دعا و نقش آن در تربیت دینی جامعه

موضوع مقاله :

دعا و نقش آن درتربیت دینی جامعه

نویسنده:
روح الله نقیان فشارکی
چکیده:
توجه به دعاخوانی و نیایش باخدا در دین اسلام موردتاکید بوده وشرط عنایت خداوند،به هرانسانی،دعاخوانی وارتباط با او می باشد.زیرا قرآن کریم فرموده:" اگر دعای شما نبود،خداوند به شما توجه نمی کرد."( فرقان آیه77)
دعا ابزاری است که بنده را به خالق پیوند می‏دهد و از طریق آن، نیازهای فردی و درونی خویش را با خداوند قادر متعال درمیان می‏گذارد و در پرتو آن به سکون و آرامش نایل می‏آید. راه و روش اهل بیت پیامبر امامان معصوم نشانگر آن است که این بزرگان بر سیره تربیت دینی یاران و فرزندانشان بسیار تاکید داشته اند.
با توجه به اهمیت ارتباط با خداوند متعال محقق سعی دارد تا با انجام یک پژوهش علمی در قالب مقاله با عنوان نقش دعا در تربیت دینی ، موضوع دعا و نیایش را در آموزه های دینی(قرآن وروایات) جستجو نماید و با تاسی از آن ، زوایای جدیدی را در منظر مخاطبان به منظور ایجاد رفتاری دینی ومکتبی فراهم آورد.
دراین مقاله راههای تقویت وگرایش جامعه به دعا با استفاده ازسخنان حضرت امام (ره) و مقام معظم رهبری (مدظله العالی )و همچنین اثرگذاری و نقش دعا در تامین بهداشت روانی و ارتقاء سطح روحیه معنوی جامعه اسلامی به منظور هدایت آنان برای به کارگیری مفاهیم دعا در جهت پیشگیری از تخلفات وجرایم بررسی شده است.
کلید واژه :
دعا:(Prayer )تربیت دینی:( Religious Training) نقش:( (rol

مقدمه:
خداوندمتعال درقرآن می فرماید:اُدعُونِی اَستَجِب لَکُم (مرابخوانید تادعای شمارااستجابت کنم) (غافرآیه60 )
درباب اهمیت دعا ازطریق شیعه وسنی روایاتی منسوب به پیامبراکرم() است که فرمودند:
الدُّعا سِلاحُ المُومنِ وَ عَمُودُالّدّینِ وَ نُورُالّسَمواتِ وَ الارضِ
دعا اسلحه مومن و ستون دین و نور آسمانها وزمین است . (کلینی ، ج،2ص، 468)
ازطرفی هریک ازافراد اجتماع پلیس خواسته ویا ناخواسته با آلوده گی هاوتهدیدات مادی ومعنوی روبه روبوده که گاهی ممکن است بهداشت روانی وسلامت روحی وفکری آنهاآسیب جدی ببیند.ازاین رو افراد بایستی بامنبع برخواسته ازفطرت الهی ارتباط تنگاتنگ داشته باشدوبه طورخاص ارتباط با ادعیه بخصوص دعاهای صادره ازمعصومین ونیزپررنگ نمودن ارتباط باخالق هستی می تواندآسیب های معنوی آنها را کاسته و علاوه برآن قدرت مبارزه باپلشتی ها و منکرات رادرآنها افزایش دهد. به عبارت دیگر دعا،نه تنها عاملی محرک برای عبادت خداست بلکه خود عاملی برای ترک گناه و معصیت نیزمی باشد و این نوعی تربیت دینی و الهی محسوب می شود.چراکه دعا موجب تزکیه و تطهیر فرد و درنتیجه اصلاح جامعه و حفظ سلامت روحی و روانی اجتماع می شود
کاهش آمارجرایم وناهنجاریهای جامعه درایام ماه مبارک رمضان-که ماه دعا و ارتباط با خداوند متعال است- خود دلیلی است بر ضرورت انس با دعا.
اهمیت وضرورت موضوع تحقیق:
اهمّیت پرداختن به موضوع "نقش دعادرتربیت دینی جامعه"ریشه در اهمیت ارتباط باخداوند ونیایش با او دارد. اولین شـرط داشـتن جـامعه ای سـالم و پـویا، وحتّی سازمانی متدیّن ومتعهد،سلامت و پاکی فرد اسـت. به همین خاطرآجاد جامعه اسلامی بایستی با منبع برخواسته از فطرت الهی یعنی دعا و ذکر خدا ارتباط تنگاتنگ داشته باشند چرا که یاد خدا و ادعیه صادره از معصومین ونیز پررنگ شدن ارتباط آنها با خالق هستی می تواند آسیب ها و آلودگی های روحی و روانی آ نهارا بکاهد و علاوه بر آن قدرت مبارزه با ناهنجاری های اجتماعی و منکرات اخلاقی موجود در جامعه را درآنها افزایش دهد. بدون شک ارتباط با قدرت نامحدود جهان هستی و
خداباوری و خدامحوری آرامش را در حیات دنیوی به ارمغان می آورد.اولین اثر دعا پر نمودن خلافطری بشریّت است. انسانی که به سمت فطرت خداجوی خود حرکت می کندبه هیچ عنوان پایش به کج راهه هاوانحرافات باز نمی شود و هرچه از او مشاهده می شود عبارت است از پندار نیک ،گفتار نیک ورفتارنیک واین یعنی رفتار ونربیت دینی .بنابراین دعا و نیایش باجان جهان، تربیت انسان را کامل کرده و روح او را بلند و رفیع می نمایدلذادعاونیایش زیربنای افکار ورفتارآدمی محسوب شده واساساً ارتباط باخدایک ضرورت زندگی می باشد.
طرح مسئله :
قرآن کریم به عنوان برترین نسخه ی زندگی و عالی ترین راهنمای بشر برای دست یابی به حیات طیبه، بخش عظیمی از آیاتش را به اهمیّت توجه ذکر و یاد خداوند به خصوص ارتباط با او ازطریق دعا و نیایش اختصاص داده است. قرآن کریم به شدت از عدم دعا و دوری از نیایش مذمت کرده وبا لحن نسبتاً تندی این افراد را چنین خطاب نموده است
وقال ربکم اعونی استجب لکم ان الذین یستکبرون عن عبادتی سیدخلون جَهنَّم داخرین
پروردگارتان فرمود: "مرا بخوانید تا شما را اجابت کنم. در حقیقت، کسانی که از پرستش من کبر می‏ورزند به زودی خوار در دوزخ درمی‏آیند."(غافر آیه60 )
دعا،ابزاری ست که به آدمی نیرو و توان می بخشد. دعا،در بحرانی ترین لحظه های زندگی یک فرد او را نجات می دهد و حیات وزندگی را در آدمی زنده می کند.در حقیقت دعا،منشاتوحیدی دارد. دعا وسیله ارتباط با خداوند است و برنامه زندگی انسان را تعیین می نماید و بالاخره از آنجا که انسان روحش را باید تحت تربیت الهی قرار دهد دعا،بهترین وسیله برای رسیدن به این هدف می باشد.
چه بسا توجه ویژه به آموزه های مفاهیم ادعیه می تواند انواع تهدیدها و آلودگی های هرجامعه ای را به مفاسد و معضل مشکلات اخلاقی و جرایم کاهش دهد ویکی از راه های مهم برون رفت از آسیب های اخلاقی ومنکرات دراجتماع همین نیایش خوانی وارتباط با ادعیه می باشد.به تعبیر دیگربرای جلوگیری ازناهنجاریها درجامعه ، دعاونیایش به نوعی نقش خودکنترلی وبازدارندگی را برعهده دارد.حال سئوالات این است که:
1) جایگاه و اهمیت دعا،از دیدگاه منابع اسلامی (قرآن و روایات)چیست؟
2)راه های به کارگیری مفاهیم دعا به منظور پیشگیری از جرایم درجامعه و تربیت نسلی دیندار ومعتقد کدامند؟
3)راه های تقویت وگرایش مردم به دعا و ارتباط باخدا چیست؟(با استفاده ازسخنان حضرت امام(ره)و مقام معظم رهبری مدظله العالی)
4)چگونه دعا در تامین بهداشت روانی و ارتقاء سطح روحیه معنوی ومادی جانعه اثرگذاراست؟
معنای لغوی دعا:
دعاازریشه"دعو"به معنای فرا خواندن،دعوت کردن،گوش دادن به کسی یاچیزی است.چنانچه ابن فارس می نویسد:"دعو"یک ریشه دارد وآن عبارت است ازخواندن چیزی با صوت وکلام(ابن فارس1404 ه.ق،ج2 ،ص280 )
معنای اصطلاحی دعا:
دعا دراصطلاح به این معناست که فرد پست و پایین ،از فرد برتر و بالاتر،با حالت خضوع و سرافکندگی ،چیزی را طلب کند. (ابن فهد حلی،1387،ص19)
بنابراین اگر بخواهیم به زبان ساده دعا را در اصطلاح تعریف کنیم می گوییم :دعا یعنی خواندن خدا و خواستن ، از روی اخلاص و التماس که نشانگر نیاز انسان است . چنانچه آیه ذیل به این مطالب اذعان دارد :
فاذا رکبوا فی الفلک دعوالله مخلصین له الدین ""هنگامی که سوار بر کشتی شوند،خدا را با اخلاص می خوانند."( عنکبوت آیه 65 )
جایگاه دعا در قرآن کریم:
با یک بررسی اجمالی می توان فهمید در بسیاری از آیات قرآن امر به دعا شده است . چرا که دعا یک عبادت محسوب می شود . بنابراین توجه به این نکته ضروری است که شمار آیاتی که به نوعی تشویق و ترغیب کننده به دعا می باشند حدود یک بیستم بوده و قریب به سیصد آیه می رسد.(مهری،1388،ص40)
اهمیت و فضیلت دعا از دیدگاه قرآن از آنجا آغاز می شود که اولین سوره قرآن یعنی فاتحه الکتاب نیمی از آن نیایش با خداست و نیمی دیگر دعا و درخواست انسان از در گاه حضرت حق است . لذا پس از حمد و ستایش خداوند و بیان صفات رحمانیت و رحیمیّت نیز مالکیت روز جزاء بلافاصله به دعا و طلب هدایت و صراط مستقیم پرداخته می شود . و از آن مهم تر اینکه هر مومنی در شبانه روز با تلاوت این سوره در نماز بیش از ده بار خواسته و حاجت اصلی خود را در قالب دعا بیان می کند .
