست. به منظور بررسی و ارزیابی کاربری اراضی شهری از حیث موفقیت کاربریها در جهت تحقق اهداف برنامه ریزی کاربری اراضی شهری می توان از روشهای کمی و کیفی استفاده کرد.
ارزیابی کمی: به منظور ارزیابی کمی کاربری های شهری لازم است وضعیت موجود کاربریهای شهری را از نظر سرانه های آنها مورد بررسی قرار گیرد و سرانجام با مقایسه اطلاعات بدست آمده از بررسی وضعیت موجود کاربری ها با استانداردهای مربوطه یا از طریق بررسی نیازهای فعلی و آتی شهری به فضا این ارزیابی صورت گیرد.
ارزیابی کیفی: منظور رزیابی کیفی کاربری های شهری لازم است ویژگیهای موجود کاربری های شهری را برساس چهار ماتریس زیر برسی نمود.
1) ماتریس سازگاری (Compatibilty)
2) ماتریس ظرفیت ( Capacity)
3) ماتریس مطلوبیت (Desirability)
4) ماتریس وابستگی ( Depedency)
ماتریس سازگاری: برمبنای این ماتریس، کاربری های موجود در حوزه نفوذ یکدیگر را از نظر یک سری از ویژگیها مانند: اندازه و ابعاد زمین،شیب زمین،شبکه های ارتباطی،کاربری های وابسته،کیفیت هوا- نور- صدا و …. مورد مقایسه قرار می گیرند. براساس این ماتریس کاربریهای همجوار می توانند یکی از حالت های 1. کاملا سازگار 2. نسبتا سازگار 3. نسبتا ناسازگار 4.کاملا ناسازگار را داشته باشد. به عبارت دیگر: در این نوع ماتریس دو نوع کاربری مجاور باید هماهنگ بوده و مزاحمتی برای همدیگر بوجود نیاورند و حتی در بعضی مواقع به همدیگر کمک کنند. برای هر فعالیتی با توجه به خصوصیاتش ، حوزه نفوذ و اثرگذاری باید تعریف گردد . در صورتی فعالیتهامی توانند کنار هم قرار بگیرند که
– آثار سوءبرهم نداشته باشند
– خارج از حوزه نفوذ دیگری قرار گیرند
در اینصورت کاربریهای تخصیص یافته سازگار محسوب می شوند.
ماتریس سازگاری
کاربری هایی که در یک منطقه استقرار می یابند نباید موجب مزاحمت و مانع اجرای فعالیت های دیگر گردند. بر این اساس کاربریها از نظر سازگاری ممکن است حالتهای ذیل را داشته باشند:
الف) کاملا با یکدیگر سازگارند: یعنی هر دو خصوصیات مشترکی دارند و فعالیت های آنها نیز بر یکدیگر منطبق باشد، مانند دو مسکونی کم تراکم.
ب) نسبتا ناسازگار: با این ترتیب هر دو کاربری از یک نوع بوده اما در جزئیات اختلاف داشته مانند مسکونی کم تراکم با مسکونی تراکم متوسط.
ج) نسبتا ناسازگار باشند: یعنی اینکه میزان ناسازگاری بین این دو کاربری از سازگاری آنها بیشتر باشند.
د) کاملا ناسازگار باشند : یعنی مشخصات دو کاربری هیچ گونه هم خوانی بت یکدیگر نداشته و در تقابل با یکدیگر باشند مانند کاربری مسکونی با کاربری صنعتی.
ه ) بی تفاوت باشند : یعنی دو نوع کاربری از جهت سازگاری نسبت به هم بی تفاوت باشند
2. ماتریس مطلوبیت: برمبنای این ماتریس، کاربریهای شهری با محل استقرار آنها بر اساس ویژگیهای به مانند آنچه که در بالا به آنها اشاره شد مورد ارزیابی قرار می گیرند و هر کاربری با توجه به محل استقرارش می تواند یکی از حالت های 1. کاملا مطلوب 2. نسبتا مطلوب 3. نسبتا نامطلوب 4. کاملا نامطلوب را داشته باشد. به عبارت ساده تر: در این نوع ماتریس رابطه بین سایت (زمین ومحل) با نوع فعالیت یا بعبارت دیگر رابطه زمین با کاربری مورد نظر مطرح است . یعنی هر زمینی برای کار بری ویژه ای مناسب است و هر کار بری زمین خاصی را می طلبد که در مکان گزینی مراکز خدمات شهری یک اصل مهم محسوب میگردد .
3. ماتریس ظرفیت: برمبنای این ماتریس، مقیاس هر کاربری با سطح عملکردی محدوده ای که کاربری در آن واقع شده است مورد بررسی قرار می گیرد. در این حالت نیز هر کاربری می تواند نسبت به سطح عملکردی محدوده استقرارش یکی از حالت های 1. کاملا متناسب 2. نسبتا متناسب 3. بی تفاوت 4. نسبتا نامتناسب 5. کاملا نامتناسب را داشته باشد. به عنوان مثال این اصل برای کاربری آموزشی بدین ترتیب خواهد بود: اندازه و ابعاد این سطوح باید جوابگوی فعالیتهای آموزشی ، پرورشی و ورزشی در دو بعد جزئی وکلی باشد. در بعد جزئی ظرفیت واحد آموزشی باید باتعداد جمعیت استفاده کننده از آن واحد آموزشی و در بعد کلی ظرفیت کل واحدهای آموزشی منطقه در مقاطع مختلف تحصیلی با جمعیت دانش آموزان آن منطقه متناسب باشد. فضاهای یک واحد آموزشی در صورتی می تواند بصورت بهینه مورد استفاده قرار گیرد که دارای ابعاد و اندازه های متناسب با عملکردی که مورد نظر است باشد. این ابعاد و اندازه با توجه به ظرفیت واحد آموزشی متفاوت است .در هر ناحیه با توجه به شعاع دسترسی ، تراکم جمعیت دانش آموزی لازم التعلیم ، سیاست دولت و….می توان تعداد و ظرفیت مورد نیاز مکانهای آموزشی ، پرورشی و ورزشی را تعیین کرد.
4. ماتریس وابستگی: این ماتریس در صدد مشخص کردن میزان وابستگی کاربری ها به یکدیگر و لزوم همجواری آنهاست. و به عبارت ساده تر: این نوع کاربریها می توانند بصورت زنجیروار بهم وابسته باشند( درست بر خلاف نوع ناسازگاری که می توانند مخالف هم باشند و در کنار هم قرار گرفتنشان ممکن است به همدیگر زیان برساند) در این ماتریس تاکید بر این است که کاربریهابصورت زنجیروار بهم وابسته باشند.
بعد از ارزیابی کیفی کاربریهای شهری با ماتریس های بالا می توان در مورد کاربری ها چنین تصمیم گیری نمود که"هنگامی که یک کاربری ناسازگار،نامطلوب،نامناسب و غیروابسته باشد قطعا باید نسبت به تغییر محل آن اقدام نمود. اما چنانچه از جهاتی غیرقابل پذیرش و از جهاتی دیگر مورد قبول باشد در این صورت می توان به جای جایجایی از سایر تمهیدات برای کنترل و کاهش آثار فعالیت آن از جمله: فیلتر کنترل آلودگی هوا،ایجاد حائل مصنوعی،دیوار،پوشش گیاهی،مواد و مصالح آکوستیکی،کاهش حجم و . . . استفاده نمود".
بر مبنای متون فوق به عنوان مثال می توان جهت مکان یابی کاربری آموزشی اصول زیر را در نظر گرفت:
کاربری فضاهای آموزشی و عوامل موثر در مکان یابی آنها
یکی ازپیچیده ترین و حساس ترین کاربریهای موجود در فضاهای شهری کاربریهای آموزشی می باشد که لزوم توجّه دقیق و عاقلانه در خصوص مکان یابی و همسایگی با کاربریهای مشابه و هم سو را طلب می نماید.از جمله این تمهیدات لحاظ نمودن مسئله بهداشت مدارس در تعیین فضاهای آموزشی است. در این رابطه جهت جلوگیری از آسیبهای جسمی و روحی و ایجاد محیط سالم آموزشی، توسط وزارت بهداشت و درمان و آموزش پزشکی و معاونت پرورشی وزارت متبوع دستورالعمل های اجرایی ارائه شده است که بطور مشخص متضمن جلوگیری از ایجاد آلودگی های صوتی ،آب ، زمین و هوا می باشد.در بخشی از این دستورالعمل که به مکان یابی فضاهای آموزشی مربوط می گرددآمده است : " محلی که برای احداث مدارس در نظر گرفته می شود باید از کارخانجات ، خطوط آهن، بزرگراهها ، بیمارستانها ، گورستانها،کشتارگاهها ، دامداریها، مرغدایها و محل انباشتن زباله و کود ، مراکز پر سرو صدای شهری و مراکزی که به نحوی تولید دود ، بو، گردوغبار و سر وصدا می نماید دور باشد"
بدین ترتیب با شناخت عواملی که در تعیین سازگاری و یا نا سازگاری و با دیگر کاربریها نقش دارد کلیه همجواریهای آموزشی باید مورد بررسی قرار گیرد . همچنین محلی که برای احداث مدرسه در نظر گرفته می شود باید در مکانی باشد که بتواند از تاسیسات زیر بنایی موجود در محل ( آب، برق،تلفن، شبکه فاضلاب ، شبکه راهها و….) برخوردار گردد.
آلودگی
امروزه به دلیل افزایش جمعیت و رشد فزاینده استفاده از تکنولوژی ووسایل نقلیه موتوری ، مواد آلوده کننده شیمیایی وسوختهای فسیلی ،آلودگی محیط زیست بخصوص در شهرها مشکلات جدّی به بارآورده است.آلودگی هوا،آب ، محیط ، صدا و کلاً دخل وتصرفی که توسط انسان در محیط طبیعی انجام می گیرد مسائلی را موجب گردیده است که عدم کنترل آنها باعث بروز مشکلات حاد تری درشهرها خواهد شد.بنابراین در برنامه ریزی شهری ومنطقه ای تاکید و توجه اساسی بر حفظ محیط زیست سالم از اهمیّت فوق العاده ای برخوردار است.
دراحداث مدارس وفضاهای آموزشی ،پرورشی -ورزشی نیزکه یکی ازکاربری های مهم شهری می باشدباید خطرات و آسیب های ناشی از این آلودگی ها را در نظرداشت واز احداث مدارس در شعاع عمل منابع آلودگی ها اجتناب نمود.در ادامه بحث آلودگی های محیطی مهم وتاثیرآنها برمراکزآموزشی مورد بررسی قرار می گیرد .
آلودگی صوتی
اصوات حاصل از ترافیک ، مراکز تجاری ، صنعتی ، سروصدای ناشی از بازی بچه ها در فضای باز و یا کلاسها که از شرایط قابل پذیرش و تحمل بالاتر باشد ، ارتعاشات مزاحم گفته شده و به عنوان آلودگی صوتی مطرح میگردد. میزان قابل قبول سروصدا در گروههای مختلف در ارتباط با شرایط جسمی و روحی و نوع کاربری یکسان نمی باشد . حداکثر میزان صدای قابل قبول برای کلاس درس 45 دسی بل است. با توجّه به این که شدت صوت با افزایش فاصله کاهش می یابدو با در اختیار داشتن میزان صوت مجاز در کلاس درس می توان با محاسبه دقیق مشخص نمود که منابع ایجاد صوتها ، حداقل در چه فاصله ای باید قرار داشته باشند تا کمترین تاثیر منفی را برای آموزش در کلاس درس ابجاد نمایند.
موقعیت مکانی مدارس و همجواری نادرست آنها با مناطق پرسرو صدا موجب کاهش بازدهی آموزشی می گردد. بنابراین در مکان یابی مدارس باید مسایل همجواری در نظر گرفته شود. احداث سد کننده های صوتی مانند فضای سبز متراکم ویا حائل شدن ساختمانهای جنبی دیگر می تواند در کاهش میزان صدای نامطلوب در محیط آموزشی بسیار موثر باشد.همچنین دور نگهداشتن امکانات و وسایل ورزشی از کلاسهای درس باعث تمرکز حواس دانش آموزان و رشد فرایند یادگیری می گردد.
طبق بررسیهای انجام شده منابع تولید کننده صدا که میزان ارتعاشات آنها از 80 دسی بل بیشتر نباشد می تواند به عنوان کاربریهای همجوار با مراکز آموزشی شناخته شود.یعنی این کاربریها سازگار با کاربری آموزشی خواهند بود و کاربریهای دیگر با ایجاد صوتی بیش از این میزان با کاربری آموزشی ناسازگار می باشند.1
آلودگی هوا
هرعاملی که موجب بروز تغییراتی در ترکیب هوا ، خواص فیزیکی یا شیمیایی آن گردد به عنوان آلودگی هوا تلقی می گردد. عمده ترین منابع آلوده کننده هوا سوختهای فسیلی هستند که برای تامین انرژی مصارف خانگی و صنایع معمولاً بر حسب میزان آلودگی طبقه بندی می شود و بر همین اساس نیز حداقل حریم هر کدام از صنایع نسبت به کاربریهای آموزشی متفاوت خواهد بود. این طبقه بندی بصورت ذیل می باشد.
– صنایع با آلودگی 1000- 500 متر فاصله از مناطق مسکونی
– صنایع با آلودگی 500- 300 متر فاصله از مناطق مسکونی
– صنایع با آلودگی 50 متر فاصله از مناطق مسکونی
با توجه به اینکه آلودگی هوا بر سلامتی جسم انسان اثر سوء دارد ، بنابراین طبقه بندی فوق می تواند شامل فضاهای آموزشی نیز باشد . چون آلودگی هوا بیشتر توسط وسایل حمل و نقل و صنایع صورت می گیرد. بنابراین این دو کار بری نمی توانند با کاربری آموزشی سازگار باشند و باید در مسافت دور از کاربری آموزشی قرار گیرند.
سایر آلاینده های محیطی
بجز آلاینده های صوتی و هوا ، آلاینده های محیطی دیگری وجود دارد که در صورت همجواری با فضاهای آموزشی تاثیرات نامطلوبی بر جسم وروان دانش آموزان خواهند گذاشت .اینگونه آلایندههانتیجه کارکرد بسیاری از تجهیزات و تاسیسات شهری می باشد که از طریق رها سازی پسابها ، پس مانده هاو بوهای نا مطبوع حاصل می شود. از جمله می توان به وسایط حمل و نقل ، کشتارگاهها، نگهداری زباله ها مراکز درمانی و بیمارستانی ، مراکز رادیوترپی و گورستانها اشاره کرد.هر چند تحقیقات مدونی جهت تعیین حریم برای اینگونه کاربریهای مستقر در شهر ها صورت نگرفته است لیکن عموم تحلیل گران مسایل شهری ، بهداشتی و آموزشی معتقدند کاربریهایی که در مسیر مستقیم یا غیر مستقیم این قبیل تاسیسات شهری و تحت تاثیرات نامطلوب آن قرار گیرند، باید فاصله ای متناسب با این منابع آلودگی داشته باشند.کاربریهای آموزشی از جمله این کاربریهاست که باید از اینگونه آلودگیها محفوظ بماند. برای مشخص ساختن سازگاری و نا سازگاری کاربریهای مختلف زمین شهری با کاربریهای آموزشی ، پرورشی وورزشی ذیلاً بطور اختصار توضیحاتی ارائه می گردد.
"کاربری فضاهای آموزشی در ارتباط با دیگر کاربریها"
کاربری آموزشی و کاربری مسکونی
محیط یک واحد آموزشی می بایست واجد تمامی نیازهای یک فضای مسکونی باشدو بدین ترتیب همجواری واحدهای آموزشی با کاربری مسکونی به خصوص در مقاطع ابتدائی و راهمنائی تحصیلی نه تنها سازگار بلکه بسیار ضروری است.
کاربری آموزشی و کاربری فرهنگی
کاربری فرهنگی شامل مدارس ، مسجد ، تکایا ، کتابخانه ها ، مراکز فرهنگی و هنری و تربیتی ، موزه ها ، گالریها ، نمایشگاهها و….می باشد. که عملکرد آنها مشابهت و هماهنگی نسبتاً زیادی با کاربری آموزشی دارد و چنانچه این دو کاربری می تواند به عنوان دو کاربری سازگار در کنار ودر جوار یکدیگر استقرار یابد.بخصوص مقاطع راهنمائی تحصیلی و متوسطه نیاز مند استفاده مستمر از این کاربریها می باشند بطوریکه در صورت عدم همجواری کاربری های فرهنگی باید حداقل فاصله را از کاربریهای آموزشی داشته باشند.
کاربری آموزشی و تجاری
کاربریهای تجاری مشتمل بر واحد هایی تجارتی ، خرده فروشی ، دفاتر خصوصی ، خدمات عمومی ، بانکها ، صنایع و گارگاههای بزرگ و کوچک ، هتلها و سالنهای غذا خوری و….می باشد. تمرکز این مراکز در کنار واحدهای آموزشی پیامدهای نا مطلوب تربیتی را در پی خواهد داشت .
کاربری آموزشی و کاربری بهداشتی
هر جند که کاربری بهداشتی مانند کاربری آموزشی نیازمند فضای آرام و به دور از هر گونه آلودگی های صوتی و هوایی است و از طرف دیگر دسترسی سریع به واحد های بهداشتی و درمانی برای واحدهای آموزشی ضروری است ، لیکن این کاربری به واسطه عملکردی که دارد یکی از منابع شیوع آلودگی های میکربی ، شیمیایی و حتی رادیو اکتیوتیه است . بنابراین این دو کاربری نا سازگار شناخته شده واز همجواری آنها باید احتراز کرد.