مضامین لغوی دعا درقرآن:
نکته مهم آن است که از مجموعه آیاتی که در آن ها ماده " دعا " به کار رفته است چند معنی وجود دارد که معانی برخی ازآنها عبارتند از :
1-خواندن :هنالک دعازکریا ربه یعنی آنجا [بود که‏] زکریا پروردگارش را خواند ( آل عمران آیه 38 )
2-پرسش کردن: قالوا ادع لنا ربک یبین لنا ماهی یعنی "پروردگارت را برای ما بخوان، تا بر ما روشن سازد که آن چگونه [گاوی‏] است؟" (البقره آیه 68 )
3- فریاد رسی خواستن :
قل ارءَیتکم ان اتاکم عذاب اللهِ اواتتکم الساعه اغیرَ الله تدعون
بگو: "به نظر شما، اگر عذاب خدا شما را در رسد یا رستاخیز شما را دریابد، اگر راست گویید، کسی غیر از خدا دادرسی می باشد؟" ( انعام آیه40 )
4- کمک خواستن:
فاتوا بسورهٍ من مثله وادعو شهداء کم من دون اللهِ
پس سوره‏ای مانند آن بیاورید و گواهان خود را- غیر خدا- به کمک بگیرید. ( البقره آیه 23 )
بنابراین آیاتی که در فوق آمده و لفظ دعا در آن به کار رفته است به معنای عبادت و نیایش نمی باشد و در معنایی غیر از این موضوع به کاررفته است.
مضامین مفهومی دعا در قرآن :
از مجموع آیات قرآن که با رویکرد " دعا " به معنای عبادت و پرستش به کار رفته است می توان در سه محور کلی زیر تقسیم بندی نمود :
1- فرهنگ سازی(تشویق به انجام دعا)2-چگونگی دعای دعا کنندگان3-نوع وکیفیت درخواست هاو حاجت ها
الف)فرهنگ سازی در قرآن :
قرآن کریم از روش ها و برنامه های متنوعی برای فرهنگ سازی دعا کردن بهره برده که به نمونه هایی از این آیات اشاره می کنیم :
1-دعوت و تشویق به انجام دعا :
به تعبیر قرآن خداوند متعال دوست دارد بندگانش حاجت خود را به زبان آورند. و لذا فرموده:
امن یجب المضطراذا دعاه ویکشف السوء
یا [کیست‏] آن کس که درمانده را اجابت می‏کند، و گرفتاری را برطرف می‏گرداند، (النمل آیه 62 )
2-وعده اجابت دعا و حتمی بودن آن از طرف خداوند
در روایات متعدد می خوانیم که دعاى مومن مستجاب است و خدا نیز در قرآن وعده اجابت داده است.چنانچه فرموده:ویستجیب الذین ءامنوا وعملوالصالحات ویزیدهم من فضله
و [درخواستِ‏] کسانی را که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده‏اند اجابت می‏کند و از فضل خویش به آنان زیاده می‏دهد، ( شوری آیه26 )
3-توجه دادن به اقدام بر دعا در گرفتاری ها و سختی ها:
در داستان حضرت نوح می خوانیم که پس سال های متمادی دعوت مردم به سوی خداوند آن حضرت دعا و ناله‏ اى سر داد و همه قومش را نفرین کرده و چنین فرمود: "ربّ لا تَذر على الارض مِن الکافرین دَیّارا"، پروردگارا!هیچ کافرى را بر روى زمین باقى مگذار(نوح آیه 27)و شاید این نفرین، بعد از یاس از ایمان مردم بوده است از این روى پس از 950 سال تبلیغ و آن همه صبر و تحمل، سرانجام دست به دعا برداشت:"فدعا ربّه انّى مغلوبٌ فانتصر"خداوندا من مغلوب هستم.(قمر آیه10) پس مرا یارى فرما.لذا بر اساس آیات قرآن کریم حضرت نوح پس از ناامیدی و سختی و گرفتاری دعا و نفرین نموده اندلذادراین باره آمده:
" ونوحا اذ نادی من قبل فاستجبنا له فنجیناه واهله من الکرب العظبم"
و نوح را [یاد کن‏] آن گاه که پیش از [سایر پیامبران‏] ندا کرد، پس ما او را اجابت کردیم، و وی را با خانواده‏اش از بلای بزرگ رهانیدیم. (الانبیاء76 )
4- تحدید و تحذیر از ترک دعا و استکبار :
قرآن کریم به شدت مذمت کسانی را که دعا نموده وبا لحن نسبتاً تندی این افراد را چنین خطاب نموده است:
وقال ربکم اعونی استجب لکم ان الذین یستکبرون عن عبادتی سیدخلون جَهنَّم داخرین
پروردگارتان فرمود: "مرا بخوانید تا شما را اجابت کنم. در حقیقت، کسانی که از پرستش من کبر می‏ورزند به زودی خوار در دوزخ درمی‏آیند."(غافر آیه60 )
بسیارى از مفسران دعا و خواندن را در اینجا به همان معنى معروفش ‍ تفسیر کرده اند،ازجمله ((استجب لکم))در آیه فوق استفاده می شودکه دعا خود یک نوع عبادت است،چرا که در ذیل آیه واژه عبادت برآن اطلاق شده و در ذیل آیه تهدید شدیدى نسبت به کسانى که از دعا کردن ابا دارند کرده است، لذا می فرماید: (( کسانى که از عبادت من استکبار می ورزند به زودى با ذلت و خوارى وارد دوزخ می شوند)) (مکارم ،1368،ج20،ص163)
5- چگونگی دعاهای دعا کنندگان (دعاهای انبیاء و پیامبران):
دعا یاد دوست در دل راندن و نام او بر زبان آوردن و در خلوت با او جشن گرفتن و شیرین زبانی کردن است. اینکه چگونه با یگانه خالق هستی سخن بگوییم باید از روش و سلوک اولیای دین و سالکان راه حق و حقیقت بیاموزیم حال ببینیم قرآن کریم وصف انبیاء وپیامبران را درخصوص دعا چگونه بیان می فرماید؟
الف)دعای حضرت آدم :
جناب آدم و حوّا پس از اخراج از بهشت با خدای خود این گونه نیایش داشته اند:
ربنا ظلمنا انفسنا وان لم تغفر لنا وترحمنا لنکوننَّ من الخاسرین
"پروردگارا، ما بر خویشتن ستم کردیم، و اگر بر ما نبخشایی و به ما رحم نکنی، مسلماً از زیانکاران خواهیم بود." ( الاعراف آیه 23 )
ب) دعای حضرت نوح :
بنا به نقل قرآن حضرت نوح 950 سال قوم خویش را با صبر و شکیبایی دعوت به خداپرستی نمود اما جز عده کمی به وی ایمان نیاوردند و سرانجام آن حضرت به درگاه خدا شکایت می برد و این چنین دعا می کند :
قال رب ان قومی کذبون فافتح بینی وبینهم فتحا ونجنی ومن معی من المومنین
(شعراء آیات117و 118 )
ج)-دعای حضرت ابراهیم :
در قرآن می خوانیم در جریان تجدید بنای کعبه و بعد از تکمیل آن ابراهیم بت شکن این گونه دعا می کند:
ربنا تقبل منا انک انت السمیع العلیم ربنا واجعلنا مسلمین لک ومن ذریتنا امه مسلمه لک وارنامناسکنا وتب علینا انک انت التواب الرحیم.