کاربری آموزشی و فضای سبز
کلیه تحقیقاتی که در زمینه محل استقرارفضاهای آموزشی صورت گرفته بر ارتباط و نزدیکی این فضاها با فضاهای سبز تاکید دارد، هرچند مکان گزینی فضاهای سبز شرایط خاص خود را دارد. لکن با سیستم تقسیم بندی مناطق مسکونی ، محله ها یا واحدهای همسایه در ارتباط است مع الوصف همجواری آنها با فضاهای آموزشی می تواند از نظر سالم سازی هوا ، جلوگیری از آلودگیها و انتقال آنها به واحد آموزشی ، ایجاد چشم انداز و آرامش بصری و فکری که دانش آموزان با تماشای آنها کسب می نمایند در بهبود شرایط فراگیری بسیار موثر می باشد.
کاربری آموزشی و شبکه ارتباطی حمل و نقل
شبکه ارتباطی شامل سه بخش هوایی ، زمینی و دریایی می باشد.بخش زمینی حمل ونقل جاده ای و راه آهن را در بر می گیرد.امروزه تمام کابریها به شبکه ارتباطی نیاز دارند.اما عملکرد هر کاربری شبکه ارتباطی مناسب خود را می طلبد. شبکه حمل و نقل ازمنابع اصلی آلودگی صوتی و هوایی بشمار می رود . فرود گاهها ، خطوط هوایی ، ایستگاههای راه آهن و جاده ها همگی از منابع آلوده کننده محیط هستند. بنابراین لازم است در انتخاب مکان برای استقرار واحد آموزشی در جوار شبکه ارتباطی دقّت کافی صورت گیرد تا شبکه مناسب هر واحد آموزشی با توجه به مقطع تحصیلی جهت استقرار واحد آموزشی انتخاب گردد.
کاربری آموزشی و دیگرتاسیسات شهری
بجز مواردی که ذکر گردید تاسیسات دیگری وجود دارند که بعضی از انها به واسطه نوع عملکردشان امکان همجواری با کاربری آموزشی را ندارندو نیزتاسیساتی وجود دارندکه علیرغم نیاز فضای آموزشی به آنها باید در فاصله ای مناسب از کاربری آموزشی قرار داشته باشند.در گروه اول کاربریهای مثل پمپ بنزین ، محل سوخت رسانی ، محل جمع آوری زباله ها ، کشتارگاهها ، گورستانها ، دکلهای خطوط فشار قوی لوله های اصلی انتقال نفت و گاز ، دامداریها ، مرغداریها و…..قرار دارندکه نباید در همجواری کاربری آموزشی قرارگیرند. در گروه دوم کاربریهایی مانند آتش نشانی ، مرکز پلیس و نیروی انتظامی ، کاربریهای فرهنگی ( سینماو تئاتر ) وجود دارندکه باید در فاصله های معین از واحد های آموزشی جهت امداد رسانی و استفاده ازفضاهای فرهنگی قرار داشته باشند.در جدولهای شماره (1-2)،(2-2)و(3-2) مجاورتها، مغایرتها و استانداردهای حاکم بر مکان گزینی مراکز آموزشی به تفصیل آمده است.

مطلوبیت مکان برای استقرار مراکز آموزشی
در این بخش معیارهایی که در مطلوبیت یک فضای آموزشی موثر هستند ، مورد بررسی قرار خواهند گرفت . در این قسمت استقرار واحدهای آموزشی با توجّه به شرایط محیطی ، شعاع دسترسی ، انطباق با طرحهای شهری ، امکانات و تاسیسات و تجهیزات شهری مورد تجزیه وتحلیل قرار می گیرد تا از آنها بعنوان معیارهای تفصیلی جهت تعیین مکان مناسب برای ساخت واحدهای آموزشی استفاده شود.
مکان یابی فضاهای آموزشی و شرایط محیطی
شرایط محیطی بیان کننده ویژگیهای جغرافیایی ، اوضاع طبیعی یا اقلیمی (آب و هوایی) ، زمین شناسی و توپوگرافی منطقه مورد مطالعه است.انتخاب مکان مناسب برای واحدهای آموزشی بدون در نظر گرفتن شرایط محیطی میسّر نخواهد بود.شاخصهای محیطی که بعنوان عوامل موثر در تعیین مکان آموزشی مورد استفاده قرار می گیرد عبارتنداز: اوضاع طبیعی ، شرایط اقلیمی وویژگیهای زمین شناسی که هر کدام به تفکیک در ادامه بحث مورد بررسی قرار می گیرد.

جدول شماره (1- 2)نمونه ای از جدولهای استاندارد تفصیلی طراحی شهری (تهیه توسط مهندسین مشاور معماری وشهرسازی ا.ال.پ (A.L.P) نوع مرکز: دبستان
ویژگیها وتناسبات
نحوه استقرار در محیط
نحوه کاربرد فضا
مشخصات پایه ای
1- سطح سرانه :
– فضای باز 50 مترمربع
– فضای سرپوشیده 4 مترمربع

2- مساحت مورد نیاز :
حداقل 2100 مترمربع برای 250 نفر

3- ظرفیت :
– حداقل 250 نفر
– متوسط 500 نفر
– حداکثر 750 نفر
– متوسط هر کلاس 35- 30 نفر

1- همجواریهای متناسب
– همچواری با محلات مسکونی
– همجواری با موسسات فرهنگی مربوطه
همجواری با فضای سبز عمومی

2- محدویتهای همجواری و حریم ها
– حد اکثر فاصله تا محلات مسکونی و زیر پوشش 800 متر
– حداقل فاصله از کارگاههای صنعتی مزاحم 500 متر
– مسیر دبستان حتی المقدور با سواره رو تقاطع نداشته باشد واز خیابان اصلی و فرعی دور باشد.
1- سطح زیر بنا و طبقات:
– سطح کل زیر بنا در طبقات از 40 در صد زمین تجاوز نکند
– تعداد طبقات از دو طبقه تجاوز نکند
– فضای باز سرپوشیده جزء زیربنا حساب نمی شود
2- سطوح و فضا های آزاد:
حداقل سطح آزاد 60 درصد کل سطح زمین است.
– فضای بازی کودکان کاملاً جدا از سایر فعالیتها می باشد.
– بازاء هر نفر از کادر آموزشی و اداری 50 متر مربع جهت پارکینگ
– بازاء هر 10 نفر کودک یک محل پارکینگ برای مینی بوس

1- شعاع عملکرد مفید:
از 700 متر تجاوز نکند

2- جمعیت زیر پوشش :
با ظرفیت متوسط 800 خانوار برای هر مدرسه
بازاء هر 25 نفر شاگرد اضافی 80 متر مربع به فضای پوشیده و100 مترمربع به فضای باز اضافه می شود.

جدول شماره (2- 2) نمونه ای از جدولهای استاندار تفصیلی طراحی شهری (تهیه شده توسط مهندسین مشاور معماری و شهر سازی آ.ال.پ (A.L.P ) نوع مرکز:مدرسه راهنمایی تحصیلی
ویژگیها وتناسبات
نحوه استقرار در محیط
نحوه کاربرد فضا
مشخصات عملکرد مفید
1- سطح سرانه :
– فضای باز 6مترمربع
– فضای سرپوشیده 5 مترمربع

2- مساحت مورد نیاز :
حداقل 700 مترمربع برای 600 نفر
– بازاء هر 100 نفر شاگرد اضافی 250 مترمربع فضای پوشیده و 500 مترمربع فضای باز اضافه می شود.
3- ظرفیت :
– حداقل 600 نفر
– متوسط 800 نفر
– حداکثر 1200 نفر
– متوسط هر کلاس 40- 35 نفر

1- همجواریهای متناسب
– همچواری با زمینهای بازی
– همجواری با موسسات و مراکز فرهنگی
– همجواری با فضای سبز عمومی

2- محدویتهای همجواری و حریم ها
– حداقل فاصله از کارگاههای صنعتی مزاحم 500 متر
– حتی المقدور از خیابانهای اصلی دور باشد.
1- سطح زیر بنا و طبقات:
– سطح کل زیر بنا از 40 در صد کل سطح زمین تجاوز نکند
– تعداد طبقات از سه طبقه تجاوز نکند
– فضای باز سرپوشیده جزء زیربنا حساب می شود

2- سطوح و فضا های آزاد:
حداقل سطح آزاد 60 درصد کل سطح زمین است.
– فضای بازی کودکان کاملاً جدا از سایر فعالیتها می باشد.
– سطح لازم برای پارکینگ یک محل پارکینگ
– بازاء هر کارمند شاغل
1- شعاع عملکرد مفید:
1200 متر

2- جمعیت زیر پوشش :
با ظرفیت متوسط 2000 خانوار برای هر مدرسه

3- قطعات تفکیک :
حداقل 6000 مترمربع
در داخل یا خارج مدرسه (نزدیک) به آن می بایست زمین ورزش پیش بینی شود. بازاء هر 100 نفر شاگرد 1000 مترمربع زمین ورزشی جداگانه لازم است.