پروردگاراازماقبول فرماقطعاتوشنوای داناهستی پروردگارا قرارده مارا ازمسلمانانت وازفرزندان ما نیز امتی مسلمان برای خودت قراربده وطریقه عبادتمان رانشان بده قطعا توبسیارتوبه پذیرومهربان هستی.( بقره آیات 27 و 128 )
د)دعای حضرت یوسف :
هنگامی که همسر عزیز مصر با مکر و حیله می خواست او را به گناه بکشاند در جریان مجلس زنان هوس باز بدون گفت و گو با آن ها رو به درگاه پروردگار آورده و این چنین دعا نمود :
قال رب السجن احب الیَّ مما یدعوننی والّا الیه ( یوسف آیه 33 )
ه)دعای حضرت یونس :
هنگامی که جناب یونس به دلیل تر ک اولی و رها کردن قومش با کشتی به دریا سفر نمود ، به قید قرعه و برای حفظ جان بقیه یونس به دریا افکنده می شود و دست تقدیر الهی وی را به درون شکم ماهی می کشاند لذا او در آن موقعیت این چنین دعا می کند :
فنادی فی اظلمات ان لااله الا انت سبحانک انی کنت من الظالمین فاستجبنا له ونجیناه من الغم وکذلک ننجی المومنین ( انبیاء آیات 87 و 88 )
و)دعای حضرت موسی:
وقتی حضرت موسی از جانب پروردگار ماموریت یافت که به سوی فرعون بشتابد به درگاه خداوند عرضه داشت :
قال رب اشرح لی صدری ویسرلی امری واحلل عقده من لسانی یفقهوا قولی((طه آیات25تا 35)
ز)دعای حضرت عیسی :
وقتی حواریون به حضرت مسیح گفتند: آیا پروردگار تو می تواند غذایی از آسمان برای ما بفرستد ؟ حضرت از این تقاضا که بوی شک و تردید می داد به آن ها هشدار داد و گفت : از خدا بترسید . آن ها گفتند ما می خواهیم از این مانده بخوریم تا قلب ما اطمینان و آرامش پیدا کند هنگامی که عیسی از حسن نیت آن ها از این تقاضا آگاه شد خواسته آن ها را به درگاه الهی عرض کرد و دست به دعا برداشت و چنین گفت:
اللهم ربنا انزل علینا مائدهً من السماء تکون لنا عیدا لاولنا وءَاخرناوآیهً منک وارزقنا وانت خیرالرازقین.(مائده آیه 114 )
ک)دعای پیامبر اکرم :
در قرآن کریم آیات متعددی آمده که خطاب به شخص پیامبر می باشد اما در واقع دستوراتی است که در آن تعلیمات عالیه الهی در غالب دعا به مومنین آموزش داده می شود و چگونگی رعایت ادب دعا را در خواسته های مسلمانان تعلیم می دهد مانند آیات ذیل :
وقل رب اعوذ بک من همزات الشیاطین ( المومنون آیه 97 ) وقل رب زدنی علما ( طه آیه 114 )
جایگاه دعا در سنّت و روایات اهل بیت:
دعا و نیایش در سیره اهل بیت پیامبر از جایگاه بالا و والائی برخوردار است چرا که بخش مهمی از زندگی آن امامان همام را دعا تشکیل داده است..جالب است یادآور شویم اگر ادعیه صادره از ائمه اطهار را بررسی کنیم متوجه هماهنگی و تطبیق شایسته آن ادعیه با قرآن کریم می شویم و برای همین علت است که بزرگان دین ،دعا را"قرآن صاعد" نام گذاری کرده اند.
در مکتب تشیع، دعا به قدری ارزش و منزلت دارد که بسیاری از کتب حدیثی و جوامع روایی به این موضوع پرداخته اند.ازجمله آن ها کتاب شریف اصول کافی نوشته مرحوم محمد بن یعقوب کلینی (متوفای329ه.ق) می باشد.همچنین کتاب بحارالانوار تالیف محدث گرانقدرمرحوم محمدتقی مجلسی(متوفای831ه.ق)را می توان نام برد که این عالم گرانقدربه تفصیل به نقل روایاتی در موضوع دعا پرداخته اند .
لذا در این مقال نگارنده قصد دارد آثار و برکات دعا و نیایش در زندگی و حیات فردی هر مسلمان را از کلمات گهربار معصومین با توجه به کتب یادشده و دیگر منابع به شرح ذیل نقل نماید:
1- سلاح مومن:
امام رضا به اصحاب خودمی فرمود:"بر شما باد به سلاح پیامبران عرض شد سلاح پیامبران چیست فرمود:دعا." (کلینی ،1369ه.ش ، ص 214 )
قال رسول الله – - : "فاِنَّ سلاحَ المومِنِ الدعا."رسول خدا - فرمود: "پس همانا دعا اسلحه انسان مومن است."(طبرسی، 1365ج 2، ص 3)
2-قضا را بر می گرداند:
امام صادق فرمود:"دعا قضای ابرام شده را برطرف می سازد پس بسیار دعا کن که آن کلید هر رحمت پیروزی در هر حاجت است و به آنچه خدای عزوجل است نتوان رسیدجزبوسیله دعا،و هیچ دری بسیار کوبیده نشود جز این که امید به باز شدن آن نزدیک است."(شیخ کلینی ،1369 ،ج4،ص216)
3-دفع کننده بلا:
از حضرت سجاد روایت شده: "اِنَّ الدعا وَ البَلاءِ لِیَتُوافَقَانِ اِلى یَومَ القِیامَهِ اَنَّ الدعا لِیَرُدَّ البَلاءِ وَ قَد اُبرِمَ اِبرامَاً".
"دعا و بلا، تا روز قیامت با هم در مبارزه‏اند و در این میدان، دعا پیروزمندانه بیرون مى‏آید اگر چه آن بلا حتمى بوده باشد".(ابن فهدحلی ،1381،ص26)
هشام بن سالم گوید حضرت صادق علیه السلام فرمود: آیا میدانید که به چه سبب گاهى بلا طولانى مى‏شود و گاهى مدت آن کوتاه است؟ گفتند نه، فرمود اگر هنگام بلا به یاد دعا بیفتید و ملهم شوید که دعا کنید بدانید که مدت بلا کوتاه است.و فرمود: دعا کردن در وقت راحت سبب بر آمدن حاجت بوقت گرفتارى است.
4-دعا دفع کننده مکر شیطان:
امام علی فرمود:"بسیار دعا کن، تا از کید شیطان در امان بمانی."( مجلسی،1403ه.ق،ج 77،ص9)
5-دعا کلید رحمت خدا:
امام علیمی فرمایند:دعا کلید برای رحمت و چراغ برای ظلمت و تاریکی است."(مجلسی،1403ه.ق،ج 77،ص9)
6-دعا مغز عبادت:
پیامبرفرمود: "دعا، مغز و حقیقت عبادت است، و هرگز کسی با دعا به هلاکت نمی رسد."(همان)
7-دعا و اجابت باهم است:
امام علی  در وصیت به فرزندش امام حسن فرمود: بدان همانا خداوندی که گنجینه های ملکوت دنیا و آخرت در دست اوست، به تو اجازه داده تا او را بخوانی و خود اجابت دعای تو را بر عهده گرفته است وامرکرده از اودرخواست نمائی تابه توعطا کند و او پروردگاری مهربان و بخشنده است. (مجلسی، 1403ه.ق،ج 77،ص 204)
حضرت صادق می فرمایند:""دعا مخزن و گنجینه اجابت است چنانچه ابر مخزن باران است."(کلینی، 1369، ص318)
حافظ وظیفه تو دعا گفتن است و بس دربند آن مباش که نشنید یا شنید
در این مورد امام صادقنیز مى‏فرماید:"اگر کسى از خداوند متعال چیزى بخواهد که مورد رضاى حق هم باشد، تا از دنیا نرفته، آن را دریافت مى‏کند"(ابن فهدحلی، 1387، ص29:)
و به تعبیر شاعر فارسی زبان مولوی:
هم دعا از تو،اجابت هم زتو ایمنی از تو،مهابت هم زتو
ما زِ آز و حرص خودراسوختیم این دعا راهم زِتوآموختیم
8-دعا باعث کسب منزلت الهی:
حضرت صادق  فرمودند: از دعا غفلت نکن. مبادا که بگویی هر کس قدری داشته و کار از کار گذشته است. در نزد پروردگارمقامی است که کسی به آن مقام نخواهد رسید، مگر با درخواست و مسالت از پروردگار و اگر بنده ای دهان فرو بندد و از خدا سئوال نکند،هیچ چیز به او داده نخواهد شد.پس، از خدا بخواه تا حاجت خود را بگیری.همانا هیچ دری نیست که کوبیده شود، مگر آنکه درآخر به روی کوبنده آن گشوده خواهد شد.(کلینی، 1369، ج،4 ص211)
گفت پیغمبر که گر کوبی دری عاقبت زآن در برون آید سری
گر ز جایی برکنی هر روز خاک عاقبت اندر رسی در چاه پاک
گر نشینی بر سر کوی کسی عاقبت بینی تو هم روی کسی
انواع دعا از نظر عقلی:
1-دعای لفظی:
به هر نوع درخواست ودعائی که با درخواست قلبی همراه نباشد و فقط با زبان بیان شود به آن دعای لفظی می گویند.در واقع این نوع دعا از روی حقیقت و دل نبوده ولقله زبان می باشد.و به تعبیر مولانا:
با کدامین روی چون دل مرده ای روبه آسمان ها کرده ای؟
2-دعای مصداقی:
این نوع دعا برخلاف دعای لفظی علاوه بر زبان، قلب نیز در آن نقش دارد.از این رو این نوع دعا مصداق راستین و حقیقی دعا می باشد و لذا به اجابت نزدیکتراست.