جدول شماره (3-3) نمونه ای از جدولهای استاندارد تفصیلی طراحی شهری ( تهیه شده توسط مهندسین مشاورمعماری و شهر سازی آ.ال.پ(A.L.P) نوع مرکز : دبیرستان
ویژگیها وتناسبات
نحوه استقرار در محیط
نحوه کاربرد فضا
مشخصات پایه ای
1- سطح سرانه :
– فضای باز 7 مترمربع
– فضای سرپوشیده 5مترمربع

2- مساحت مورد نیاز :
– حداقل 1000 مترمربع برای 800 نفر
– بازاء هر 100 نفر شاگرد اضافی 450 مترمربع فضای پوشیده و 500 مترمربع فضای باز اضافه می شود.
3- ظرفیت :
– حداقل 800 نفر
– متوسط 1200 نفر
– حداکثر 2000نفر
– متوسط هر کلاس 45- 40 نفر

1- همجواریهای متناسب
– دسترسی حداقل به یک پارک عمومی
– دسترسی به زمینهای ورزشی
– دسترسی به معابر اصلی و مسیر اتوبوسرانی شهری

2- محدویتهای همجواری و حریم ها:
– حداقل فاصله از کارگاههای صنعتی مزاحم 500 متر
ترجیحاً در صورت وجود فضای کافی می توان چند مدرسه مجموعه کنار هم گرد آورد.
1- سطح زیر بنا و طبقات:
– سطح زیر بنا در طبقات از 40 در صد کل سطح زمین تجاوز نکند
– تعداد طبقات از سه طبقه تجاوز نکند

– فضای آزمایشگاهها مجزا از کلاسها باشد.

2- سطوح و فضا های آزاد:
حداقل سطح آزاد 60 درصد سطح زمین است.
– سطح لازم برای پارکینگ:
– یک محل پارکینگ بازاء هرنفر کادر آموزشی و اداری

1- شعاع عملکرد مفید:
در سطح ناحیه ودر مواردی در سطح شهر

2- جمعیت زیر پوشش :
با ظرفیت متوسط 3000 خانوار برای هر واحد

3- قطعات تفکیک :
حداقل 10000 مترمربع
در داخل یا خارج مدرسه (نزدیک) به آن می بایست زمین ورزش پیش بینی شود. بازاء هر 100 نفر شاگرد 1000 مترمربع زمین ورزشی جداگانه لازم است
ارزیابی کمی کاربری اراضی شهری:
سرانه کاربری اراضی شهری در ایران و جهان
تعیین استانداردها و سرانه های شهری برای هر شهر مستلزم موقعیت محلی آن شهر می باشد. از طرفی در معین نمودن حداقل مقدار لازم برای هر فرد شهرنشین عواملی چون مانند آب وهوا،قیمت زمین و عوامل اجتماعی و اقتصادی دخالت دارند.معمولا برای شهرهای دنیا، استانداردها و اندازه های مختلفی وجود دارد که در بسیاری جهات با یکدیگر متفاوت است که این عوامل در رابطه با خصوصیات مردم و نحوه زندگی آنها قرار می کیرد و معیار مشخصی را بوجود می آورد . روش تعیین سرانه ها، در انطباق با امکانات توسعه شهر و شرایط اجتماعی و اقتصادی آن قرار دارد.
هر یک از سرانه های پیشنهادی در رابطه با کاربری راضی و نیازهای جمعیت تعیین می گرد.بنابراین ابتدا در سطح کل شهر و نسبت به تمام جمعیت به تعیین معیار پرداخت و برای هر یک از کاربری ها مانند تجاری، مسکونی ، درمانی و غیره و اجزاء مربوط به آنها سرانه ای معین نمود که مجموع این سرانه ها، سرانه شهری پیشنهادی را تعیین می نماید. در سطح کشور ما استانداردها و معیارهای مشخصی به منظور تعیین همه سرانه های شهری ارائه نگردیده است. از طرفی استفاده از استانداردهای کشورهای دیگر نیز در زمینه سرانه های مختلف شهری به دلیل مغایر بودن شرایط آنها از نظر آب و هوایی و ویژگیهای فرهنگی و اجتماعی، درآمد و ابعاد و اندازه های خانوار خالی از اشکال نمی باشد.از آنجا که شرایط زندگی شهری در مناطق متفاوت کشور ما از نظر اقلیمی و طبیعی دارای آب و هوا و شرایط طبیعی متفاوتی است و هر کدام از این شرایط در نوع معیشت و زندگی شهرنشینان موثر افتاده است. مسلما نمی توان ظوابط و استاندارد های یک شهر مثلا تهران یا اصفهان را به شهرهای دیگر کشور تعمیم داد.
انگیزه های اصلی در پیدایش و رواج استانداردهای کاربری زمین
1 ـ جلوگیری از اسراف زمین و استفاده بهینه از آن
2 ـ پاسخ گویی به رشد سریع شهرنشینی و شهرسازی جدید
3 ـ تامین حداقل نیازهای فضایی و مکانی انسان
4 ـ کمک به عدالت اجتماعی در بهره گیری از زمین
استفاده از چنین استانداردهایی که به استانداردهای عام و یا نرم های جهانی معروف اند دارای معایب و محاسنی است این استانداردها که می توانند از دوباره کاری در رفع نیاز به خدمات ( مثلاً تکرار یک نوع تسهیلات هم در سطح محله و هم منطقه و … ) جلوگیری کنند . دیگر آنکه نیاز به اینکه مسئولان محلی نیازهای واقعی ساکنان را بسنجند رفع می شود چرا که امری پرهزینه و به لحاظ سیاسی مسئله دار است که موجب افزایش توقع مردم می گردد .
از دیگر محاسن این استانداردها آن است که به لحاظ دست یابی به عدالت اجتماعی جذابیت دارند و در همه جا به طور یکسان پیاده می شوند و این نوعی برابری در تامین سرانه امکانات را ضمانت می کند .
اما از طرفی معایب زیادی نیز به این گونه استانداردها وارد است که از ان جمله اند :
ـ نادیده انگاشتن ویژگی های محیطی خاص جامعه مورد نظر
ـ نادیده گرفتن عوامل اقتصادی ـ انسانی ـ اجتماعی ـ فرهنگی ـ محیطی ـ اقلیمی.
سرانه به شاخص یا معیاری اطلاق می شود که برای هر فرد جامعه محاسبه می شود .
نظام سرانه ای در شهرسازی و یا سایر علومی که با مسائل انسانی در ارتباط اند دارای معایب بی شماری است .
تحلیل و بررسی معایب و مزایا استانداردها در طرحهای شهر سازی
اما از طرفی معایب زیادی نیز به این گونه استانداردها وارد است که از آن جمله اند:
– نادیده گرفتن ویژگیهای محیطی و خاص جامعه مورد نظر
– نادیده گرفتن عوامل اقتصادی – انسانی – اجتماعی – فرهنگی – محیطی – اقلیمی و …..
استانداردهای شهری
در سطح کشور ما ، استانداردها و معیارهای مشخصی به منظور تعیین همه سرانه های شهری ارائه نگردیده است. از طرفی ، استفاده از استانداردهای کشورهای دیگر نیز در زمینه تاسیسات مختلف شهری مانند مسکونی ، درمانی ، آموزشی و امثال آن ، به دلیل مغایر بودن شرایط آنها ، از نظر آب و هوایی ، ویژگیهای فرهنگی و اجتماعی ، درآمد ، ابعاد و اندازه های خانوار و امثال آنها ، خالی از اشکال نمی باشد . از آنجا که شرایط زندگی شهری در مناطق مختلف کشور با یکدیگر تفاوتهای اساسی دارد ، معیارها و اندازه سرانه های شهری در یک شهر از ایران نیز نمی تواند قابلیت اجرایی برای شهرهای دیگر را داشته باشد . زیرا با توجه به این حقیقت که کشور ما از نظر اقلیمی و طبیعی دارای آب و هوا و شرایط طبیعی متفاوتی است و هر کدام از این شرایط در نوع معیشت و زندگی شهرنشینان موثر افتاده است ،مسلما نمی توان ضوابط و استانداردهای یک شهر (مثلا تهران و اصفهان ) را به شهرهای دیگر کشور (مثلا رشت و کاشان ) تعمیم داد ، تا چه رسد به آنکه بخواهیم استانداردهای یک کشور خارجی و ضابطه ها و نوع و تیپ مسکن ، یا مشخصات ساختمانی آنها را به عنوان الگویی برای شهرهای خودمان پیشنهاد دهیم .
سهم کاربری مسکونی:
برای ایجاد مکانیابی مناسب کاربری مسکونی، محله های مسکونی در هیچ شرایطی نباید در مناطقی ایجاد شوند که در معرض آلودگی قرار دارند، از نور کافی برخوردار نیستند، رطوبت محیط در آنها از حد مجاز فراتر است و یا درمعرض سرو صدای زیادی قرار دارند. این امر باید در مکانیابی کاربری های شهری و یا آمایش سرزمین در نظر گرفته شود چون تعیین و استقرار کاربریهای مسکونی بیشتر بر عهده طرح های آمایشی است تا سازندگان مسکن.
در مکانیابی کاربری مسکونی می باید موارد زیر را در نظرگرفت:
– در مجاورت کاربری مسکونی و یا محله ها و مجتمع های مسکونی می باید فضای سبز متعارفی جهت تلطیف هوا در نظر گرفته شود.
– برای جلو گیری از آلودگی هوا در محدوده مراکز سکونتگاهی، کاربری های صنعتی حذف گردند.
– در مجاورت کاربری های مسکونی – جهت رفع نیازهای اساسی ساکنان و همچنین به منظور جلوگیری از سفرهای درون شهری زائدو تردد و شلوغی شهر مراکز تجاری مناسبی در نظر گرفته شود.
– احداث دسترسی های مناسب بمنظور تردد ساکنین مراکز و محله های مسکونی.
– ایجاد مجتمع و مراکز محله های مسکونی در شیب مناسب و پرهیز از مکانیابی کاربری مسکونی در شیب های تند غیر استاندارد.
– از نظر زمین شناسی ایمنی استاندارد کاربری های مسکونی حفظ گردد و از ایجاد مراکز مسکونی در زمینهای سست و بی ثبات اجتناب شود.
– از استقرار کاربریها در محدوده مسیل ها پرهیز شود و کاربریهای شهری تا حد ممکن در اراضی بالاتر از محدوده طغیان آنها انتخاب شوند.

سرانه کاربری مسکونی
استاندار سرانه در کشور های مختلف جهان متفاوت است. بعنوان مثال در آلمان، متوسط سرانه مسکونی 73 متر مربع می باشد و در سایر کشور ها از حدود 20 متر مکعب تا بیش از 70 متر مربع تفاوت می کند. طبق ضابطه های بالا ، سرانه زمین مسکونی در کشور های مختلف از 44 تا 88 متر مربع در نظر گرفته میشود
از سوی دیگر طبق استاندارد های اعلام شده از طرف سازمان ملل هر اتاق مسکونی می بایستی حداقل 4 متر مربع وسعت داشته و در هر اتاق حداکثر 2 نفر اقامت نمایند، بنابراین استاندار فضای مسکونی برای هر نفر 2 متر مربع می باشد. یعنی سرانه مسکونی برای هر نفر بر اساس اعلام سازمان ملل در سال 1977 میلادی " اسکان ثبتی" 2 متر مربع می باشد.
سرانه زمین رابطه مستقیمی با تراکم دارد. چنانچه مقیاس مورد بررسی جهت سنجش تراکم ، یک هکتار در نظر گرفته شود، همیشه باید مضروب مقدار سرانه زمین و میزان تراکم به واحد سطح متعارف(یک هکتار) برسد. بنابراین هر چه مقدار تراکم بیشتر باشد سرانه کمتر است.
ذیلا چند تراکم و سرانه با یکدیگر مقایسه می شود:

سرانه زمین(متر مربع)
تراکم
واحد سطح
40
250
10000
25
400
10000
20
500
10000
100
100
10000
50
200
10000

منظور از سرانه مسکونی مقدار زمینی است که از جمع اراضی مسکونی بطور متوسط به هر یک از جمعیت ساکن میرسد و معمولا واحد سطح ارزیابی متر مربع است.
از سوی دیگر سرانه شهری عبارت است از مقدار زمینی که از مجموع کاربری های شهری اعم از مسکونی، اداری، تجاری، تفریحی، در مانی، آموزشی به طور متوسط و بر حسب متر مربع به هر یک از ساکنین شهر اختصاص داده می شود.
به عبارت دیگر:
سرانه مسکونی = مساحت اراض مسکونی (متر مربع)
جمعیت ساکن در شهر