3-دعای ملحون:
هرگاه دعاکننده درخواست خود را به هر دلیلی با لفظ غلط به کاربرد به آن دعای ملحون می گویند.چنانچه امام جوادفرموده اند:"دعای غلط به درگاه خدا بالانمی رود."(شیخ حر عاملی 1104ه.ق ،ج6،ص221)

4-دعای قلبی:
دعای قلبی، آن است که در آن لفظ وجود ندارد،بلکه فقط قلب متوجه خداونداست .در دعای قلبی ارتباط باطنی و حقیقی بین انسان و خداوند برقرارمی شود و این گونه دعا،حقیقت نیایش و بهترین حال یک انسان است.
5-دعای تکوینی :
دعای تکوینی آن است که فقط نظام تکوین خواهان آن است .چرا که بیشترین بخشش های خداوند در پاسخ به نیازهای تکوینی و ذاتی موجودات است.بر این اساس همه موجودات عالم نیازهای خود را به صورت ذاتی از حضرت حق طلب می نمایند.لذا قرآن کریم می فرماید:یسئله من فی السموات والارض
ما نبودیم وتقاضامان نبود لطف تو ناگفته ما می شنود
تعبیر دیگری که می توان از آن به عنوان دعای تکوینی یاد نمود فرازی از دعای ماه رجب است که منقول از امام باقر می باشد که فرمود:"یَامَن یُعطِی مَن لَم یَسئَلهُ"(ای کسی که بدون درخواست عطا و بخشش می کنی.)
انواع دعا از نظر نوع بیان(لفظ):
1-دعاهاى مطلق:
دعای مطلق دعائی است که دعا کننده احتیاج و نیازهاى خود را به زبان خود با هر بیان و جمله ای که مى‏تواند، در پیشگاه خداوند متعال اظهار کند لذا این نوع دعا را دعاهاى غیر وارد یا مطلق مى‏نامند.
2-دعاهاى ماثور:
به این معنا است که دعا کننده الفاظ و جملات مخصوصى را که از طرف معصومین رسیده است را بیان کند. فرق بین این دو گونه دعا در این است که ثواب و فضیلت دعاهای ماثور براى کسى که به معناى آن ها آشنا است بیش از دعاهای غیر ماثور است. چرا که معصومین به نقایص بشر مطلع اند و به روحیه های فرد و جامعه آگاه تر اند از این رو، سزاوار است دعا کننده، با چگونگى درخواست ها آشنا باشد و این مسئله را از زبان ائمه معصومین فرا گیرد.
معنای اجابت دعا چیست؟
معنای استجابت آن است که : هیچ دعایی بی اثر نیست و هر دعایی در دنیا و آخرت تاثیر مناسب خود را دارد و هر دعای مقبولی یقیناً به استجابت می رسد، امّا گونه های استجابت آن مختلف است.
امام سجّاد علیه السلام می فرماید: "دعای مومن یکی از سه فایده را دارد:
1)برای او ذخیره می گردد،2)یا در دنیا برآورده می شود،3)یا بلایی را که می خواست به او برسد، از وی بر می گرداند". (ابن شعبه حرانی ، 1381،ص 202)
به هر حال وقتی که آیات و روایات را برسی نماییم درمی یابیم در بسیاری از موارد دعا و اجابت دعا باهم هستند و در حقیقت اجابت دعا یقینی می باشد.چراکه درقرآن وروایات چنین آمده:
الف) ( (بخوانیدمراتااجابت کنم شما را)(غافر آیه 60)
ب) (من دعای دعاکنندگان را هنگامی که مرابخواننداجابت می کنم.)(بقره آیه186)
ج)امام علی می فرمایند:" مَاکَانَ اللهُ لِیفتَحِ بابُ الدعا وَ یَغلُقُ‏ عَلیهِ‏ بَابُ‏ الاجَابه "
"امکان ندارد که خداوند درِ دعا را بگشاید ولی درِ اجابت را قفل زند."(شیخ حر عاملی،1409ه.ق، 7ص27)
بنابر آنچه در آیات و روایات آمده است نتیجه گرفته می شود که اساساً دعای بی جواب وجود ندارد و هر دعائی مستجاب است.امّا نکته مهم در اجابت دعا این است که دعا باید دعای حقیقی باشد.
شرایط استجابت دعا:
درباره شرایط استجابت دعا باید گفت: هر عبادتى شرایط و موانعى دارد، ولى اگر شرایط حاصل نشود و موانع برطرف نگردد آثار دنیوى و اخروى آن مترتب نمى‏شود مثل نماز که فرمود هر کس نماز بگذارد وارد بهشت مى‏شود یا بر روزیش افزوده مى‏شود ولى اگر نمازگزار بدون وضو نماز بخواند یا کارى را که نماز را باطل مى‏کند انجام دهد آثار دنیوى و اخروى آن محقق نمى‏شود. (ابن فهد حلی، 1387، ص341)
درتعبیری دیگرازحضرت امام صادق  مى‏فرمایند:"هر گاه اراده کنى که دعا کنى و از براى مطلبى و حاجتى‏ دنیوى‏ یا اخروى، خداى را خوانى، پس حفظ کن و بجای آور شرایط دعا را،و نظر کن که،چه کسی را مى‏خوانى؟ و از که حاجت‏ خود مى‏خواهى؟ و از براى چه مى‏خوانى؟"(شهید ثانی،1377، ص144)
آداب و شرایط استجابت دعا از دیدگاه قرآن کریم:
1-عمل صالح:
مهم ترین شرط استجابت دعا عمل نیکوکارهای شایسته است.زیرا افرادمومنی که عمل صالح داشته باشند به خداوند متعال مقرب تر هستند و نزد خداوند متعال دارای جایگاهی بس مهم و با ارزش می باشند.لذا قرآن کریم می فرماید:
و درخواست کسانی که ایمان آورده و کار نیک انجام داده اند می پذیرد و از فضل خودبرآنها می افزاید(شورای آیه26)
2-فروتنی و دوری از ریا دردعا:
قرآن کریم یکی دیگر از آداب دعا کردن را تواضع و کرنش در مقابل خداوند می داند و مهم تر از آن تاکید بر دعا کردن درخفی و دوری از هرگونه ریا نموده است لذا قرآن کریم می فرماید: (پروردگارتان را از روی فروتنی و مخفیانه بخواند)(اعراف آیه55)
مفهوم آیه این است که درخواست آدمی از خداوند باید با خشوع و به دور از هرگونه ریاکاری باشد.
3-اخلاص در دعا:
قرآن کریم به اخلاص در دعا چنین اشاره دارد: (خدا را بخوانید درحالی که دینتان را برای او خالص گردانیده)(غافر آیه14)
آیه ای که ذکرشد به صراحت بر اخلاص در دعا تاکید دارد. البته در قرآن آیاتی دیگر و جود دارد که به مسئله اخلاص در امر دعا اشاره دارد .

موانع استجابت دعا:
موانع تا نگردانى ز خود دور درون خانه دل نایدت نور
ادب اقتضا می کند که در محضر خداوند متعال آداب و شرایط ظاهری و باطنی دعا کردن را رعایت کنیم. اما بعضی می گویند ما دعا می کنیم پس چرا دعایمان مستجاب نمی شود؟ باید به این افراد گفت: اگر با مراعات عوامل موثر در استجابت دعا، دعایمان مستجاب نشد، گذشته از مصلحت ها و حکمت های الهی، حق این است که علت مهم و اساسی را در خودمان جویا شویم چرا که در اکثر اوقات گناه و معصیت، و بسیاری از موانع،حجاب ایجاد نموده و دعاها مستجاب نمی گردد.لذا این موانع در قالب های مختلف بوده و آثار منفی ومخرّب خودراهمواره به دنبال دارند در ادامه این بحث به بررسى موانع استجابت دعا به شرح ذیل می پردازیم:
1-عدم آمادگی جسمی و روحی:
واضح است که برای انجام هر کاری باید علاوه بر توانائی جسمانی آمادگی روحی و روانی وجود داشته باشد به بنابراین در امر دعا نیز چنین امری مصداق دارد و شخص دعاگو علاوه بر آرامش روانی از نظر جسمانی باید مشکل نداشته باشد.البته مقصود ما از آمادگی جسمی نداشتن معلولیّت و یا نقص عضو جسمانی نیست بلکه منظور عدم خستگی و خواب آلودگی و یا بیماری می باشد.درتایید این مدعا به روایتی از امام علی توجه فرمایید:
" وقتى خواب چشم تو را فرا گیرد در حال نماز، نماز را قطع کن و بخواب زیرا نمى‏دانى دعا به نفع خود مى‏کنى یا بر ضرر خویش."(علامه مجلسی،1379،ج2،ص103)
2-دعای بدون عمل:
تنبلی، تن پروری و بیکاری و امثال آن مانع اجابت است، زیرا بازگشت دعای تن پرور به این است که "خدایا سنّت خود را تغییر ده و آن را باطل کن."بنابراین اگر خداوند متعال کلید حاجتی را به دست خود انسان داده و آدمی زحمت به کار بردن کلید را از دوش خود بردارد صد البتّه که دعای او برآورده نخواهد شد.