سرانه شهری = کل مساحت اراضی ساخته شده شهر(متر مربع)
جعیت ساکن در شهر
سرانه زمین رابطه مستقیمی با تراکم دارد. چنانچه مقیاس مورد بررسی جهت سنجش تراکم ، یک هکتار در نظر گرفته شود، همیشه باید مضروب مقدار سرانه زمین و میزان تراکم به واحد سطح متعارف(یک هکتار) برسد. بنابراین هر چه مقدار تراکم بیشتر باشد سرانه کمتر است.
سرانه مسکونی در ایران
بررسی و ارزیابی سرانه کاربری های طرح تفضیلی و سهم هر کاربری به نسبت کا اراضی شهری دارای اهمیت خاصی است. اگرچه تعیین سرانه کاربری های مختلف ابزاری برای شکل دادن به طرح تفضیلی می باشد ، این کار به هیچ وجه از دقت برخوردار نیست و صرفا نمودی ریاضی از واقعیتها می باشد.مثلا سرانه آموزشی یا ورزشی توسط کمیسیون ماده 5 شورای عالی شهرسازی و معماری تعیین می گردد لکن وزارت آموزش و پرورش یا سازمان تربیت بدنی(اداره ورزش و جوانان) در اغلب موارد قادر نیست زمینی که در طرح قرار گرفته شده را به موقع تملک کند و واحدهای خدماتی مورد نظر را در درون آن احداث نماید.
در طرح های توسعه شهری ایران بخش مسکن به عنوان قسمتی از کل برنامه ریزی کاربری زمین یا اختصاص اراضی به مصارف گوناگون نگریسته می شود. هدف اصلی هرگونه شهرسازی،ایجاد سکونتگاه های انسانی است، سهم مسکن از نظر کمی نیز اهمیت دارد.برای شناخت چگونگی وضع مسکن شهری و ارزیابی آن در زمان تهیه طرح های و عمران و تفضیلی شهرها دست یافتن به برخی داده های مهم و قابل استفاده در طرح ریزی شهری از جمله مساحت مسکونی- مساحت زیر بنای مسکونی – مساحت فضاهای آزاد خصوصی- تراکم بناهای مسکونی- سرانه ها و ظوابط عملی احداث بنا ضروری است.
هر واحد مسکونی برای سکونت یک خانوار احداث می شود. بنابراین مقایسه شمار خانوارها با عدد واحدهای مسکونی کمبود مسکن را نمایان می سازد. توزیع خانوارها بر حسب وسعت نیز از نظر بررسی تقاضای مسکن بویژه در مطالعات تفضیلی حائز اهمیت است.
در طرح های توسعه وعمران شهری، بررسی مسکن تنها برای شناسایی یا ارزشیابی وضع کنونی یا گذشته نیست، بلکه این طرح ها بایستی، بررسیهای مقدماتی برای پیش بینی وضع آینده را نیز فراهم آورند. از آنجا که کاربری مسکونی از نظر مساحت مهمترین قلم از اقلام کاربری زمینهای شهری است، شایسته است که این پیش بینی با دقت کافی انجام گیرد. پیش بینی مسکن عمدتا به منظور تخصیص زمین برای مصارف مسکونی است.
هدف اصلی از پیش بینی فضاهای مسکونی برآورد مقدار زمین لازم در بافت موجود و گسترش آینده شهر به منظور خانه سازی است.
در مورد وضع موجود زمین مسکونی نسبت به شهرهای مختلف ایران نیز سرانه مسکونی متغیر است. متوسط سرانه مسکونی در شهرهای ایران، بین 20 تا 50 متر مربع است. در مورد سرانه پیشنهادی زمین مسکونی برای شهرهای ایران، 3 نوع پیشنهاد که به ابعاد و اندازه های خانوار و تراکم های مختلف باز می گردد به شرح زیر عنوان شده است:
– حداقل سرانه مسکونی در تراکم های کم، 50 متر مربع
– حداقل سرانه مسکونی در تراکم های متوسط، 40 متر مربع
– حداقل سرانه مسکونی در تراکم های زیاد، 30 متر مربع
سرانه های فوق، بر مبنای حداقل نیاز های خانوار ها به واحد های مسکونی مانند: اتاق خواب، نشیمن، پذیرایی و نهارخوری، توالت و حمام و دستشویی، انبا، آشپزخانه، فضاهای ارتباطی، فضاهای باز و حیاط و دیوارها در نظر گرفته شده و بر مبنای شرایط زندگی عمومی شهری و خصوصیات اجتماعی و اقتصادی خانوارها پیشنهاد گردیده است و مسلما در شرایط مختلف آب و هوایی و نحوه سکونت ، قابل تغییر خواهد بود.
سرانه مسکونی پیشنهادی سازمان مسکن و شهرسازی برای کاربری مسکونی بین 40 تا 50 متر مربع می باشد. همچنین سرانه مذکور برای 4 شهر بزرگ نیز به این ترتیب است:
– شهر مشهد 55/37 متر مربع
– شهر تبریز 38/45 متر مربع
– شهر اصفهان 65/ 40 متر مربع
– شهر کرج 70/ 48 متر مربع
اراضی اداری
انواع عملکرد های این کاربری بر حسب سلسه مراتب شهری به شرح ذیل می باشد:
– اراضی اداری ناحیه:شامل شهرداری نواحی، دفاتر اسناد رسمی، دفاتر ازدواج و طلاق، دفاتر پست و کیوسکهای راهنمایی و رانندگی.
– اراضی اداری رده منطقه: شامل دادسراهای مناطق، اداره برق منطقه ای، اداره تلفن منطقه، ادارات آگاهی، ادارات راهنمایی و رانندگی، شعبات تامین اجتماعی، ادارات آموزش و پرورش، ادارات پست مناطق، ادارات ثبت و احوال، شهرداری مناطق و کلانتریها( نواحی انتظامی).
– اراضی اداری رده حوزه: شامل اداره مالیاتی حوزه ها، ثبت اسناد و املاک حوزه ها، اداره بهداری حوزه ها، اداره ثبت و احوال حوزه ها، دادسرای حوزه ، شهرداری حوزه، نواحی انتظامی اصلی، ادارات اوقاف حوزه ها، اداره گاز رسانی حوزه، اداره آب حوزه.
– اراضی ادرای رده شهر و فراتر: شامل وزارتخانه ها ، سازمان های مستقل اداری، ادارات کل و موسسات بزرگ خصوصی و سفارتخانه ها.
سرانه های اداری
تعداد ونوع ادارات در کشور های مختلف متفاوت است، و از نظر پراکندگی و نوع واحدهای اداری و حتی شعبات آنها در سطح شهر، تفاوت بسیار مشاهده می شود. در ایران با توجه به نوع و تعداد ادارات، سرانه 5/1 متر مربع را برای انواع تاسیسات اداری شهرها می توان پیشنهاد نمود.
سرانه های آموزشی
استانداردهای سرانه های آموزشی به نسبت جمعیت شهرها در کشورهای مختلف با یکدیگر فرق میکند . به عنوان مثال ، حد متوسط سرانه های آموزشی برای کودکستان 5/2 تا 4 متر مربع با 5 مترمربع فضای باز برای هر کودک، برای دبستان 5/6 متر مربع زیربنا و 5/6 متر مربع فضای باز در مقابل هر فرد دبستان رو و برای دبیرستان و مدارس راهنمایی 5/6 متر مربع زیربنا و 5/6 متر مربع فضای باز در مقابل هر دانش آموز دبیرستانی در نظر گرفته شده است .
طبق همین ضوابط ، فاصله مناسب و حوزه خدماتی واحد های آموزشی به نسبت واحدهای مسکونی 200 تا 300 متر برای کودکستان ، 500 تا 700 متر برای دبستان و 1500 تا 2000 متر برای دبیرستان پیشنهاد شده است .
طبق ضابطه های دیگر، شعاع عملکرد مدارس بین 2 تا 3 هزار متر برای دبیرستان ، 1500 متر برای مدرسه راهنمایی ، 800 متر برای دبستان و 200 متر برای کودکستان در نظر گرفته میشود .
در سطح ایران ، با توجه به استانداردهای تهیه شده توسط وزارت آموزش و پرورش ، تاسیسات آموزشی به قرار زیر است :
حوزه های خدماتی پیشنهادی مدارس و تعداد دانش آموز در کلاس در ایران .
نوع مدرسه حوزه خدماتی تعداد در کلاس
کودکستان 500 – 300 متر 25
دبستان 500 متر 36 – 30
راهنمایی 2000 – 1000 متر 36 – 30
دبیرستان 2000 متر 42 – 36
همچنین ، حداکثر طبقات ساختمان کودکستان 1 طبقه ، دبستان 1 تا 2 طبقه ، راهنمایی 1 تا 3 طبقه و دبیرستان 1 تا 3 طبقه است .
در مورد کلاسها ، عرض کلاسها نبایستی از 7/5 متر کمتر باشد . در مورد عرض کلاسها برای کلاسهایی کهاز نور طبیعی استفاده می کنند حداکثر 7 متر و برای کلاسهایی که از دو طرف از نور استفاده میکنندحداکثر4/8 متر ؛ و طول کلاسها بطور کلی نبایستی از 6 متر کمتر و از 9 متر بیشتر باشد .بر اساس استانداردهای منتع از دفتر فنی وزارت آموزش و پرورش ، استاندارهای آموزشی شهری( زمین و زیر بنا ) به نسبت هر ساکن شهری و بر حسب تقسیم بندیهای داخلی شهرها به قرار زیر است :
کودکستان در سطح محله کوچک حدود 8/0 متر مربع
دبستان در سطح محله حدود 5/1 متر مربع
مدرسه راهنمایی در سطح ناحیه شهری حدود 2/1 متر مربع
دبیرستان در سطح ناحیه شهری حدود 9/0
جمع استانداردهای آموزشی نسبت به هر ساکن شهری حدود 4/4 متر مربع
سرانه های تجاری
متوسط استانداردهای انواع واحدهای تجاری شهر به نسبت هر ساکن شهری حدود 5 متر مربع در نظر گرفته میشود . ( شامل فضاهای باز ، ارتباطی ، پارکینگ ) گاهی مجموعه سرانه تجاری ، آموزشی واداری، تا 11 متر مربع بیان شده است .
با توجه به تنوع مشاغل تجاری در شهرهای مختلف ایران و انواع مختلف آن ، میتوان مجموعه ای از واحدهای تجاری را تحت عناوین زیر تقسیم بندی کرد و سرانه های زمین را به نسبت آنها در سطوح مختلف شهر پیشنهاد نمود :
نوع واحد تجاری سرانه زمین بر حسب متر مربع تا 20000 نفر
خرده فروشی 6/0
عمده فروشی 6/0
مشاغل خدمات عمومی 2/0
دفاتر خصوصی 1/0
خدمات حمل و نقل 35/0
بانک ها 2/0
صنایع و کارگاههای سبک 5/0
هتل ها و سالنهای غذاخوری 25/0
جمع 8/2
با توجه به آنکه سرانه فوق حداقل احتیاج برای تاسیسات تجاری می باشد ، بطور متوسط سرانه تجاری را میتوان بین 3 تا 5 متر مربع پیشنهاد داد . خلاصه آنکه نسبت به نقش شهر و نیاز به تاسیسات صنعتی ، پیشنهاد واحدهای صنعتی متغیر است . بطور کلی ، استاندارد 30 متر مربع را در مقابل کارگاه یا کارخانه متوسط و 60 تا 100 متر مربع در مقابل هر شاغل کارخانه صنعتی بزرگ میتوان در نظر گرفت .
سرانه های درمانی و بهداشتی
تاسیسات درمانی از نظر نوع و خصوصیاتی که دارند ، خود بخود دارای استانداردهایی نیز میباشند . ولی این استانداردها در ارتباط با شهرهای مختلف و نوع واحدهای بهداشتی و درمانی متفاوت می باشد .
در بعضی از کشورها مساحت لازم برای بیمارستان ، در مقابل هر تخت بیمارستان 100 تا 200 متر مربع است ؛ و در بعضی دیگر در مقابل هر 45000 تا 50000 نفر سکنه شهر ، یک بیمارستان در نظر گرفته میشود . همچنین گاهی در مقابل هر 1000 نفر ساکن شهری 9 تا 10 تخت بیمارستانی پیشبینی میگردد .
برای درمانگاه ها نیز 1/0 تا 2/0 متر مربع ، در مقابل هر ساکن شهری ، زمین مورد نیاز است . این نسبتها برای داروخانه ها ، یک داروخانه برای هر 7000 نفر و یک مطب دندانپزشک در مقابل هر 5000 نفر و یک مطب پزشک در مقابل هر 2000 نفر ضروری است .
در مورد تاسیسات درمانی و بهداشتی برای شهرهای ایران ، با توجه به ضوابط و معیارهای جمعیتی ، سرانه های زیر را می توان پیشنهاد داد .
کل تاسیسات درمانی و بهداشتی 7/1 متر مربع به ازای هر فرد
بیمارستان 15/0 متر مربع به ازای هر فرد
درمانگاه 15/0 متر مربع به ازای هر فرد
مرکز اورژانس 15/0 متر مربع به ازای هر فرد
رادیولژی ( خارج از بیمارستان و درمانگاه ) 04/0 متر مربع به ازای هر فرد
آزمایشگاه ( خارج از بیمارستان و درمانگاه ) 04/0 متر مربع به ازای هر فرد
مجتمع های پزشکی 1/0 متر مربع به ازای هر فرد
مرکز بهداشت 05/0 متر مربع به ازای هر فرد
داروخانه 02/0 متر مربع به ازای هر فرد
گرمابه عمومی 6/0 متر مربع به ازای هر فرد
توالت عمومی 05/0 متر مربع به ازای هر فرد
سرانه های تاسیسات شهری
1- مساجد و اماکن مذهبی : نظر به نقش مسجد و اهمیت آن و با توجه به پراکندگی مساجد و اماکن مذهبی در سطح شهرها و محلات مختلف شهری ، لزوم احداث و در نظر گرفتن مساحتهای کافی برای این اماکن مقدس ضروری است .
در این رابطه می توان حدود 5/0 تا 7/0 متر مربع سرانه را در سطح 20000 نفر جمعیت پیشنهاد داد.
2- کتابخانه ها : معمولا برای کتابخانه های شهری ، استاندارد 05/0 متر مربع تا 07/0 متر مربع در مقابل هر ساکن شهری در نظر گرفته میشود . محدوده سرویس هر کتابخانه 1500 تا 2000 متر میباشد
در مورد شهرهای ایران ، میتوان استاندارد 4/0 متر مربع را با توجه به فضاهای باز و سبز ، پارکینگ ، انواع کتابخانه های کودکان ، نوجوانان و بزرگسالان پیشنهاد نمود ( تا سطح 20000 نفر جمعیت ).
3- تاسیسات پست : سطح مورد نیاز برای اداره پست ، بین 1/0 تا 2/0 متر مربع در مقابل هر ساکن شهری است . برای هر 10000 نفر از جمعیت ، احداث یک اداره پست ضروری است . طبق استاندارد ، مساحت 2000 متر مربع برای یک اداره پست کوچک و 4000 متر مربع برای یک اداره پست بزرگ در نظر گرفته می شود .
در مورد ایجاد تاسیسات پست در سطح شهر های ایران ، میتوان مساحت 1/0 متر مربع را به ازای هر شهروند در نظر گرفته و پیشنهاد داد . در مورد صندوقهای پست ، نسبت به هر 1000 نفر یک صندوق پست پیشنهاد می شود .
4- آتش نشانی : بر اساس این ضابطه کلی و عمومی ، در مقابل هر 50000 نفر از جمعیت شهر ، بایستی یک ایستگاه آتش نشانی موجود باشد .در سطح شهرهای ایران ، معیار 05/0 متر مربع زمین برای تاسیسات آتش نشانی به ازای هر نفر جمعیت شهری پیشنهاد میشود . شعاع دسترسی به مراکز آتش نشانی 2 تا 3 کیلو متر است .