در روایتی دیگر پیامبر عظیم الشّان اسلام می فرمایند:"آن مقدار نمک که در غذا کافى است، همان مقدار دعا در کنار عمل کفایت مى‏کند"(ابن فهد حلی،1387،ص288)
یعنى اصل و اساس، "عمل" است، مانند "غذا" که اصل و اساس است، پس همچنان که غذا، شکم را سیر مى‏کند نه نمک، همان گونه "عمل" است که موجب نجات انسان است، نه صرف دعا کردن، بنابراین، همّت اصلى باید بر"عمل"باشد و "دعا" چون نمکى براى آن است.پس نتیجه می گیریم که دعانبایدجانشین فعالیت و تلاش شود.:
3-پیروی هوای نفس:
علماء علم اخلاق معتقدند بیشترین بدبختی ها و فساد عالم بشریت ناشی از خودخواهی ،تکبّر،منیّت و دریک کلام پیروی نمودن از هوای نفس است.به تعبیر دیگر بزرگ ترین فایده دعا و حتی دیگرعبادتها جلوگیری از طغیان و سرکشی نفس است چرا که دعا و نیایش فروتنی و خضوع در برابر خداوند و بندگان او همراه با مناعت وعزّت نفس را در پی خواهد داشت.لذا چنین برداشت می شود که هر یک از افراد جامعه وقتی با دعا و نیایش انس داشته باشند، در اوج قدرت و اقتدار همیشه خود را در برابر قدرت لایزال الهی حقیرمی دانند و در برابر بندگان خوب خدا خاضع و فروتن هستند.
با نگاهی ژرف به قرآن کریم نیز درمی یابیم که این مفهوم را تایید می نماید که همه بدیهاوپلشتیها از نفس امّاره است. چنانچه می فرماید:
"قطعاً نفس، به بدی ها بسیار فرمان مى‏دهد مگر آنکه پروردگارم رحمى کند." (یوسف آیه53)
همچنین در آبشار کلمات گهربار حضرت رسول اکرم صلّی الله علیه چنین می بینیم که فرمودند:"دشمن‏ترین دشمنانت، همان نفس تو است که با خودبه همراه دارى".(ابن فهد حلی،1387،ص550)
4-ارتکاب گناه و معصیت:
آینه ات دانی چرا غماز نیست؟ آنکه زنگار از رخش ممتاز نیست
تو مگو ما را بدان شه بار نیست با کریمان کارها دشوار نیست
اگر حاجتی مورد نظر باشد و با دعا حاصل نشود، سبب عدم اجابت را انسان باید در اعمال و کارهایش جستجو نماید، چون پیش آمدها و حوادث و یا عدم پذیرش دعاهای انسان بدون ارتباط با عمل انسان نیست،
از این رو انسانی که معصیت کار باشد آمادگی و نیل به عالم معنا را ازکف می دهد به همین دلیل معصیت و گناه سدّ بزرگی بر سر راه بالا رفتن دعا و مقبولیّت آن می شود.لذا دربیانی امیر سخن حضرت علی فرمودند:"تعجب ازکسى است که دعا می کند دیر مستجاب مى‏شود با اینکه راه استجابت دعا را با معصیت بسته است."(علامه مجلسی،1364ص64)
در روایتی دیگراز آن حضرت منقول است:"المعصِیَهُ تمنُعُ الاِجابهَ "گناه و معصیت مانع ازاجابت دعا می شود.(تمیمی آمدی ،1366،ص :193)
5-تضییع حقوق مردم :
بنابر روایات مادامى که حقّى از حقوق مالى یا آبروی مردم به گردن کسی باشد هر چه هم دعا با سوز و گداز باشد دعای آن فرد محجوب می ماند. لذا مهم تر ین راه استجابت دعا برطرف کردن ذمّه خود از حقوق مردم است در این باره خداوند متعال به حضرت عیسى وحى فرستاد که به بنى اسرائیل بگو:
" به تحقیق دعاى احدى ازشما را مستجاب نمی کنم در آن هنگام که مظلمه وحقی از بندگانم را بر گردن داشته باشید."(مجلسی،1403ه.ق، 90،ص319)
البته ناگفته نماند تضییع حقوق مردم مصادیق مختلفی دارد مثلا در باب امور اخلاقی واجتماعی می توان به این موارد اشاره کرد:عدم حفظ اموال بیت المال، ریختن آبروی مومن،عدم توجّه به فقراء ومحرومین جاممعه ،عدم رعایت حقوق مردم در قضاوت و جعل وکلاهبرداری و…. لذا هرجامعه دینی با تمسّک به ادعیه که روح ایمان درآن نهفته است خودرا تربیت نموده و از تضییع حق مردم پرهیزمی نمایند.
6-حمایت از ظالم :
ظلم و ظالم مورد تایید انسان موحّد و مومن نمی باشد چرا که روح ستمکار با دعاونیایش سازگاری ندارد. بنابراین گفته اند:ظلم ظالم سبب سوز دعاست.از این رو می توان به این اثر تربیتی دعا اشاره نمود که روح دعا باعث می شود که فرد مومن خود را پناهگاه دیگر مومنین دانسته و با الهام از روح ادعیه ،گرفتن حق مظلوم از ظالم را وظیفه شرعی خویش می داند وبه دنبال عذر تراشی وبهانه جودئی نمی باشد.
ازامام صادق نقل شده:" هر کس براى ستمکارى در ظلمى که کرده است عذرتراشى کند، خداوند کسى را بر او چیره مى‏سازد که بر او ستم کند، آن‏گاه هر چه دعا مى‏کند مستجاب نمى‏شود و خدا پاداشى در برابر ظلمى که دیده است به او نمى‏دهد.(ابن بابویه،1382،ص539)
7-سرگرم موسیقی غنائی بودن:
قرآن کریم در وصف مومنین می فرماید:"آنان کسانی هستند که از کارهای لغو و بیهوده اعراض می کنند."(مومنون آیه3)بنابراین انـسانى که غرق در لهو و لعب است، دعا و راز و نیاز را با تنها خالق هستی جدّی نمی گیردواگردعائی هم داشته باشد توفیق استجابت به او داده نمی شود. به حکم عقل و دین یکی از مصادیق کارهای بیهوده ولهوولعب سرگرم بودن به موسیقی غنائی می باشد سرگرم شدن به موسیقی غنائی هم حرمت شرعی دارد وهم مانع از استجابت دعای دعاکننده می شود.از این رو خانه ای که به جای آوای قرآن و طنین دعا،غنا و موسیقی در آن پخش شود از برکت و لطف پروردگار عالم محروم است.
امام صادق فرموده :"خانه ای که کانون غنا باشد، ایمنى از فجایع و حوادث تلخ ندارد و دعا در آن مستجاب نمی شود فرشتگان در آن داخل نمی شوند."(شیخ حر عاملی،1409، ص303)
8-حرام خواری و نافرمانی خدا:
در کتب حدیثی روایات متعددی به مذمّت مال حرام و حرام خواری پرداخته است.لذا خوردن لقمه حرام و آلوده می تواند نقش غیرقابل انکاری در نوع رفتار و تربیت دینی آدمی داشته باشد.هرفردجامعه اسلامی می داند به دلیل اعتقادات دینی وتوجه به ضروریات شرعی نباید به دنبال تحصیل مال غیرمشروع وئحتی شبه ناک باشد.از این روبه شدّت مراقب رفتارش می باشد تا دچار جرایمی همچون رشوه خواری و حرام خواری نشود.چرا که مال حرام و شبه ناک او را به منجلاب هلاکت مبتلا می سازد.بنابر اهمیت موضوع در این مقال به برخی از روایات مهم درباره حرام خواری می پردازیم:
پیامبر اکرم  فرمودند:"عبادت همراه با حرام خواری مانند ساختن ساختمان بر روى ریگ است. و در روایتى آمده: مانند ساختن ساختمان بر آب است" (ابن فهد حلی ،1387ص288)
در خصوص عدم استجابت دعای حرام خوار پیغمبر  چنین فرمود:" کسب خود را پاک و حلال بدار، که دعایت مستجاب گردد، که مرد گاهى لقمه (حرام یا مشتبهى) را به دهن می نهد و تا چهل روز بعد دعایش مستجاب نمى‏گردد."(طبرسی،1365،ج2،ص18)
باز فرموده :"هرکس غذای حرام بخورد پس آتش سزاوار اوست و دعایش مستجاب نمی شود.(همان،ص181)

نقش و آثار تربیتی دعا:
بدون شک دعا و نیایش یکی از راه های رسیدن به رستگاری، و رهاننده انسان از ورطه تنگ مادی به سوی وادی بیکران خزائن الهی است. دعا؛ موجب رسوخ حبّ الهی در دل و زداینده زنگ غفلت از روح و قلب انسان است. نیایش علاوه بر این که در روح و روان ما تاثیر شگرفى می گذارد, در جسم ما نیز بى تاثیر نخواهد بود.در ادامه این مقاله نگارنده قصد دارد نقش و آثار تربیتی دعا و نیایشگری را به شرح ذیل بررسی نماید:
1-اطمینان و آرامش قلبی:
قرآن می‏فرماید: "اَلا بِذِکْر اللهِ تَطْمَئِنُ الْقُلُوب" یعنی؛ آگاه باشید!که با یاد خدا قلب ها آرامش می یابد.(رعدآیه6) یکی از آثار مهم نیایش, آرامش روح و اطمینان قلب است. از آن جا که مسئله روح و روان در زندگى انسان از اهمیت خاصى برخوردار است, عدم آرامش و نگرانى می تواندزندگی آدمی را با اختلال مواجه نماید تا حدّی که فرد ناآرام احساس پوچی و ناامیدی می کند.بنابراین دعا سبب آرامش قلب و تسکین دهنده دلها می باشد.
2- پرورش عواطف:
در واقع می توان گفت نیایش،ذکرو دعا موجب تقویت روح و عاطفه انسان می شود.لذا این مفهوم را در کلام امیر سخن علی ابن ابیطالب چنین می خوانیم:" مُدَاوَمَهُ الذِّکْرِ قُوتُ الْاَرْوَاحِ وَ مِفْتَاحُ الصَّلَاحِ."یعنی تداوم و همواره به یاد خدا بودن غذای روح و کلید پارسائی و خیر و صلاح است. (تمیمی آمدی،1410ه.ق،ص709)از این رو ارتباط با خدا و دعاخوانی عواطف انسانیّت را در وجود آدم ها تقویت می نماید
3-دعا عامل تلطیف روح:
ادعیه ای که در مکتب ما واردشده است،سرشار از مضامین لطیف و زیباست. لذا متون دعائی در اسلام وبخصوص مذهب تشیع از جهت زیبایی کلام و نیز جهات دستوری و نگارش و از نظر عمق و لطافت بی نظیر است.
از مسائل حائز اهمیت ساختار شناسی دعاست چرا که واژهِ واژه های دعا ساختمان عبارات و موسیقی کلام باید مورد دقت و تامل قرار گیرد.در دعا این هنر به اوج خودش می رسد بدین گونه که در تمامی دعاها زیبایی سخن از جهت رعایت نکات دستوری و نگارش و نیز عمق و لطافت و موزون بودن و هم آهنگی معانی دیده می شود. مثلا دردعاهائی همچون صباح و کمیل مورد دقت نظر قرار داد چرا که سراسر در آن لطافت و هماهنگی متن و معنا وجود دارد. این تلطیف روح می تواند نقش بسیار والایی از جهت تربیتی در زندگی انسان داشته باشد.
4- انس و پیوند اجتماعی:
با توجه به این که انسان موجود اجتماعی است، از طریق تزکیه و دعا محبت به مردم و روح خدمت به خلق در او تقویت می شود چرا که در یکی از ابعاد دعا انسان از خدا می‏خواهد که اُنس بین انسان ها و ایجاد نیکی بین آن ها به دست او انجام گیرد. در دعا از خداوند می‏خواهیم نسبت به اجتماع بی تفاوت نباشیم و بتوانیم به آن ها خیر برسانیم. مثلاً در دعای 25صحیفه سجادیه مطرح شده که در پرورش فرزندانم موفقم گردان، "… وَ اَعِنّی عَلی تَرْبِیَتِهِم وَ تَادیبِهِم وَ بِرِّهِم".یعنی؛ خدایا! در تربیت و تادیب و نیکی کردن به فرزندانم مرا یاری فرما. که نشان می دهد اولاً: دعاهای اسلامی چگونه نسبت به سرنوشت افراد جامعه و تعالی آن ها توجه خاص دارد. ثانیاً: متوجه است که در این کار علاوه بر برنامه ریزی های لازم باید با نور و مدد الهی این امر مهم عملی گردد.
5- آموزش سیاسی در دعا :
با توجه به این که زندگانی پیامبران و ائمه از سیاست جدا نبوده، در دعاهایشان نیز آموزش های سیاسی به یاران و اصحاب خود می داده اند. در همین رابطه ما در دعا خود را متوجّه همین سیاست مداری واقعی ائمه می‏کنیم.آنگاه که در زیارت جامعه کبیره می گوییم:
اَلسَّلامُ عَلَیْکُمْ یا اَهْلَ بَیْتِ النُّبُوَه، … وَ اَوْلیاءَ النِّعَمِ، وَ عَناصِرَ الْاَبْرارِ وَ دَعائِمَ الْاَخْیارِ، وَ ساسَهَ الْعِبادِ، وَ اَرْکانَ الْبِلادِ…" یعنی؛ سلام بر شما ای اهل بیت نبوت، و ای صاحبان نعمت واقعی و ای اصل و اساس نیکان عالم، و ستون برگزیدگان و رهبران سیاسی بندگان و اساس شهرها و کشورها. در واقع در این فراز از زیارت اقرار می کنیم که ائمه معصومین در سیاست و کشورداری باید اصل و اساس جامعه باشند، و به واقع همه حرکات ائمه در عین عبادی بودن، سیاسی و اجتماعی است.
به کارگیری مفاهیم دعا در تربیت دینی از منظر امام خمینی:
با مطالعه در زندگی حضرت امام خمینی()درمی یابیم که ایشان توجه زیادی به دعا و نیایش دارند عنایت به دعا در نزد این بزرگ مرد تاریخ تا جائی اهمیت دارد که ایشان در تعابیری مختلف دعا را همه چیز زندگی می دانند.بنابراین ما در این مقال بر آنیم تا بخشی از سخنان گهربار آن عارف سالک را به منظور به کارگیری مفاهیم دعا در زندگی بیان نماییم:

1-دعا همراه با کار و تلاش :
تلاش وکوشش در فرهنگ دینی آنقدر اهمیت دارد که این مهم ضامن اجابت دعای آدمی است به تعبیردیگرانبیاء و ائمه اطهارعلاوه بر دعا و مناجات برای رسیدن به اهداف خود سخت مشغول کارمی شده اند.لذا این مفهوم در کلام گهر بار پیر جماران چنین آمده است:
" گمان نشود که هیچ پیغمبرى تو خانه‏اش مى‏نشسته و فقط یا دعا مى‏خوانده یا احکام مى‏گفته. خیر،این‏طور نیست؛ احکام را مى‏گفتند، دنبالش می رفتند برای اجرا"(صحیفه امام،ج20 ، ص410)
ایشان در جائی دیگر چنین می فرمایند:
"دعا فعالیت و نور می آورد ادعیه انسان را از ظلمت نجات می دهد. وقتی از ظلمت رها گردد انسانی می شود که برای خدا کارمی کند برای خدا شمشیر می زند برای خدا جنگ می کند قیامش برای خداست.نه این که ادعیه انسان را از کار باز خواهد داشت."(غفاری ،1373،ص22)
2-جنبه سیاسی اجتماعی جلسات دعا:
برگزاری مراسم دعا و نیایش باعث می شودافرادخوب تربیندیشندوراه حل های جایگزین بهتری برای حل مشکلاتشان پیدا کنند.افرادی که دائم با آسیب هاوفشارهای روحی و روانی مواجه هستندلازم است باجلسات دعا انس داشته باشند.از این رو امام خمینی(ره) درباره تاثیردعاومجالس مربوط به آن چنین فرموده اند:
"….جهت سیاسى این دعاها و این توجه به خدا و توجه همه مردم را به یک نقطه، این، این است که یک ملت را بسیج مى‏کند براى یک مقصد اسلامى…اگر روشنفکران ما فهمیده باشند که این مجالس و این دعاها و این ذکرها و این مجالس مصیبت جنبه سیاسى و اجتماعى‏اش چیست، نمى‏گویند که براى چه این کار را بکنیم. تمام روشنفکرها و تمام غرب زده ها و تمام قدرتمندها اگر جمع بشوند، نمى‏توانند یک 15 خرداد را ایجاد کنند.آنچه این قدرت را دارد آن است که در تحت لواى او همه مجتمعند .(همان،ج16،ص345و347)
3-دعا عامل بازدارندگی :
حقیقت آن است که دعا نوعی توجه خاص به خدا و بندگی اوست.به عبارت دیگر تربیت یافتگان مکتب نیایش چون همیشه خود را در محضر خداوند حاضرمی بینند هرگز در جامعه گناه و تخلف نمی کند.لذا این معنا را می توان در کلام امام خمینی ره چنین یافت که فرموده اند:
" قطع نظر از اثر دعا برای رسیدن انسان به کمال مطلق برای اداره کشور هم کمک می کند.برای کمک کردن یک وقت انسان می رود دزد را می گیرد یک وقت دزدی نمی کند.آن هایی که اهل مسجد و دعا هستند اخلال نمی کنند این خودش کمکی به جامعه است…آن هایی که سر گردنه می روند و آدم می کشند اهل این معانی نیستند اگر بودند این جنایات را نمی کردند تربیت جامعه به همین چیزهاست.به همین ادعیه است که از خدا و پیغمبر و ائمه وارد شده است."(غفاری،1373،ص24)
ایشان در دیگر سخنی چنین می فرمایند:
"آیا دیده اید که اهل دعا و کسانی که مداومت به دعا داشته باشند این کارهای ناپسندیده ای که بعضی انجام می دهند آن ها هم انجام می دهند؟مثلاً شراب بخورند قمار بازی کنند کبوتر بازی کنند و امثال این کارها."(همان،ص23)
4- بعد تربیتی و اخلاقی دعا:
ذکر و دعا؛ از دیدگاه حضرت امام () صرف نظر از مقوله ی عبادی ، بعد تربیتی و اخلاقی دارد.و لذا در سخنانی می فرمایند: " دعا اثر سیاسی و تربیتی دارد."ایشان در کلامی جواب منتقدین به دعا را چنین داده اند :