براساس شاخصهای استاندارد:
– ایستگاه مادر باید دارای 38 نفر نیروی کار در هر نوبت، وتعداد 10 تا15 دستگاه خودرو سبک و سنگین و فضایی درحدود 6000 مترباشد.
-ایستگاه متوسط که باید دارای 27 نفر پرسنل در هر شیفت و تعداد 4 تا7 دستگاه خودرو مجهز، و فضایی درحدود 3000 مترباشد.
– ایستگاه کوچک نیاز به 7 نفر مامور در هر نوبت کاری، 2 تا3 دستگاه خودرو مجهز و فضایی حدود 300 مترمی باشد.
– به ازای هر3000 نفریک دستگاه شیر آتش نشانی مورد نیاز است.
– به ازای هر2500 نفر به یک نفر آتش نشان نیاز است.
در مورد کوچه های کم عرض و یا مناطقی که از نظر پستی و بلندی در ارتفاع قرار دارند و بطور کلی در نقاطی که امکان آتش سوزی وجود دارد ، ایجاد شیرهای آتش نشانی در نقاط مختلف شهر و محلات شهری ضروری است .
5- جایگاه توزیع بنزین : در مورد جایگاه توزیع بنزین ، استاندارد 1/0 متر مربع نسبت به جمعیت شهری پیشنهاد می شود .
6- جمع آوری و دفع زباله : با توجه به حفظ بهداشت شهری و نظافت شهرایجاد اماکن مشخص به منظور جمع آوری موقت و بهداشتی زباله که در مناطق مناسبی قرار داشته و سرپوشیده باشند ، استاندارد 2/0 متر مربع زمین در مقابل هر شهروند پیشنهاد میگردد. اماکن دفع زباله نیز بایستی از نظر بهداشتی در نقاط مناسب و دور از اماکن مسکونی و خارج از آن قرار داشته و اماکن دفع آن ، محیط زیست و آبهای زیرزمینی را آلوده نکنند .
فاصله مناسب محل دفع زباله تا شهر ، بطور متوسط بایستی 15 تا 25 کیلومتر با شهر فاصله داشته باشد . با توجه به میزان متوسط تولید 644 کیلوگرم زباله در هر سال برای هر شهرنشین ، حجم مراکزدفع زباله بایستی متناسب باشد .
7- کشتارگاه : موقعیت و محل کشتارگاه نیز ، بایستی در محل مناسبی از شهر قرار داشته باشد و به منظور دفع پس آب آن ، اقدامات لازم صورت پذیرد زیرا چنین نقاطی ممکنست در اثر دفع پس آب و فاضلاب غیر بهداشتی خود ، محیط اطراف و حتی رودخانه های شهری را آلوده سازند . استاندارد معمول برای مساحت کشتارگاه 4/0 تا یک متر مربع در مقابل هر ساکن شهری است . برای شهرهای ایران به ازای هر شهروند ، سرانه ، 2/0 متر مربع پیشنهاد میگردد .
8-گورستانها : در ایجاد گورستانها ، موقعیت آنها در رابطه با جهت گسترش آینده شهر بایستی در نظر گرفته شود . گورستانها ، به نحوی بایستی احداث شوند که در معرض وزش باد اصلی بسوی شهر نباشند .
بطور کلی در کشورهای مسیحی و یهودی ، حدود سرانه ناخالص هر قبر بین 5-7 متر مربع است . ولی با توجه به مساحت مربوط به قبرها، غسالخانه ها ، سالنهای سوگواری و مسیرها و تاسیسات دیگر ، با توجه به فضاهای مورد احتیاج آینده ، سرانه 2 تا 3 متر مربع در مقابل هر شهرنشین پیشنهاد می شود .
9- پارکها و فضای سبز : با توجه به اهمیت فضای سبز و لزوم ایجاد آن در شهرها به منظور لطافت هوا و تفریح مردم و زیبا سازی شهر ، نمی بایست استاندارد مشخصی برای ایجاد فضاهای سبز وجود داشته باشد . زیرا هر اندازه که فضای سبز در سطح شهرها توسعه یابند ، کافی نخواهد بود . با وجود این ، استانداردهایی در این زمینه نیز وجود دارد . این استانداردها ، نسبت به انواع آب و هوا و خصوصیات اقلیمی و دسترسی به آب در شهرها از یک سو و پاک نمودن هوای شهرها در نقاطی که آلودگی هوا بیش از حد مجاز است ، یکسان نمی باشد . بطور کلی ، حداقل سرانه های فضای سبز برای هر نفر حدود 3 متر مربع است . این حد با توجه به مساعدتهای طبیعی ، میتواند تا5 متر مربع نیز افزایش پیدا کند .
برای شهرهای ایران ، با توجه به تنوع عوامل طبیعی و اقلیمی آن ، مساحات زیر به ازای هر نفر جمعیت شهری پیشنهاد می گردد :
پارک و فضای سبز در سطح محله کوچک و محیط بازی کودکان 2/1 متر مربع
پارکهای محله ای 5/1 متر مربع
پارکهای ناحیه ای شهری 8/1 متر مربع
پارکها و باغهای حاشیه شهری ( حداقل ) 5/4 متر مربع
جمع 9 متر مربع
چنین مساحاتی برای نقاط کم آب ، می تواند از انواع مختلف گیاهان بومی به وجود آید .
10- تاسیسات ورزشی : هماهنگی تاسیسات ورزشی با فضاهای سبز و پارکها ، به بسط بهتر این دوفضای شهری می انجامد . در بعضی از کشورها ، سرانه فضاهای ورزشی نسبت به انواع محیطهای ورزشی برای گروههای سنی مختلف ، تا 8 متر مربع در مقابل هر ساکن شهری می رسد. برای شهرهای ایران، سرانه 4 متر مربع با توجه به تاسیسات ورزشی کودکان تا 7 سال ، و کودکان 7 تا 14 سال و نوجوانان ، جوانان و بزرگسالان پیشنهاد می گردد .
11- سینما و تئاتر : استاندارد این فعالیت از تاسیسات عمومی شهری ، در کشورهای مختلف متفاوت است. مثلا در بعضی از کشورها ، استاندارد 25/0 متر مربع نسبت به هر ساکن شهری در نظر گرفته میشود . برای ایجاد سینما و تئاتر و سالنهای عمومی دیگر شهر در سطح شهرهای ایران تا به ازای هر نفر جمعیت ، سرانه 3/0 متر مربع پیشنهاد می شود .
سرانه های تجهیزات شهری
1- شبکه های آب : بطور کلی حد متوسط مصرف آب روزانه هر شهرنشین ( به نسبت مصرف خانگی و غیر خانگی ) بین 150 تا 225 لیتر می باشد . طبق استانداردهای معمول، سطح مورد نیازبرای تصفیه خانه های آب بطور متوسط 2 متر مربع در مقابل هر ساکن شهر می باشد . در مورد شهر های ایران در جهت احداث محلی برای تصفیه خانه های آب به ازای هر 20000 نفر جمعیت شهر ، سرانه 8/0 متر مربع پیشنهاد می شود.
2- فاضلاب : به منظور ایجاد انبار یا محلی برای دفع موقت فاضلاب ، سرانه 5/0 متر مربع حداقل پیشنهاد می گردد.
3- برق : حداقل سرانه ماهانه مصرفی برق برای مصارف خانگی ، 25 کیلو وات است. با توجه به سطوح مورد نیاز جهت ایجاد تاسیسات و تقویت کننده های برق ، سرانه 3/0 متر مربع به ازای هر نفر پیشنهاد می گردد .
4- تلفن : نسبت به نقاط مختلف یک شهر به ازای هر 20000 نفر ، حداقل 20 دستگاه تلفن عمومی و یک دستگاه تلفن در مقابل هر خانوار و 1/0 متر مربع سرانه زمین برای تاسیسات مرکز تلفن ، پیشنهاد می شود
5- گاز : سرانه زمین جهت ایجاد تاسیسات مربوط به گاز و گازرسانی به ازای هر فرد ، 15/0 متر مربع پیشنهاد می گردد .

راه و شبکه های ارتباطی
راهها عامل ارتباط دهنده تاسیسات مختلف شهری اند و از این نظر اهمیتشان در سطح شهرها قابل توجه و ملاحضه است . معمولا بین 25/0 تا 30/0 از سرانه های شهری اختصاص به راهها وشبکه های ارتباطی دارد. ذیلا به ضوابط عرض انواع معابر شهری می پردازیم :
عرض ( متر )
کوچه 12 – 8
خیابان فرعی 24 – 18
خیابان اصلی 35 – 30
خیابان اصلی سرتاسری 35
راه پارکی 45
بزرگراه 45
آزاد راه 76 – 45
عرض کوچه ها و معابر در رابطه با ریزش های جوی و انواع رفت وآمد بایستی دارای مقیاسی مناسب باشد . با توجه به آنکه در ارائه سرانه های صفحات گذشته فضاهای مربوط به پارکینگ نیز در نظر گرفته شده است، از نظر ایجاد پارکینگهای عمومی ؛ میتوان فضایی برابر 4 اتومبیل را نسبت به هر خانوار شهری واجد اتومبیل در نظر گرفت . این مساحت برابر 32 متر مربع برای توقف و دور زدن اتومبیل است .
تامل در بهره گیری از استانداردهای شهری
همانطور که بیان شد ، سرانه های ارائه شده در صفحات قبل ، بیشتر به منظور تعین حدود مساحت مورد احتیاج در شهر ها می باشد و مسلم است که بسیاری عوامل مانند خصوصیات طرحهای شهری ، نوع تراکمهای شهری ، میزان عرضه زمین ، کیفیت زمین ، شرایط آب و هوایی ، وضع موجود ، عوامل اجتماعی و اقتصادی ، نقش ها و وظایف شهری ، و بسیاری دیگر از مشخصه هایی که خاص هر شهراند ، براین ضابطه ها تاثیر می گذارند . بنابر این ، استاندارد های هرشهر در رابطه با خود شهر تعیین می گردد . لذا ، سرانه های مذکور ملاک اجرایی کلی نداشته و بیشتر به منظور راهنمایی و تعیین حدود تقریبی سرانه ها ، در جهت احتساب احتیاجات زمین برای آینده شهر ارائه گردیده است . چه بسا ممکن است شهری به نسبت سهم خود به میزان زمین کمتر یا بیشتری احتیاج داشته باشد ( مانند تاسیسات صنعتی ) ؛ و یا شرایط آب و هوایی به نحوی باشد که از نظر فرم و نوع واحدهای مسکونی نتوان ساختمانها را به هم فشرده یا گسترده پیشنهاد نمود . بنابر این ، براساس ضابطه های خاص شهر و فرم و شکل تاسیسات شهری ، استانداردها نیز متفاوت است . مسلما یکی از عوامل تعیین کننده فرم و سیمای شهر و بافت شهری بکارگیری صحیح و کافی استانداردها است .
جدول ( 1 ) : برخی از سرانه ها و فضاهای استاندارد مورد نیاز سطوح مختلف شهری با معرفی کاربری شاخص در هر سطح
کاربری شاخص
مقیاس کالبدی سطوح شهر
سرانه و فضای مورد نیاز سطوح مختلف شهری
بوستان کودک
کوی
سرانه بین 1 تا 3 متر مربع , حداقل قطعه تفکیکی 650 متر مربع
مهدو کودکستان
کوی
سرانه 8 متر مربع (5/4 متر مربع فضای باز و 5/3 متر مربع سرپوشیده)
حداقل قطعه تفکیکی 500 مترمربع
تجاری روزانه
کوی
تعداد مطلوب واحدها به ازای هر 255 نفر یک واحد
حداکثر قطعه تفکیکی 500 متر مربع
آموزش ابتدایی
محله
حداقل 9 متر مربع ( قضای باز 5 متر و سر پوشیده 4 متر مربع حداقل مساحت 2500 متر مربع )
تجاری هفتگی
محله
تعداد در مراکز محله به ازای هر 335 نفر 1 واحد , حداکثر قطعه تفکیکی 85 متر مربع
بوستان محله
محله
سرانه بین 2 تا 4 متر مربع , حداقل قطعه تفکیکی 1 هکتار
آموزش راهنمایی
برزن
حداقل 11متر به ازای هر دانش آموز , حداقل مساحت 7000 متر مربع به ازای هر 600 نفر "
تجاری ماهانه
برزن
تعداد در مرکز برزن 1 واحد به ازای هر 535 نفر ، حداکثر قطعه تفکیکی 100 متر مربع
آموزش دبیرستان
ناحیه
12 متر مربع به ازای هر دانش آموز ، حداقل مساحت 1 هکتار به ازای تعداد 1 هکتار به ازای هر 800 نفر
تجاری عمده فروشی
ناحیه
تعداد 1 واحد به ازای هر 800 نفر ، حداکثر قطعه تفکیکی در هر ناحیه 120 متر مربع
درمانگاه
ناحیه
سرانه به ازای هر 100 نفر 25 مترمربع ، حداقل قطعه تفکیکی 2500 متر مربع
بوستان ناحیه
ناحیه
سرانه 3 تا 6 متر مربع به ازای هر نفر ، قطعه تفکیکی بوستان بین 6 تا 8 هکتار
بیمارستان
منطقه
به ازای هر 1000 نفر 370 متر مربع ، حداقل قطعه تفکیکی 5/2 هکتار
واحد تجاری
منطقه
حداقل سطح کل قطعه تفکیکی در مرکز منطقه 500 متر مربع

استاندارد سرانه های هفت گانه ( مسکونی ، آموزشی ، تجارتی، فرهنگی- مذهبی، بهداشتی- درمانی، اداری)

استانداردهای پیشنهادی برای انواع فضای باز

ا ستانداردهای پیشنهادی برای انواع فضاهای آموزشی در سطح محله ، شهر:

مشخصات مراکز خرید شهری بر حسب حوزه عملکرد:

2