" این هایی که از کتب ادعیه انتقاد می کنند، برای این است است که نمی دانند، جاهلند، بیچاره اند، نمی دانند که این کتب ادعیه چه طور انسان را می سازد. این دعاهایی که از ائمه ی ما وارد شده است، مثل دعای کمیل ، مثل مناجات شعبانیه، دعای عرفه ی حضرت سیدالشهدا و دعای سمات این ها چه جور انسان را درست می کند"( تفسیر سوره ی حمد، ص 150)
5- سازندگی دعا:
یکی از آثار مهم تربیتی دعا از دیدگاه امام خمینی() سازندگی و فعالیت های اثر گذار است. از این روایشان می فرمایند:
"دعانقش سازندگی داردآن هایی که به خیال خودشان،مردم را از دعا و ذکر پرهیز می دهند تا مردم به دنیا بپردازند نمی دانند که همین دعا آدم را می سازد.اقامه (عدل)رادر دنیا همین انبیایی کردند که اهل ذکروفکر ودعا بودند.قیام ضد ستمگرها را همین ها کردند.نه تنها مانع فعالیت نمی شود بلکه فعالیت می آورد فعالیتی که برای خودش نیست برای بندگان خداست و می فهمد که فعالیت برای بندگان خدا خدمت به خداست."(غفاری ،1373،ص22)
به کارگیری مفاهیم دعادرتربیت دینی ازمنظرحضرت آیت الله خامنه ای(مدظله):
معظم له در بیانات گهربار خود ،اهمیت دعا را از ابعاد گوناگون، به تفصیل مورد بحث قرار داده اند. لذا در این مقام اندکی از بیانات را که می تواند درتر بیت دینی افراد یک جامعه ارتباط داشته باشد و از راهکارهای به کارگیری مفاهیم دعا در زندگی محسوب می شود به شرح ذیل بیان می کنیم:
1- خشوع در مقابل پروردگار:
افراد یک جامعه دینی وقتی با نیایش و دعا انس داشته باشند در تعاملات وارتباطات خود در عین رعایت ادب وتواضع ،رافت و شفقت را همزمان پیاده سازی می کنند لذا ایشان فرموده اند:
" دعا که می کنیم، در واقع این حالت خشوع را در خود به وجود می آوریم و خود بینی و خود خواهی را در خود سرکوب می کنیم، و در نتیجه، جهان اصلی و محیط زندگی انسان ها از طغیان و تجاوز به حقوق و طبیعت محفوظ می ماند. لذا فرمود :"مغز هر عبادتی، دعاست. "عبادات برای همین است که بتواند انسان را در مقابل خدای متعال خاشع و دلش را نیز مطیع و تسلیم کند."( برازش،1390،ص27)
2- مهار نفس :
حقیقت دعا این است که انسان را باخدا آشنا ساخته واو را از خودبینی و فساد انگیزی نجات می دهد.مهارنفس در ارتباط با خالق هستی محقق می شود.رهبر فرزانه انقلاب اسلامی مفهوم مهار نفس با دعا و نیایش را بسیار زیبا در آبشار کلماتشان آورده اند که فرمود:
"همه انسان ها مبتلا به این پیل مست در درون وجود خودشان هستند که باید این را مهار کنند. این مهار با ذکر خداست؛ با یاد خداست؛ با پناه بردن به خداست؛ با احساس نیاز به پروردگار است؛ با احساس حقارت خود در مقابل عظمت الهی است؛ با احساس زشتی های خود در مقابل جمال مطلق حق متعال است. این ها همه اش ناشی از ذکر است. انسانی که با تقواست، یعنی مراقب خودش هست و متذکر هست، منشا شر و ظلم و فساد و طغیان و بدی به این و آن نمی شود.آن ذکر الهی مرتب دارد او را نهی می کند؛ مرتب دارد او را باز می دارد.( برازش،1390،ص97)
3- کسب معارف :
یکی ازراهکارهای اساسی جهت ارتقاء سطح دانش مکتبی و منابع کسب معرفت دینی برای جامعه دینی ادعیه منصوب به ائمه و نیایش وارتباط با خداوند متعال است چرا که مقام معظم رهبری می فرمایند:
" واقعاً این دعاها پر از معارف است؛ که اگر این ها را از حالت دعا بیرون بیاورند، معارف اسلامی متین و اصیل و قوی ای را تشکیل می دهند که نظیرشان در روایات ما کم است.این دعاها درس است. اگر در معانی این دعاها تدّبر کنیم، بزرگ ترین هدیه های معنوی الهی را در این ها خواهیم یافت.دردعا فقط این نیست که انسان دل را به خدا نزدیک می کند؛این هست، فراگیری هم هست. در دعا هم تعلیم است، هم تزکیه هست.این دعا های ماثور از ائمه هم ذهن را روشن می کند، هم حقایق و معارفی را که در زندگی به آن ها نیاز داریم،به ما می آموزد و هم دل را متوجّه به خدا می کند."(همان،ص98)
4-زدودن غفلت:
کوچک ترین غفلت می تواند خسارت های جبران ناپذیری را برای جامعه اسلامی در پی داشته باشد. در رهگذر ارتباطات اجتماعی وتعامل برای رفاه بیشتر مردم به ناهنجاری های اخلاقی خواه یا نا خواه آلوده شده وبرخی ازپلشتی ها و کثافات اخلاقی درروح و روان آنها اثرگذار می گذارد لذا برای رهائی از آسیب های اجتماعی و مصونیت دل و قلب جامعه دینی از تهدیدات اخلاقی ضرورت انس با قرآن ،ادعیه و ذکر خداوند در بین آنان به شدت احساس می شود.در فرهنگ قرآنی می خوانیم که غفلت از یاد خدا زندگی مشقت باری را برای آدمی رقم می زند.در این راستامعظم له فرموده اند:
"دعا غفلت را از دل می زداید؛انسان را به یاد خدا می اندازد و یاد خدا را در دل زنده نگه می دارد .بزرگ ترین خسارتی که افراد محروم از دعا مبتلای به آن می شوند،این است که یاد خدا از دل آن ها می رود.نسیان و غفلت از خدای متعال برای بشر بسیار خسارت بار است.( برازش،1390،ص115)
ایشان در مقالی دیگرمی فرمایند:
"ذکر یعنی یاد.یاد در مقابل غفلت است؛ غفلت از خدا، غفلت از وظیفه و مسئولیت، غفلت از هنگام حساس مواجهه با ماموران الهی در عالم ملکوت- عالم بعد از عبور از جسمانیّت- و محاسبه بزرگ انسان در مقابل خدا و قیامت. این یادها تعیین کننده است." (همان،ص38)
5- استواری در مقابل دشمن:
یکی از راه های مهم پایداری و مقاومت در مقابل هر دشمن داخلی و خارجی و مبارزه با انواع فسادها صبر و پایبندی به مسائل دینی به خصوص ارتباط با خداوند عالم و نیایش با اوست بایستی مدام درهای دعا و تضرع به سوی خداوند را بر روی خود باز نگه دارد چنانچه آن مقام رهبری در این باره فرموده اند :
"جمهوری اسلامی، آن نظامی که باید با قلدر های جهان مقابله کند؛ آن ملتی که باید با کوه های فساد در بیفتد؛ آن جامعه و نظامی که در مقابل هیچ قلدری سر خم نمی کند و برای نجات انسانیت تلاش می نماید، چنین جامعه و نظامی، در درون و در دل افراد خود باید درهایی به سوی دعا و تضرع باز کرده باشد.بدون این، نمی شود. اگر می خواهید در مقابل دشمن استوار باشید ، باید باب دعا را به روی خودتان باز کنید.اگر می خواهید از کسی یا چیزی نترسید،باید رابطه خود را با خدا قوی کنید.اگر می خواهید در مقابل جلوه های مادی تکان نخورید و نلغزید، باید خود را با دعا و تضرع بیمه کنید این،دعاست.این، وظیفه قلبی همه ی انسان هاست."( برازش،1390،ص125)ایشان در کلامی دیگر می فرمایند:"دلی که از خوف و محبت به خدا و توجه به پروردگارپر شد، دیگر از هیچ قدرتی واهمه نخواهد داشت.فایده ی دعا این است."( همان،ص126)
نقش دعا در تامین بهداشت روان:
موضوع بهداشت روان،یکی از مهم ترین مسائل انسان معاصر است.چرا که زندگی ماشینی ، سرعت فرصت خودشناسی و توجه به بعد معنویت را از انسان گرفته است.لذا درسال های اخیرکارشناسان و متخصصان،حتّی در کشورهای صنعتی وتوسعه یافته ،سمینارها و پژوهش های خود را متوجه نقش نیایش ،دعاودین دربهداشت و سلامت روانی نموده وبسیاری از روان شناسان برنفوذ وتاثیردعادرسلامت روان پرداخته اند.
در تعالیم اسلامی، اولین گام و نشانه سلامت و آرامش روح و روان؛ ایمان به خدا، دینداری و عمل به آموزه های دینی است، زیرا دین به زندگی بشر معنا می بخشد و قرآن نیز در این باره چنین می فرماید:
الذین امنوا ولم یلبسوا ایمانهم بظلم اولئک لهم الامن وهم مهتدون
(آن ها که ایمان آورده اند و ایمان خود را با شرک و ستم آلوده نکرده اند، آرامش (و امنیت) تنها برای آن هاست و آن ها هدایت یافتگانند.) (الانعام آیه82)
با بیان این نکته لزوم توجه و ارتباط به دعا و نیایش برای آحاد جامعه مخصوصاً افرادی که خود در معرض چالش های فرهنگی و ناهنجاری های اجتماعی و استرس های شغلی می باشند کاملاً آشکارمی شود.در این مجال برخی ازآثار دعا و نیایش در زمینه بهداشت روانی رابه شرح ذیل بیان می کنیم :
1-کاهش فشارهای روانی و کسب آرامش
2- وحدت شخصیت
3- افزایش اعتماد به نفس
4-خوش بینی و دید مثبت داشتن
5-درمان بیماری های روانی و عصبی
نمونه هائی از رابطه دعا و کاهش اضطراب:
1-در پژوهشی که واعظی و همکاران او به منظور بررسی رابطه ی دعا و اضطراب در گروهی از دانش آموزان مدارس تهران انجام دادند، این گونه برآمد که دعا سبب ایجاد آرامش در فرد می شود و نگرانی را کاهش می دهدو در کاهش اضطراب موثّر است. (بوالهری،1386،ص29)
2-امیر زاده (1380)پژوهش توصیفی به منظور بررسی فراوانی حضوردراجتماعات دینی در بیماران خود سوز بیمارستان ارومیه انجام داد.که مشخص شدبه ترتیب 75% و74% مردان وزنان خود سوزاعلام کردندکه اعتقادات دینی ضعیفی داشتندودراجتماعات دینی وجلسات دعاحضورفعالی نداشتند.( باقری فرد،1387 ،ص418)
نتیجه گیری:
از مجموع مطالب گذشته چنین به دست میآید که نقش دعا و نیایش میان عموم مردم وبخصوص افرادی که با انواع ناهنجاری های اخلاقی و اجتماعی سروکاردارند و شغل آنان پر استرس و اضطراب آورمی باشد درتمامی جهات بسیار اثرگذاراست واین مهم درتربیت دینی ومکتبی آنان موثر می باشد.اگر نگاهی گذرابه بسیاری از مشکلات پیش روی جوامع انسانی داشته باشیم در خواهیم یافت که بحران معنویت در اکثرجوامع موج می زند،استفاده ازآموزه هاومفاهیم ادعیه ائمه اطهار در تربیت دینی و ایجاد رفتارهای منطبق بر موازین شرعی و مکتبی در بین مردم نقشی بسزادارد.بنابراین به جرات می توان گفت سعادت و شقاوت تمامی انسان ها به نوعی به نهاد دین و نوع ارتباط با خداوند متعال ونیایش خوانی ودعا باز می گردد.
پیشنهادات:
1-آموزش و گسترش مفاهیمی همچون امانت داری،صحت عمل،تعهد،حماسه و مبانی اخلاقی که نیایش ها و ادعیه های معصومین ذکرشده است در بین آحاد اجتماع به منظور پیش گیری از جرایم و دوری از گناهان.
2-تدوین کتابچه خاطرات معنوی قشرهای مختلف اجتاعی که بارفتارهایی همچون دعا، نیایش ، ذکروزیارت و.. همراه بوده ولطف وعنایت خداوندمشمول حالشان گردیده ودرسختیهای زندگی وشغلی با دعا خوانی حاجت روا شده اند.
3-گسترش و نهادینه کردن جلسات و مراسم های دعاخوانی به صورت هفتگی در تمامی مراکز آموزشی واجتماعی.
4-تدوین کتب آموزشی ادعیه و نیایش هائی که مربوط متناسب باسن،گروه وجنسیت آحاد جامعه می باشد.
5-برگزاری مسابقه حفظ ادعیه و مفاهیم برخی از کتب ادعیه مانند صحیفه سجادیه به منظور گسترش و تعمیم فرهنگ دعاخوانی و آشنائی با مفاهیم آن ها.

-فهرست منابع
1-قرآن کریم
2-نهج البلاغه
3-ابن بابویه،محمد بن علی (1376)الا مالی (للصدوق)ترجمه محمدباقرکمره ای،انتشارات کتابچی،تهران
4- ابن بابویه محمد بن علی، (1376)من لایحضره الفقیه،ترجمه غفاری،علی اکبر،وبلاغی ،محمدجواد انتشارات صدوق،تهران
5- ابن طاووس ،علی بن موسی(1380) فلاح السائل (ادب حضور)ترجمه روحی،محمد،انتشارات انصاری،قم
6-ابن طاووس،علی بن موسی،(1381)آداب سفر در فرهنگ نیایش(ترجمه الامان)ترجمه محمدی شاهرودی،عبدالعلی،انتشارات آفاق،تهران
7- امیدی فرد ، عبدالله (1379)، نقش دعا در زندگی اجتماعی، قم، میثم تمار.
8-باقری فرد،علی(1387)،نیایش ضرورت زندگی ،انتشارات موسسه فرهنگی دین پژوهی بشری ،تهران
9-بوالهری،جعفر(1386)نقش دین در بهداشت روان،انتشارات آفتاب گرافیک،تهران
10-برازش،علیرضا(1386)دعا ازمنظر حضرت آیت الله سید علی خامنه ای ،انتشارات انقلاب اسلامی ،تهران
11-تشکر،احمد(1390)استجابت دعا شرایط و موانع،انتشارات بوستان کتاب ،قم
12-حرانی ، حسن ابن علی (1363) تحف العقول ، انتشارات اسلامی ، قم
13-شریعتی،علی(1379)نیایش،انتشارات الهام،تهران
14-صانعی،سید مهدی(1387)بهداشت روان در اسلام،انتشارات موسسه بوستان کتاب ،قم
15- طباطبایی، علامه سید محمد حسین طباطبایی (نویسنده) موسوی همدانی، سید محمد باقر (مترجم) (1387)، تفسیر المیزان ، قم: انتشارت اسلامی
16-قلندری،فاطمه(1387) نقش دعا و نیایش در سلامت جسم و بهداشت روانی ، انتشارات دین پژوهی بشری،تهران،مقاله
17- قرائتی،محسن(1388)تفسیر نور، تهران: مرکز فرهنگی درس های از قرآن
18-کلینی،محمد بن یعقوب(1388)تحفه الاولیاء(ترجمه اصول کافی )به تصحیح وفادار،مرادی،دارالحدیث،قم
19-مجلسی،محمدباقر(1363)بحارالانوارالجامعه لدرراخبارالائمه اطهار،(ج23تا27) بخش امامت به تصحیح خسروی،موسی ،انتشارات اسلامیه،تهران
20-محمد بن یعقوب،کافی(1375ه.ش)اصول کافی،ترجمه محمدباقر کمرهای،قم
21-مجلسی،محمدباقر(1379)احتجاجات (ترجمه ج9بحارالانوار) ترجمه خسروی ،موسی،انتشارات اسلامیه،تهران
22-ممدوحی کرمانشاهی،حسن(1389)نیایش از دیدگاه عقل و نقل،انتشارات بوستان کتاب،قم
23 -مکارم شیرازی، ناصر(1368)تفسیر نمونه، قم:دارالکتب الاسلامی کتاب چی،تهران
24-محمد بن محمد،مفید(1380)ارشادللمفید،ترجمه ساعدی خراسانی،محمدباقر،انتشارات اسلامیه،تهران
25-مولانا،جلال الدین رومی،(1375)مثنوی معنوی،انتشارات کتاب
26-مرکز آموزش و پژوهش علوم اسلامی (1380)، نقش دعا در زندگی انسان : مجموعه سخنرانی ها و مقالات اولین همایش نیایش اسفند ۷۶، تهران، دانشگاه امام حسین.
27-مهری-فریبا(1388)بررسی تطبیقی ادب دعا و مرتبه شکر گذاری در صحیفه سجادیه -پایان نامه کارشناسی ارشد،دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران