جزوه تکثیر و پرورش ماهیان سردابی

تولید و پرورش ماهیان سرد آبی :
انواع ماهیان سردابی:
1) قرل آلای خال قرمز (قزل آلای قهوه‏ای) Salmo trutta fario (Brown trout):
ماهی خال قرمز بومی آبهای داخلی بوده و بسیار با ارزش است، دارای خال های قرمزی روی بدن می باشد، از نظر تکثیر خیلی راحت است منتها از لحاظ پرورش به علت عادت نداشتن به غذای ساختگی مشکل دارد. این ماهی بسترهای سنگلاخی را در کف رودخانه برای زندگی ترجیح می‏دهد. بالغ این ماهی 40 – 30 سانتی متر طول داشته و گوشتخوار است. گوشت آن نارنجی و لذیذ است در ضمن نسبت به تغییرات محیطی اعم از دما، Co2 و اکسیژن بسیار حساس است.
2) قزل آلای رنگین کمان Oncorhynchus mykiss (Rainbow trout):
این ماهی بومی غرب آمریکا بوده که 40 سال پیش وارد ایران شده است. از سرپوش آبششی تا انتهای دم رنگ قوس و قزح دارد. این ماهی به خوبی تکثیر می‏شود و با شرایط پرورشی سازگار می‏شود. نسبت به بیماری ها مقاوم تر است. سریع الرشد بوده و از نظر اقتصادی حائز اهمیت است. جنس نر در فصل تکثیر رنگ نارنجی در پهلوها ایجاد می‏کند. در ماهیان عقیم هیچ رنگی مشاهده نمی‏شود (البته در ماهیان مولد ماده نیز تغییر رنگ مشاهده می‏شود اما نه به زیبایی نرها)، از روی رنگ ماهی می توان به سلامتی آن پی برد بطوریکه هرگاه ماهی در شرایط استرس و آلودگی قرار نگیرد خیلی خوش رنگ و زیباست. این ماهی به بیماری فرونکلوز (Furunclosis) مقاوم و به بیماری چرخش یا whirling حساس می‏باشد.
3) ماهی زایبلینگ نهری (Salvelinus funtinalis):
موطن اصلی این ماهی آمریکای شمالی است. در مناطق چشمه ها و نهرها افزایش یافته و دچار کمبود غذا می‏گردد به همین علت جثه کوچکی دارد، به غذای مصنوعی بسختی عادت دارد. ماهی را در کانال های آبرسانی می‏توان دید و به بستر علاقه ندارند.
علاوه بر ماهیان اشاره شده بالا بر روی ماهیان زیر نیز کار می‎‏شود:
Coregonus lavaratus و Thymalus thymalus (پلانکتون خوار است).
4) ماهی آزاد دریای خزر (Salmo trutta caspius): این ماهی نیز کمتر به غذای مصنوعی عادت دارد منتها جهت تولید لارو، مولد آن را از دریا گرفته و با تکثیر مصنوعی آنها، لارو و بچه ماهی تولید کرده و در دریا رهاسازی می‏نمایند.
انواع آزاد ماهیان اقیانوسی
1) ماهی آزاد نقره‏ای Coho salmon – Oncorhynchus kisutch
2) ماهی آزاد سیاه Chinook salmon – Oncorhynchus tshawytscha
3) ماهی آزاد صورتی Pink salmon – Oncorhynchus gorbuscha
4) Chum Salmon – Oncorhynchus keta
5) Socheye Salmon – Oncorhynchus nerka
6) Masu Salmon – Oncorhynchus masou
خصوصیات بیولوژیکی آزاد ماهیان
علامت مشخصه همگی آزاد ماهیان وجود بالچه چربی بدون شعاع در بین باله دمی و باله پشتی است همگی ترجیح می‏دهند. در آبهای شفاف، غنی از اکسیژن و بیشتر در نهرها و رودخانه های کوهستانی و دریاچه های خنک زندگی می‏کنند. اغلب بر روی شن و قلوه سنگها تخم ریزی کرده و کم تیغ و لذیذ هستند.
سیکل زندگی آزادماهیان
1) گروهی که تمام زندگی خود را در آبهای شیرین سپری می‏کنند : قزل آلای رنگین کمان و قزل آلای خال قرمز
2) گروهی که برای تخم ریزی به آبهای شیرین مهاجرت می‏کنند: نوزادهای این گروه بعد از مدتی زندگی در رودخانه به سمت دریا مهاجرت می‏کنند مانند ماهی آزاد دریای خزر.
در هر دو گروه خصلت مشترک مهاجرت وجود دارد به طوری که در گروه شیرین نیز در فصل تخم ریزی به قسمت های بالای رودخانه مهاجرت می‏کنند چون در سرچشمه ها آب خنک تر و تمیزتر است.
به ماهیانی که از دریا به رودخانه مهاجرت می‏کنند ماهیان بالارو یا رودکوچ (Anadromous) و به ماهیانی که از آب شیرین به دریا مهاجرت می‏کنند ماهیان پایین رو یا دریاکوچ (Katadromous) گویند.
ماهی چارقطبی (Arctic charr) تنها آزادماهی است که برای تخم ریزی از رود به دریا مهاجرت می‏کند، این ماهی جهت مهاجرت بایستی آمادگی فیزیولوژیکی لازم را پیدا کند. در مسیر مهاجرت گنادها شروع به رشد کرده تغذیه ماهی قطع می‏شود و در محل تخم ریزی ماهی بسیار لاغر می‏باشد که برا اثر صدمات ناشی از مهاجرت معمولا بعد از تخم ریزی ماهی ها می‏میرند و آنها هم که نمی‏میرند دوباره برمی گردند (البته ماده ها بیشتر از نرها می میرند)
تخم ریزی یا در فصل بهار و یا پاییز انجام می‏گیرد، در این دو فصل دو ویژگی آب و هوایی وجود دارد.
1) تغییر درجه حرارت: به عنوان یک محرک محیطی در مورد ماهیان رودخانه ای جهت تخم ریزی و مهاجرت محسوب می‏شود.
2) تغییرات شدید جریان آب: به علت بارندگی رخ می‏دهد و یک محرک دیگر محسوب می‏گردد.
تخم ریزی در درجه حرارت پایین صورت می‏گیرد و این افت دمایی باعث طولانی شدن دوره جنینی می‏گردد به طوریکه 2 – 1 ماه طول می‏کشد تا لارو از تخم خارج شود.
مراحل جنینی تا خروج تخم در آزاد ماهیان
1) لقاح اسپرم و تخمک و تشکیل تخم جنین دار (zygot)
2) خروج جنین از تخم و تشکیل لارو دارای کیسه زرده (Alevines)، که حرکتی نداشته و در محل خود ثابت است و از ذخائر کیسه زرده یا پوک تغذیه می‏نماید. وقتی دو سوم کیسه زرده مصرف شد شروع به شنا می‏کند.
3) مرحله شنا به سمت بالا (swim up): در این مرحله پس از جذب کیسه زرده و پر کردن کیسه شنا از هوا، بچه ماهی آمادگی تحرک کافی در رود و گرفتن غذا را خواهد داشت به همین جهت به سمت پایین رود که غذای بیشتری دارد حرکت می‏کند.
4) مرحله‏ی پار (Parr): بعد از مدتی در دو طرف بدن بچه ماهی یکسری خطوط تیره به نام Parr mark ایجاد می‏شود.
5) بچه ماهی رهسپار شونده به سمت دریا (Smolt): بعد از یکسال ماهی ها آمادگی مهاجرت در دریا را پیدا می‏کنند که در آن مرحله به آن ها اسمولت گویند، این مرحله بسیار مهم است چون ماهی با توجه به تغییر محیط خود نیاز به سازگاریهای خاصی دارد که شامل تغییرات زیر می‏باشد.
الف) ماهی که معمولا بر خلاف جهت جریان آب شنا می‏کرده حال تغییر مسیر داده و به مصب رود می‏رود.
ب) مدتی را در مصب رود طی کرده و با آب لب شور و بعد از آن شور آشنا می‏شود که در این مرحله یکسری تغییرات فیزیولوژیکی به ویژه تنظیم فشار اسمزی را بایستی انجام دهد.
ج) Parr mark ها از بین رفته و پوست بدن ترشح گوانین را آغاز می‏کند و بدن نقره ای رنگ می گردد قسمت بالای باله دمی و باله پشتی تیره رنگ می‏گردد در این حالت اسمولت کامل شده و به دریا مهاجرت می‏کند.
شرایط و نیازمندی های محیطی ماهیان سردابی
یکی از مهمترین فاکتورهایی که تولید و رشد ماهی به آن وابسته است آب می‏باشد مهمترین فاکتورهای فیزیکی و شیمیایی آب شامل اکسیژن محلول، درجه حرارت، PH، سرعت جریان آب، میزان املاح، اثرات نور، درجه کدورت، آلودگی به مواد آلی و Co2 محلول است.
الف) اکسیژن
یکی از مهمترین فاکتورهای حساس در مورد آزادماهیان میزان اکسیژن محلول آب می‏باشد. آب ورودی بایستی 9-11 میلی گرم در لیتر اکسیژن محلول و با اشباعیت 100 -90 درصد داشتته باشند. دمای بالا باعث کاهش قدرت حلالیت اکسیژن محلول آب شیرین می‏شود. اشباعیت اکسیژن آب خروجی هیچوقت نباید زیر 60 درصد باشد.
اکسیژن موجود در هوا 21 درصد و اکسیژن آب 5 – 1 درصد است همین اختلاف فشار باعث می‏شود که اکسیژن هوا به صورت مولکولی وارد آب گردد. اگر اکسیژن آب کم باشد می توان با یکسری تمهیدات اکسیژن هوا را وارد آب کرد (هرچه قزل آلا کوچکتر باشد احتیاج اکسیژنی بیشتری دارد) با جریان یک لیتر در ثانیه آب حدود 50 کیلوگرم قزل آلای بزرگ را می‏توان نگهداشت. پس در صورت کمبود اکسیژن می‏توان با جریان دادن سریع آب و یا در مسیر آبشاری قرار دادن آن اکسیژن آب را تامین کرد. یکی دیگر از روش های تامین اکسیژن، پرتاب کردن آب با فشار به بالا و فرو ریختن مجدد است. رودخانه ها غنی از اکسیژن بوده و اشباع هستند لذا اگر از یک مکان بلندی به حالت سقوطی آب ریزش کند مجددا اکسیژن به اتمسفر برمی‏گردد و بایستی به این نکته توجه نمود. هر چه آب سردتر باشد میزان حلالیت اکسیژن آب بیشتر و بالعکس هر چه گرمتر باشد کمتر است، با گرم شدن آب به دلیل اینکه میزان متابولیسم بدن ماهی بالاتر می‏رود نیاز اکسیژنی نیز افزایش می‏یابد پس بایستی به نحوی این نیاز را مرتفع ساخت. آب صفر درجه دارای 5/14 میلی‏گرم در لیتر اکسیژن محلول می‏باشد با گرم شدن آب این میزان کم شده به طوری که در دمای 18 درجه سانتی‏گراد میزان اکسیژن محلول تا حد زیادی کاهش می‏یابد و این دما برای قزل آلا یک دمای بحرانی است (اکسیژن محلول کمتر از 5/3 میلی‏گرم در لیتر برای قزل آلا منجر به تلفات می‏گردد).
ب) درجه حرارت
بهترین درجه حرارت آب برای مزارع پرورش قزل آلای رنگین کمان 12 تا 16درجه می‏باشد. هرچه به 16 نزدیکتر شویم شرایط بهتر است بهترین درجه حرارت از نظر پرورش 5/15 درجه سانتی‏گراد است ولی از 18-8 درجه می‏توان قزل آلا را پرورش داد. افت دما تا 5/0- درجه باعث ایجاد یکسری کریستال های یخی در خون ماهی می‏گردد و این دما نیز برای ماهی بحرانی است.
ج) PH
مناسب‏ترین PH برای قزل آلا 8 -5/6 است به طوری که بالا و پایین تر از این میزان بحرانی است قلیائیت آب بر مبنای یون های کربنات و بیکربنات سنجیده می‏شود. بیکربنات های کلسیم، منیزیم، فسفر و سدیم مهمترین یون های قلیایی آب هستند که توسط معرف های شیمیایی آن ها را مورد ارزیابی قرار می‏دهند. کربنات ها را با فنل فتالئین و بیکربنات ها را با متیل اورانژ می‏سنجند. میزان کربنات کلسیم بین 5 تا 200 میلی‏گرم در لیتر است که در این میان قزل آلای رنگین کمان نیاز زیادی به کربنات کلسیم دارد و پیشنهاد شده که قزل آلا در آبهای پرورش داده شود که دارای سختی بالایی از نظر میزان کلسیم و منیزیم باشند.
PH پایین می تواند حاصل آبهای مناطق بارندگی های اسیدی و یا ذوب برفها باشد PH بالاتر از 8 اگر منشاء ژئومورفولیک نداشته باشد بخاطر فعالیت های بیوسنتزی گیاهان است.
سرعت جریان آب
جریان دائمی آب دو تاثیر مفید برای قزل آلا دارد یکی باعث می‏شود که غنی از اکسیژن گردد و دیگری دفع رسوبات و فضولات ناشی از سوخت و ساز ماهیان را در بردارد. همچنین جریان آب می‏تواند در پخش و توزیع غذا نیز نقش داشته باشد، هر چه ماهی بزرگتر باشد به همان نسبت سرعت جریان بیشتری را تحمل می‏کند به طور معمولی سرعت جریان آب در کانالها بایستی بیشتر از 3-2 سانتی‏متر در ثانیه باشد قزل آلای بزرگ تا 20 سانتی متر بر ثانیه را تحمل می‏کند. جریان های سریع تر سوخت و ساز بیشتری را به وجود آورده و انرژی بیشتری را مصرف کند که به صرفه اقتصادی نیست.
میزان املاح
از آنجایی که قزل آلا بخشی از نیازهای معدنی خود را از آب دریافت می‏کند آبهای سخت برای تولید مناسبتر از آبهای نرم است، قزل آلای انگشت قد را می‏توان حتی در شوری 20 در هزار دریا پرورش داد.
اثرات نور
شرایط ایده‏آل از لحاظ شفافیت در آب وقتی است که کف استخر دیده می‏شود منتها در پرورش متراکم بایستی مواظب عارضه آفتاب سوختگی (Sun burn disease) بود.
درجه کدورت
آب های کدر از جنبه‏های مختلف نامناسب هستند کدورت بالا باعث رسوب مواد روی آبشش ها و اختلال تنفسی می‏گردد در ضمن ماهی دید کافی جهت گرفتن غذا را نخواهد داشت.
آلودگی به مواد آلی
مهمترین ویژگی این پارامتر مصرف اکسیژن می‏باشد که به عنوان یک عامل منفی محسوب می‏گردد چرا که با فعالیت های اکسیداسیونی مواد، اکسیژن محلول کاهش می‏یابد. به همین جهت در آب ورودی نبایستی میزان مصرف پرمنگنات بیشتر از 20 میلی‏گرم در لیتر گردد و یا میزان BOD5 (میزان مصرف بیولوژیکی اکسیژن در 5 روز) نبایستی از 10 میلی‏گرم در لیتر تجاوز نماید.
پرمنگنات فاکتوری است که هم موجودات زنده و هم غیر زنده مورد مصرف قرار می دهند ولی BOD5 را فقط موجودات غیر زنده مصرف می‏کنند مانند خاک و برگ.
ترکیبات ازته نیز برای قزل آلا خطرناکند بخصوص اگر به دلیلی قلیائیت آب بالا رود و یا میزان بقایای مواد غذایی و مدفوع افزایش یابد مشکل تر است. اولین ماده ازته سمی که قزل آلا را مورد تهدید قرار می‏دهد آمونیاک NH3 است که میزان آن با افزایش PH افزایش می‏یابد و مقدار آن نبایستی از 01/0 میلی‏گرم در لیتر بیشتر گردد. برای لاروها نباید فراتر از 006/0 میلی‏گرم در لیتر باشد و هرگاه در یک سیستم بسته میزان این گاز بالا رفت بایستی از شن های آهک دار در فیلتر استفاده شود. نیترات ها نیز از تولیدات ازته هستند ولی چندان خطری ندارند منتها به شکل نیتریت قادرند ایجاد مسمومیت کنند. آمونیاک به شکل یون آمونیوم خطری برای قزل آلا ندارد ولی هر چه به آمونیاک نزدیکتر شود خطر بیشتری احساس می‏شود.
CO2 محلول
غلظت Co2 در حالت تعادل در آبهای طبیعی برابر 2 میلی‏گرم در لیتر است. آبهای جاری و سطحی میزان Co2 کمتر و اکسیژن بیشتری دارند. در آبهای زیرزمینی و سرچشمه ها نیز میزان Co2 بالاتر است. استخرهایی که اطراف آن ها درخت و رویش های گیاهی فراوان وجود دارد احتمالا در اوایل صبح تلفات مشاهده می‏شود و آن هم به دلیل افزایش آنی Co2 و کاهش اکسیژن محلول آب است.
سایر فاکتورهای کیفی آب
آهن
در چشمه های با اکسیژن فقر و اسیدی، آهن به صورت ترکیبات دو ظرفیتی وجود دارد که در مجاورت هوا به آهن 3 ظرفیتی تبدیل می‏شود که برای تخم ها و نوزادان می‏تواند مضر واقع گردد. چنانچه این ترکیب با رسوب آهن روی تخم ها باعث کاهش میزان تهویه در آنها و نهایتا خفگی آنها شود. (برای بچه ماهیان انگشت قد نبایستی بیشتر از یک میلی‏گرم در لیتر باشد) عموما قنات ها یا چشمه هایی که دارای آهن زیاد باشند مظهر قنات یا چشمه به رنگ قرمز پررنگ مشاهده می‏شود و این پدیده در اثر رسوب آهن به دیواره منبع آبی است.
کلر
اغلب به عنوان ضدعفونی کننده به آبهای سطحی زده می‏شود که می‏تواند منجر به خسارت گردد برای قزل آلای کوچک میزان 1/0 تا 2/0 میلی‏گرم در لیتر در حرارت 14 -10 درجه سانتی‏گراد در مدت کوتاهی ایجاد تلفات می‏کند. میزان کلر در مزارع پرورش ماهی نبایستی بیشتر از 01/0 میلی‏گرم در لیتر باشد.
فلزات سنگین
این فلزات مقادیر کم آنها نیز برای ماهی کشنده است و حتی توصیه شده از لوله های گالوانیزه به خاطر ترکیبات روی آنها جهت آبرسانی به کانال ها استفاده نشود. از این فلزات می‏توان به جیوه، روی، سرب و مس اشاره نمود.
مواد مصنوعی، سموم، علف کش ها، حشره‏کش ها
کلیه سمومی که جهت آفات مزارع یا حشرات موذی بکار می‏روند اگر به نحوی به آب برسند ایجاد تلفات می‏نمایند حتی توصیه می‏شود که قبل از مزارع پرورشی هیچگونه مزارع کشاورزی نباشد و دلیل آن هم ورود احتمالی کودهای شیمیایی مزارع به کانال های ورودی آب مزارع می‏باشد.
برآورد آب مورد نیاز مزارع
میزان آب مورد نیاز مزارع پرورشی بر مبنای نیاز اکسیژنی ماهی ها تعیین می‏شود. ماهیان سردابی نیاز اکسیژنی بالایی دارند در ضمن قزل آلا هر چه کوچکتر باشد نیاز اکسیژنی بالاتری دارد. برای تولید یک تن ماهی تقریبا 10 لیتر بر ثانیه آب نیاز است و همیشه بایستی جهت برآورد نیاز آبی ماهیان بایستی به کمترین آبدهی منبع توجه نمود هر چه میزان آب بیشتری وجود داشته باشد به همان نسبت قزل آلای بیشتری می توان تولید نمود. بنا و مبناء ایجاد استخرها بر اساس 5-2 بار تعویض کامل آب در روز می‏باشد. در حوضچه ها بر مبنای تولید 50 تا 100 کیلوگرم در هر متر مکعب آب 10-5 مرتبه در ساعت پایه گذاری می‏گردد. مزرعه بایستی به برق، جاده، منابع تامین غذا، مراکز مشاوره کارشناسی دسترسی داشته باشد. زمین مورد نظر شیب ملایمی داشته باشد، منطقه دارای بارندگی های شدید نباشد چون از یک طرف با حل کردن Co2 جو باعث اسیدی شدن آب و اثرات بد ناشی از PH پایین گشته و از طرفی دیگر با گل آلود شدن آب تلفات ناشی از گل آلودگی را به همراه خواهد داشت. ترکیبات خاک منطقه از مواد معدنی غنی باشد و در ضمن منبع آب قابل اعتماد باشد. بایستی به شستشوی افراد سرچشمه و آلوده کردن احتمالی آب حتما توجه نمود.
آبهای زیر زمینی
این گونه آب ها و چشمه ها خصوصیات تقریبا مشترکی دارند، دارای یکنواختی درجه حرارت، بدون آلودگی و انگل‏ها می‏باشند، منتها برای استفاده از آنها بایستی آب را پمپاژ و هوادهی کرد چون میزان اکسیژن آن کم است. آب چاه برای سیستم های باز چندان مقرون به صرفه نیست و فقط در سیستم های گردشی و مدار بسته می‏توان استفاده نمود. چاه آرتزین چون بر اثر فشار طبقات آب بیرون می‏زند جهت پرورش قزل آلا مناسب است.
آبهای سطحی (چشمه ها، نهرها و رودخانه ها، آب دریاچه ها و سدها)
اینگونه آبها را بایستی با استفاده از جریان ثقلی آب جهت هر چه غنی تر شدن اکسیژن آب تقویت کرد.
انواع چشمه ها شامل:
الف) چشمه های سقوطی (Rheocren): این چشمه ها حالت آبشاری داشته و به دلیل غنی بودن از اکسیژن برای پرورش قزل آلا مناسب هستند.
ب) چشمه های حوضچه ای (Limnocren): این گونه چشمه ها دارای حوضچه ای بوده و در جهت شیب به حرکت می‏آیند اما به دلیل کاهش اکسیژن بایستی هوادهی گردند.
ج) چشمه های گسترده (Holocren): ویژگی این چشمه ها آن است که آب در یک منطقه وسیع پخش شده و میزان برون ده (دبی) آن کم است.
از مزایای چشمه ها می توان به موارد ذیل اشاره کرد:
میزان آب یکنواخت و خنک بدون آلودگی، حرارتی تقریبا ثابت در تمام فصول سال و در اغلب موارد بدون یخ بندی‏های زمستانی و بدون کدورت در فصل بارندگی می‏باشد. البته با توجه به فاصله از مظهر چشمه دمای آب نیز 3- 2+- درجه سانتی‏گراد اختلاف می‏تواند داشته باشد از معایب چشمه‏ها اغلب میزان بالای آهن محلول و اکسیژن محلول کم آنها اشاره نمود.
نهرها و رودخانه‏ها
در طول سال تغییرات قابل ملاحظه‏ای از نظر درجه حرارت و دبی نشان می‏دهند و نوساناتی در محدوده 18-4 درجه سانتی‏گراد دمایی دارند ولی از طرفی از لحاظ اکسیژن اشباع می‏باشند. معایب آن شامل عوامل نامناسب مواد رسوبی هستند که از قسمت های بالاتر رودخانه می‏آیند و همچنین خطر بروز بیماری ها و انگلها از ماهیانی که در مزارع بالاتر وجود دارند می‏باشند. جهت جلوگیری از این خطرات می‏توان از فیلترهای ذغالی – شنی استفاده کرد.
آب دریاچه ها و سدها
خصوصیات اینگونه منابع همانند نهرها و رودخانه ها است ولی در تابستان از لحاظ درجه حرارت، میزان اکسیژن و PH می‏تواند وضعیت بحرانی داشته باشد.
نکات مهم
هرگاه سطح آب یک منطقه بالا باشد بخاطر اینکه میزان آهن آن منطقه بالاست، آب چاه چندان مناسب برای پرورش ماهی قزل آلا نیست.
مزرعه نبایستی در مسیر آبرفتها قرار گیرد و مناطقی که سیلابی هستند برای مزرعه مفید نیستند، پس وجود قلوه سنگ های بزرگ و پراکنده نشانگر وجود سیلاب در منطقه است.
چشمه هایی که سقوطی هستند به دلیل سرعت بالای آب، در مسیر آن ها رسوب گذاری و رشد گیاهان وجود ندارد.
چشمه های حوضچه‏ای دارای حوضچه ای بوده و سپس در جهت شیب و حرکت درمی‏آیند و همین عامل باعث توقف طولانی آنها می‏گردد و نوسانات حرارتی آن نسبت به سقوطی بیشتر است. از معایب این نوع چشمه ها رسوب گذاری در حوضچه ها و اختلال در میزان اکسیژن می باشد و در ضمن به دلیل سرعت کمتر آب گیاهان زیادی رشد کرده و نوسانات PH را خواهیم داشت.
قانون کلی بین کمیت و کیفیت: آب با کیفیت بالا و کمیت کم برابر با آب با کیفیت کم و کمیت بالا می‎‏باشد و همیشه تعادلی بین این دو می‏باشد.
هرگاه از آب چشمه توسط پمپ برداشت می‏شود بایستی سر لوله را تا نیم متر درون سنگ ها و پایین تر از سطح آب قرار داد که دو مزیت دارد.
1) مانع از ورود هوا به داخل لوله و مانع از بروز بیماری حباب گازی می‏گردد.
2) از ورود آلودگی به آب جلوگیری می‏کند.
حفر چاه در هر مزارع به علت موارد اضطراری لازم است.
تاسیسات تولید
الف) استخرهای ساده و آماده
1) استخرهای طبیعی:
استخر مکانی است که به صورت مصنوعی بنا شده است و از طرف مجرای ورودی آب پر و با کمک مجرای خروجی در عمیق ترین نقطه آن کاملا قابل تخلیه باشد (تمایز از دریاچه).
ولی استخرهای طبیعی به کانال هایی که شکل هندسی خاصی ندارند گفته می‏شود که آن ها را مهار کرده و ماهی در آنها ریخته می‏شود و اساس رشد استفاده از غذای طبیعی است هر چه انحنای بیشتری داشته باشد سطح آن بیشتر می‏شود سعی شده این کانال‏ها در کنار درختان بنا شود تا ماهیان از حشراتی که در فضای بیرون است استفاده غذایی نمایند. جنس خاک بایستی شکلی باشد که نفوذپذیری کمتری داشته باشد تا پرت (از دست رفتگی) آب کمتر باشد. سفره غذایی که ماهی در این مکان ها دارد از لارو حشرات گرفته تا گاماروس (غذای طبیعی قزل آلا) مورد استفاده قرار می‏گیرد. گاماروس از سخت پوستان می‏باشد علاوه بر آن کرم ها و زالوها نیز مورد استفاده قرار می‏گیرند. نکته مهم اینکه اینگونه استخرها برای تولید متراکم ماهی هیچگونه نقشی ندارند و فقط برای پرورش بچه ماهی انگشت قد تحت شرایط خاصی بر اساس تغذیه طبیعی قابل استفاده می‏باشد. استخرهای طبیعی به صورت آبندانهای کوچکی هستند که در بعضی موارد ماهیگیری تفریحی و ورزشی مورد بهره برداری قرار می‏گیرند. در ضمن اینگونه استخرها برای نگهداری مولدین قزل‏آلا به خوبی مورد استفاده قرار می‏گیرند. برای استفاده یا ایجاد اینگونه استخرها بایستی به شرایط زمین، جنس و بافت خاک دقت کرد.
2) استخرهای متراکم (معروف به استخرهای خاکی):
در این استخرها با غذای ساختگی ماهیان تغذیه شده و تغذیه طبیعی در آنها هیچ نقشی ندارد عامل تعیین کننده مقدار تراکم ماهیان در این مورد، آب است. پهنای استخرها به طور کلی بین 12-4 متر و طول آنها بین 50-20 متر در نوسان است. عمق اینگونه استخرها نبایستی از 2/1 متر تجاوز نماید. به علت اینکه تعویض آب به خوبی انجام نمی‏شود مقداری از نظر تمیز کردن و اکسیژن دچار مشکل است. از مسائل مهمی که در این استخر می‏باشد رسوب مواد غذایی در کف استخر و رویش کف استخر از رویش های جلبکی فشرده می‏باشد به علت تکثیر متراکم این جلبک ها و تجزیه بی هوازی آنها و متعاقب آن ایجاد گاز متان است این گاز فشار روی جلبک ها وارد کرده و آن را به قسمت های بالا پرتاب می‏کند.
از آنجایی که استفاده از اینگونه استخرها برای پرورش قزل آلا وقت گیر است یکسری استخرهای خاکی با کف نوعی پلاستیک که تمیز کردن آنها راحت باشد، اخیرا متداول شده است. نکته مهم اینکه گوشت ماهی طبیعی خوشمزه تر از ماهیهایی است که با غذای ساختگی تغذیه می شوند.
ب) استخرهای پیچیده و تاسیسات مدرن
حوضچه ها:
حوضچه ها مدرن ترین تاسیسات برای تولید متراکم قزل الا هستند که مزایای آن به شرح زیر است:
در صورت تعویض سریع آب می توان تراکم بالایی از ماهیان را در جایی کوچک داشت.
زمین مورد نظر در اینگونه تاسیسات کوچک است.
از آب حداکثر بهره را می توان برد. به طوری که در سیستم های بسته مجددا آب را برگردانده و یا By pass زد.
کنترل ماهیان امکان پذیر است و به راحتی می توان ماهیان بیمار را شناسایی و علیه آنها اقدامات لازم را به عمل آورد.
مکان ها و زوایای مرده در صورت طراحی صحیح وجود ندارد.
در شرایط اپتیمام و سرعت مناسب آب رسوب لجن کم و تمیز کردن آن به خودی خود پیش می‏آید.
تلفات ناشی از حضور حیوانات و پرندگان ماهی خوار به حداقل می‎‏رسد.
حوضچه های کوچک را می‏توان جهت بعضی مشکلات بیماری‏زا سرپوش گذاشته و از ماهیان مراقبت لازم را به عمل آورد.
غذا دادن در اینگونه حوضچه ها راحت بوده بعلاوه امکان غذا دادن اتوماتیک نیز فراهم استو در ضمن صید ماهی سریع و ساده صورت می‏گیرد.
جنس این حوضچه ها از بتن یا فایبرگلاس است که نوع دوم را در حوضچه های پیش ساز (ونیرو) بیشتر استفاده می‏کنند.
حوضچه های ساده و دراز
اینگونه حوضچه های از همه بیشتر برای تولید قزل آلای انگشت قد به کار می‏رود. پهنای آنها 2-1 متر و طولی برابر 20-10 متر دارند که عموما نسبت 1 به 10 بین عرض و طول رعایت می‏گردد. از حوضچه ها در تولید متراکم قزل آلا استفاده می‏کنند. آب می بایستی هر 20-5 دقیقه یکبار تعویض گردد. بسته به بزرگی ماهیان و کیفیت آب می‏توان تا 50 کیلوگرم در متر مکعب تولید نمود (البته تحت شرایط مطلوب به 100 کیلوگرم در هر متر مکعب نیز می‏رسد) استخرها کاملا از همدیگر مستقل هستند تا امکان انتقال بیماری به سایر استخرها نباشد.
نوعی دیگر از استخرهای ساده می باشد که به صورت دو قلو تعبیه شده به طوری که از دیواره به هم چسبیده ولی از نظر آب هیچ ارتباطی با هم ندارند.
نوعی دیگر نیز وجود دارد که حوضچه ها از همدیگر جدا هستند ولی از طریق لوله هایی به هم وصل می‏شوند.
نوعی دیگر که به آنها استخحرهای مکزیکی می‏گویند حوضچه ها به صورت پلکانی و در سطح شیب دار قرار گرفته و معمولا آب خروجی ردیف بالاتر به عنوان آب ورودی ردیف پایین تر محسوب می شوند در این نمونه چون آب از حوضچه های مختلفی عبور می کند حداکثر استفاده از آب انجام می‏شود البته در این گونه حوضچه ها بروز بیماری دور از انتظار نیست ولی می توان مشکل اکسیژنی آنها را با پمپ هواده جبران کرد.
هرگاه استخرها به صورت شمالی جنوبی واقع شوند چون نور آفتاب تاثیر چندانی در افزایش دما ندارد تاثیری نیز در تولید نخواهد داشت ولی استخرهای شرقی غربی به دلیل اینکه در امتداد نور آفتاب می‏باشند تاثیر بسزایی در دمای آب و متعاقب آن تولید خواهد داشت. ایجاد زاویه مرده در روش های سنتی اجتناب ناپذیر است ولی در استخرهای جدید تا جای که امکان دارد این زوایا را کاهش می دهند.
نکته: عمق اینگونه استخرها 5/1-1 متر عمق آب 80-40 سانتی‏متر و شیب آنها را 20-10 سانتی‏متر در نظر می‏گیرند. هرگاه شیب مناسب در نظر گرفته نشود باعث باقی ماندن بقایای غذایی و گازهای مضر و از دست رفتن کیفیت آب می‏گردد.
2) کانال های جریان دار Raceway
این کانال‏ها عرضشان کم بوده ولی طولشان زیاد است و در آمریکا توسعه زیادی پیدا کرده است از آنجایی که آب مسیر بسیار زیادی را طی می‏کند بار آلودگی بالا و اکسیژن کاهش می‏یابد به همین جهت در فواصل مشخصی در طول کانال آب تازه ای وارد سیستم می‏کنند. (طول آنها به چندصدمتر میرسد و شیب برابر 20-10 سانتی‏متر در هر 30 متر دارند) و معمولا توسط تورهایی به فواصل هر 30 متر از یکدیگر مجزا شده اند. حد مطلوب تعویض آب برای آنها 2 تا 3 مرتبه در ساعت است به طور کلی پتانسیل نگهداری ماهی در اینگونه استخرها 35-25 کیلو‏گرم در هر متر مکعب است. گاهی اوقات از آب رودخانه در این کانال ها استفاده می‏شود که با توجه به اشباع بودن اکسیژن مشکلی از این بابت ندارد. ولی در مورد چشمه می توان هواده گذاشت تنها عیب کلی این است که کثیف بودن و آلودگی رو به تزاید در انتهای کانالها مشکل تمیز کردن آنها را ایجاد می‏کند و در ضمن بیماری ها به راحتی در طول کانال منتشر می‏شوند.
3) حوضچه های گرد Fish tanks
در این حوضچه ها آب هر نیم ساعت یکبار باید تعویض گردد قطر این حوضچه ها بین 2 تا 12 متر در نوسان است چون حوضچه ها گرد است برای پرورش ماهی انگشت قد مناسب آب به صورت مدور و گرد می‏چرخد بهترین نحوه آب ورودی توسط لوله های قابل چرخش در بالای حوضچه ها با سوراخ های فراوان می‏باشد. سطح آب داخل حوضچه توسط لوله‏ای در خارج یا وسط مجرا قابل تنظیم است در این میان می‏توان سرعت جریان آب را در داخل حوضچه توسط زاویه ریزش آب ورودی تنظیم نمود. از معایب این نوع حوضچه ها تمیز کردن آب خروجی آنهاست. جنس این نوع حوضچه ها از نوع بتن، فایبرگلاس، Grp (پلاستیک مسلح با شیشه) یا گالوانیزه می‏باشد.
بعضی از مزارع دارای فیلترهایی برای صاف کردن آب هستند که جهت جمع آوری جلبک ها و سایر مواد استفاده می‏شود.
4) سیستم بارو Barrogh
از سیستم های مدرنی که در تکثیر و پرورش ماهی وجود دارد سیستم بارو می باشد که ابتدا در آمریکا متداول شد. استخرها به این صورت هستند که استخری را از محور طولی وسط توسط یک دیواره جدا می کنند دو ورودی در دو زاویه مقابل قرار می‏دهند چون اختلاف سرعت وجود دارد به همین دلیل ته نشت هایی در جاهای مختلف ایجاد می کند و همین باعث می‏شود که فضولات و بقایای مواد غذایی وارد شبکه‏ای شده و خود به خود خارج شود.
5) حوضچه های عمودی یا سیلوئی
سیستم دیگر نوع سیلوئی می‏باشد به طوری که آب از زیر سیلو وارد می‏شود. امکان هوادادن در وسط آن می باشد چون آب از زیر وارد می‏شود امکان ماندن بقایای مواد غذایی وجود ندارد و براحتی تصفیه می‏گردد. غذا دادن به صورت پاندولی است. جنس مخزن از سیمان یا فایبرگلاس می‏باشد قطر آنها 5/2 متر و طول 5 متر است. این حوضچه ها را از جوکهای پرورش تخم الهام گرفته اند. میزان آب ورودی 15 الی 30 لیتر در ثانیه می‏باشد. از آنجایی که جای کمی را اشغال می‏کنند در آینده اهمیت بیشتری پیدا می‏کنند.
سیستم مدار بسته (Recirculation System):
سیستم های مدار بسته یا Closed – cycle System به روشی از پرورش ماهی گفته می‏شود که در آن با مقدار ثابتی از آب و با تعویض اندک در فشای محدود و در فاصله‏ی زمانی کوتاه می توان تولید مناسبی را عرضه نمود در چنین سیستمی آب پس از اینکه بر اثر متابولیسم ماهی و ضایعات غذایی آلوده گردید به قسمت سالم سازی (Purification) جهت تصفیه و بهسازی منتقل می‏گردد در این قسمت باکتری های ازت دوست مثل Nitrosomonas .spp از فضولات و لای ناشی از مواد کلوئیدی و آلی معلق که از خروجی حوضچه های پرورش ماهی سرچشمه می‏گیرند تغذیه به عمل می‏آورند. در طی یک فرآیند آنزیمی و فعالیت اسموتیک در شرایط هوازی آلودگی های حاصله را که شامل آمونیاک ایجاد شده توسط ضایعات و دتریت ها هستند. همراه با آمونیاکی که مستقیما به وسیله ادرار، مدفوع و تنفس ماهی تولید شده اند به نیتریت تبدیل می‏کنند.
سایر باکتریها (از قبیل نیتروزوموناسها) نیتریت سمی را به نیترات غیر سمی تبدیل می‏کنند.
هر دو واکنش‏ها درون گرمایی (اندوترمیک) و هوازی هستند. به اکسیداسیون میکروبی تبدیل آمونیاک به نیترات نیتریفیکاسیون می‏گویند. جهت خارج کردن نیتراتها بایستی عمل شوره‏زدایی (Denitrification) به وسیله باکتریهای بی‏هوازی در تانک های رسوب گیر در محیط های بدون حضور اکسیژن صورت گیرد. نتیجه این فرایند تبدیل نیترات به نیتریت و سپس با حضور کربن های مواد آلی تبدیل به گاز نیتروژن است که به هوا متساعد می‏شود.
سیکل کلی پروسه صورت گرفته فوق در سیستم مدار بسته بصورت زیر می‏باشد.
ته نشین شدن کلیه ذرات معلق در آب بر روی میکروفیلتر
عبور آب از الترا فیلتر جهت حذف مواد محلول در آب
عبور آب از حوضچه های بیوفیلتر جهت حذف آمونیاک توسط باکتریهای تثبیت شده بر روی آن
اثر اشعه UV بر روی آب خارج شده از بیوفیلتر جهت از بین بردن مواد مضر
تنظیم میزان PH آب
تزریق اکسیژن در آب جهت تامین اکسیژن محلول لازم (البته علاوه بر این با لوله کشی خود تانک ها مقداری اکسیژن نیز داخل آنها وارد می گردد که باعث حذف شدن Co2 اضافی و تامین اکسیژن کسری می‏گردد.
5) نگهداری در قفس یا Cage Culture
این نوع قفس ها که به صورت توری بوده و در آبهای داخلی، لب شور و دریا قرار می‏گیرند به دو گروه تقسیم می‏شوند:
1)قفس‏های ثابت 2) متحرک
نوع ثابت به دو صورت می‏باشد. الف) به ساحل متصل می‏شوند. ب) حول یک سکوی مرکزی در فاصله‏ای دورتر از ساحل مستقر هستند.
در نوع متحرک که مجموعه قفس‏ها را می‏توان جابجا کرد (Floating net Cage)
حجم قفس‏ها می‏تواند 1000-100 متر مکعب باشد. ابعاد آنها را 4*4 متر یا 5*5 متر در نظر می گیرند با عمق 6*4متر.
قفس‏ها بایستی در محل‏هایی که تلاطم زیادی ندارند مستقر شوند. آب نباید آلودگی زیادی داشته باشد. محل ورود آلودگی‏ها و فاضلاب ها به آب نباشد، محل مورد نظر بایستی عمق مناسب را داشته باشد و به اندازه عمق قفس بایستی زیر آن خالی باشد تا قدرت مانور لازم جهت جریان آب و تخلیه مواد غذایی وجود داشته باشد. آبهایی که در آن مورد استفاده قرار داده می‏شوند بایستی از نظر فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی نیازمندیهای فیزیولوژیکی ماهیان را در حد اپتیمام برآورده سازند. توری‏ها از نظر خسارت دیدگی و یا پاره شدن مصون مانده و یا به حداقل برسند آبهای مورد استفاده بایستی از نظر هیدروگرافی و هیدروبیولوژیکی قادر به قبولی فضولات و بقایای مواد غذایی که غنی از ترکیبات آلی ازته و فسفره هستند باشد. بنابراین همیشه رابطه بزرگی و وضعیت آب را بایستی با میزان تولید مورد توجه قرار داد و سپس میزان تولید متعادل را پیدا نمود. قفس های توری از جنس Dederom با حجم مفید 40 – 30 متر مکعب که اغلب بغل همدیگر قرار می‏گیرند نتیجه خوبی داده است.
این قفس ها دارای چهارچوبی از جنس چوب یا فلز بوده که به فاصله یک متر از آب بیرون می‏باشد تا ماهی از آن بیرون نپرد، در اطراف قفس یکسری بشکه خالی می‏بندند و در پایین آن، خود قفس قرار دارد که از توری‏های نایلون پوشانده شده است. این کیسه توری شکل به نحوی انتخاب می‏شود که کوچکترین ماهی‏ها که در آن رها می‏شوند از چشمه های آن نتواند عبور کند پایین قفس توسط لنگرهایی درون آب ثابت می‏شود. روی قفس را نیز توری می اندازند تا از حمله پرندگان جلوگیری کنند. به لنگرها وزنه های سربی سنگین می‏بندند تا در محل ثابت بماند (قفسها از یک محفظه های توری ساخته شده اند که سطح بالایی آنها باز است و یک چهارچوب شناور در سطح آب و قسمت بالایی آنها را فرا گرفته است. برای سبک کردن قفس ها از قطعات اسفنجی یا یونولیت استفاده می‏شود و یا بشکه های توخالی در زیر چهارچوب قرار می‏دهند).
معمولا سکوهایی را به صورت راهرو در بین آنها طراحی می‏کنند که جهت انجام امور جاری (تغذیه، سرکشی و…) به کار می‏روند. جنس توری از نایلون یا مواد مصنوعی خاصی است که به مواد ضدقارچ و ضدجلبک اندود شده است و جهت ممانعت از چسبیدن قارچ‏ها و جلبک های دریایی به کار می‏روند مزارعی که دور از ساحل و بر روی آبهای عمیق مستقر می‏شوند کمتر در معرض انگل ها قرار می گیرند. هنگام برپایی اینگونه قفس‏ها بایستی به جهت جریان توجه نمود بطوریکه بایستی همیشه عمود بر خط ساحلی ایجاد گردند. میزان تراکم ماهیان در قفسهای توری شناور می‏تواند بین 100 – 50 فینگرلینگ در مترمکعب باشد که این میزان، تولیدی برابر 30-20 کیلو در مترمکعب می‏باشد. زمان تولید مناسب در آبهای ساکن در بیشتر نواحی در ماه‏های پاییز و بهار می‏باشد. در ماه‎‏های تابستان بهتر است بجای قزل‏آلا از کپور استفاده کرد.
تهویه قفس‏ها
قفسها را یا در محل جزر و مد آب قرار می‏دهند تا منجر به تهویه گردد یا در جریان آبهای رودخانه‏ها که جریان مناسب 30 لیتر در ثانیه داشته باشد را قرار می‏دهند. از جمله عوامل مشکل آفرین تهویه رشد جلبک‏ها و نرمتنان روی توری است. غیر از استفاده از مواد ضدجلبک می‏توان توری ها را روزانه تمیز کرد که زمان زیادی با نیروی کارگر می‏برد. بعد از تغذیه، بقایای غذاها و فضولات ماهی در زیر قفسها جمع می‏شود و اگر آنها زیاد باشد افزایش گازهای سمی و کاهش میزان اکسیژن را در برخواهد داشت برای جلوگیری از این امر دو کار می‏کنند:
1) در مجاورت محل قفس‏ها محلی برای پرورش جلبک‏های دریایی تعبیه می‏کنند به طوری که این جلبک‏ها گازهای N2 و Co2 آب را مصرف کرده و اکسیژن تولید می‏کنند.
2) از یکسری صدف در اطراف قفسها استفاده می‏کنند تا با تغذیه از این جلبکها و تصفیه (فیلتراسیون) مواد زائد اطراف قفسها به تمیز کردن محیط اطراف قفس کمک کنند (اکثر ماهیان پلاژیک را در این قفس ها به صورت منوکالچر پرورش می‏دهند).
تکنولوژی تکثیر ماهی قزل‏آلا
منابع انتخاب مولد
الف) منابع طبیعی
ماهی مولد را بایستی در مسیر مهاجرت صید نمود که در این خصوص حدود یک ماه قبل از تخمریزی اقدام به صید می‏کنند. مولدین را به مراکز مربوطه منتقل کرده و در شرایط مناسب نگهداری می‏نمایند تا از نظر جنسی کاملا برسند. این شیوه را برای گونه هایی انجام می‏دهند که پرورش مولد آنها ممکن نیست. مثلا در کشور ما تکثیر ماهی آزاد دریای خزر از این طریق صورت می‏گیرد. از معایب این روش عوامل بیماری‏زا به مزرعه و عدم اطلاع کافی از سابقه و ذخایر ژنتیکی ماهی مولد می‏باشد.
ب) منابع پرورشی (مزارع پرورشی):
مولدین را از مراکز و مزارع معتبر که دارای گواهینامه بهداشتی هستند تامین می‏کنند به طوری که در این مزارع مولدین از طریق گزینش و اصلاح نژاد انتخاب می‏شوند. در مزارع پرورشی که اقدام به نگهداری مولد کرده و کار تکثیر را انجام می‏دهند بخش های زیر را خواهیم داشت.
1) پرورش و نگهداری مولدین
همانطوری که قبلا ذکر شد مزارع تولید قزل‏آلا سه نمونه هستند، یکسری فقط تولید تخم چشم زده را بر عهده دارند. یکسری تخم را نگهداری و تا مرحله انگشت قد می‏رسانند و یکسری نیز ماهیان را تا دوره رشد و بازار رسانده و در سیکل تولیدی خود مولد سازی و تکثیر بچه ماهی را دارند. در مزارع تکثیر پس از انتخاب مولد سالم و مقاوم در برابر بیماریها (نر و ماده) آنها را برای تکثیر آماده می‏سازند. معمولا انتخاب مولدین مناسب بایستی از همان مرحله تولید تخم باشد به طوری که تخم های درشت تر به دلیل ایجاد لارو بزرگتر و قوی تر انتخاب و سپس در مرحله انکوباسیون تخم و تولید لارو و سپس بچه ماهی، اقدام به جداسازی بچه ماهیان درشت تر می‏نمایند. به همین لحاظ اساس کار تولیدی در این مزارع بر اساس گزینش بچه ماهیان درشت تر و قوی‏تر است.
معمولا به ازای هر 100 عدد تخم ماهی قزل‏آلا یک مولد خوب می‏توان جداسازی کرد. تراکم حضور مولدین در استخرها به صورت استاندارد 100 تا 1000 ماهی مولد در هر هکتار است ولی در شرایط متراکم تر می‏توان تا 10000 مولد در هکتار نیز نگهداری نمود یعنی به ازای هر متر مربع یک مولد.
اگر در شرایطی باشیم که بتوانیم برای مولدین غذای طبیعی با کیفیت و کمیت مناسب تهیه کنیم بهترین تخمها را خواهیم گرفت.
تغذیه در مولدین
الف) طبیعی:
اساس تغذیه طبیعی به استفاده از منابع غذایی موجود در محیط آبی اعم از کرمها، سخت پوستانی همچون گاماروس، لارو حشرات و … بر می‏گردد که بیشتر در تولید ورزشی مرسوم بوده و عموما در تولید تجاری ماهی قزل‏آلا چنین رویکردی پذیرفته نبوده و از غذای دستی و ساختگی استفاده می‏کنند.
ب) غذای دستی:
مقدار غذا نسبت به درصد وزن مولدین کمتر از مقداری است که به ماهیان مولد داده می‏شود ولی کیفیت پایینی نباید داشته باشد. در غذادهی طبیعی 10-1 عدد مولد می‏توان در یک استخر 100 متر مربعی رها کرد. در غذادهی دستی تراکم در واحد سطح افزایش می‏یابد و 200 عدد مولد را می‏توان در چنین سطحی رها ساخت. در حالت طبیعی در زمان خاصی ماهی دست از غذا خوردن می‏کشد ولی با غذادهی دستی یک تا دوماه قبل از شروع مهاجرت مواد غذایی را کاهش داده و در زمان بروز خصلتهای مهاجرت (ماهی به محل ورود آب به استخر وارد می‏شود) تغذیه را قطع می‏کنند و بهتر است صید و تفکیک مولدین در همین زمان انجام شود. اگر تراکم مولدین بیش از ظرفیت استخر باشد کمبود فضای پرورشی به تحلیل رفتن مواد تناسلی منجر خواهد شد. آلودگی ناشی از عدم تخلیه فضولات، غذای بیش از حد و عدم تعویض آب نیز باعث تحلیل مواد تناسلی خواهد شد.
70-50 درصد هزینه های جاری یکی واحد تکثیر و پرورش ماهی در سیستم های متراکم صرف تامین غذا می‏گردد. یک غذای خوب و طبیعی باعث خوش رنگ شدن و رشد کافی تخمک ها می‏گردد البته بایستی توجه نممود که فقط صفات ظاهری تنها عامل تعیین کننده کیفیت مواد تناسلی نیست. در آبگیرهای طبیعی علاوه بر پایین بودن کیفیت تخمکها زمینه انتقال عوامل بیماری‏زا به مزرعه نیز فراهم می‏شود. در تغذیه دستی بایستی غذا را به طور یکسان در کل استخر پخش کرد (Food For the Fish not the pond). غذای اضافی علاوه بر ایجاد آلودگی در استخر محل مناسبی برای رشد عوامل بیماری زا می‏باشد و همچنین از طریق تولید گازهای مختلف باعث تغییر شرایط فیزیکی استخر می‏شود. در شرایط استرس‏زا از قبیل تغییرات اکسیژن و دما، دارو خوراندن و … مقدار مواد غذایی بایستی کاهش داده شود و نکته اینکه ماهی را بایستی در حالت تمایل به خوردن همیشه نگه داشت نه سیری کامل.
سن و وزن مولدین
قزل‏آلا در سن دو سالگی به بلوغ می‏رسد البته نرها زودتر بالغ می‏شوند. بهترین اسپرم را از نرهای 2 تا 4 ساله و بهترین تخمک ها را از ماده های 3 تا 4 ساله می‏توان به دست آورد. چنانچه دسترسی به گله ماهی مولد وجود داشته باشد از مولدین یکبار در شرایط مطلوب تخم گیری کرده و سپس آنها را پرواربندی کرده و به فروش می‏رسانند ولی اگر در تامین مولد کمبود باشد تا چندین سال می‏توان تخم‏گیری کرد که در این مورد زمان 6 تا 4 سال را بهترین فاصله زمانی جهت تخم‏گیری از مولدین ماده می‏دانند. هر چه مولدین ماده پیرتر می‏شوند وزن و تعداد تخم‏ها بیشتر می‏شود ولی کیفیت مواد تناسلی کاهش می‏یابد به طوری که میزان باروری (Fertility) و تفریخ (Hatchability) کاهش یافته و طول دوره‏ی لاروی افزایش می‏یابد و بعضی از لاروها نیز عقیم می‏گردند که ایجاد مولدین عقیم می‏نماید.
بهترین وزن مولدین برای تخم‏گیری 2500-700 گرم می باشد. این ماهیان تعداد تخمی حدود 2 تا 4 هزار در هر ماهی و 2 تا 3 هزار در هر کیلوگرم وزن داشته و از نظر بزرگی نیز اندازه 5 میلی‏متر مناسب است. 1000 تخم لقاح یافته از یک ماهی ماده 5-4 ساله حدود 80 تا 100 گرم وزن دارد. وزن تخمک در وزن لارو موثر است ولی اسپرم تاثیری در وزن لارو ندارد. نسبت لاروهای نر و ماده ارتباط مستقیم به سن ماهیان مولد دارد. اگر از ماهیان مولد مسن ماده با نرهای جوان استفاده شود اکثر لاروها نر خواهند بود صفاتی که ما را در بهتر گزینی مولدین خوب یاری می‏کنند شامل سرعت رشد خوب، مقاومت در برابر بیماری ها، مقاومت در مقابل تغییرات محیطی می‏باشد (نکته اینکه اینگونه صفات را در صورت انتخاب مولدین از گله پرورشی خودمان خواهیم داشت) نسبت مولدین نر و ماده در یک مزرعه یک نر به ازای 4 تا 6 ماده می‏باشد. مقدار ماهیان مولد نگهداری شده بایستی یک درصد کل تولید باشد. یعنی اگر قرار است 100 تن ماهی تولید شود بایستی یک تن ماهی مولد نگهداری شود و از آنجایی که ماهیان مولد پیر بایستی دائما حذف شوند به همین میزان ماهیان 3-2 ساله را نگهداری نمود. در شرایط ایران مولدهای نر 2 ساله و ماده 3 سال به بلوغ می‏رسند. گاهی در ایران مولد ماده 2 ساله تخم می‏دهد ولی ارزش اقتصادی ندارد چون قطر تخم کم است ولی ارزش اقتصادی ندارد و بایستی تخم ها را از بدن مولد تخلیه کرده و ماهی را برای سال بعد آماده سازی کرد.

تناسب مولدین
تعداد اسپرم در هر سی‏سی مایع منی 4 تا 10 میلیون است ولی توصیه می‏شود در امر تکثیر از اسپرم بیش از یک مولد نر استفاده شود چون بعضی اسپرم‏ها ممکن است عقیم باشند و به همین خاطر مخلوط اسپرم چند مولد نر احتمال عقیم بودن آنها را پایین می‏آورد. اسپرم و تخمک را قبل از آمیختن بایستی از نظر سلامت، تحرک و تراکم مورد بررسی و معاینه قرار داد. از یک مولد نر در طول فصل تخم ریزی 13-10 بار می‏توان اسپرم گیری کرد ولی باید بین هر اسپرم‏گیری 70 درجه روز (degree-days) فاصله باشد. شاخص درجه روز حاصل ضرب تعداد روز در دمای آب است که به صورت فرومول زیر نوشته می‏شود.
تعداد روز * درجه حرارت آب = N
به طور مثال اگر دمای آب 10 درجه باشد مدت 7 روز طول می‏کشد تا بتوان مجددا از ماهی اسپرم‏گیری کرد.
C10 * 7 = 70
ماهیان نر و ماده را در فصل تخم ریزی بایستی از هم جداسازی نمود برای تحریک و تسریع تولید و رشد مواد تناسلی ماهیان نر را در زیر دست استخر ماهیان ماده نگهداری می‏کنند (تاثیر فورمون های جنس ماده در رسیدگی جنس نر). تشخیص نر و ماده در فصل غیر تخم ریزی مشکل است ولی در فصل تولیدمثل اولا در مقایسه بین ماده ها و نرها، ماده ها از نرهای هم سن خود درشت ترند، ثانیا نوار نارنجی یا قرمز خوش رنگی در طرفین جنس نر ایجاد می‏شود، همچنین ماده ها دارای دهانی گردتر و شکمی متورم بوده ولی نرها دهانی نوک دار داشته و در مقایسه با ماده ها شکم کشیده است.

5) شرایط قبل از تخم‏گیری
مولدین صید شده بایستی از لحاظ درجه حرارت و فضای کافی (200*75*75)در شرایط مناسبی قرار گیرند. در چنین فضایی یک تا دو جفت مولد رهاسازی می‏شود. کف استخرهای مولدین نباید سنگلاخی باشد چون در شرایط طبیعی ماهی با کشیدن خود به بستر ناصاف تخم ها را تخلیه می‏کند لذا در ساخت استخر کف آن را صاف می‏کنند. استخرها بایستی عاری از پوشش گیاهی باشد تا در صید مجدد مولد دچار مشکل نشویم چون ماهی خود را در میان گیاهان مخفی کرده و ما مجبور می‏شویم ماهی را بیشتر دستکاری کنیم که استرس بیشتری به ماهی وارد می کند و این مطلوب نیست. بایستی ماهی را هفته ای یکبار بازدید و سرکشی کرد و در صورت مشاهده علائم آثار تخم ریزی اقدام به تخم‏گیری نماییم. در شرایط طبیعی ماهی به طور غریزی محل های با سنگ های قلوه ای، کم عمق و شفاف را جهت تکثیر انتخاب می کند به طوری که مولد ماده با ضرباتی گودالی را حفر نموده و با سایش خود به گودال تخم ها را آزاد می نماید اسپرم هم ریخته و لقاح خارجی صورت می‏گیرد بعد از لقاح مجددا ماهی گودال را می‏پوشاند و به مسیر اول خود برمی‏گردد. تخم ها مراحل نوزادی و لاروی خود را زیر سنگها طی کرده . نوزاد با کیسه زرده بیرون می‏آید. با تمام شدن کیسه زرده مقابل جریان آب قرار می‏گیرد.
تخمگیری و تلقیح مصنوعی
الف) اصول آناتومیکی تخم‏گیری
آزاد ماهیان نر و ماده دارای یک جفت غدد جنسی هستند تخم های رسیده در جنس ماده به طور آزاد در داخل بدن قرار دارند. از اینجا توسط تنگ شدن دیوار شکمی به داخل محفظه‏ای می‏ریزد که از آن به طور مستقیم قبل از مجرای خروجی ادرار به خارج ارتباط می‏یابد. اسپرم نیز توسط دو لوله اسپرم بر که در انتها یکی می‏شوند به خارج راه می‏یابد برای تخمگیری فقط ماهیان بالغ و رسیده مناسب هستند.
ب) شروع رسیدگی جنسی
شروع این حالت بستگی زیادی با شرایط تغذیه‏ای، محیطی و سنی ماهی دارد به طوری که مولد ماده در 3 سالگی و نرها در 2 سالگی بالغ می‏شوند ( در شرایط خوب نگهداری و تغذیه مناسب ماده ها در 2 سالگی هم بالغ می شوند) از شرایط محیطی آنهایی که نقش بیشتری دارند شامل: میزان نور، درجه حرارت، جریان آب می باشد.
هرچه نور روزانه کوتاهتر باشد رسیدگی جنسی در قزل‏آلای رنگین کمان سریع تر صورت می‏گیرد با کوتاه تر شدن طول روز از اواسط سال و با تنظیم درجه حرارت و تزریق هیپوفیز می‏توان ماهی را به طور مصنوعی به مرحله رسیدگی جنسی رساند.
هر چه درجه حرارت در زمستان یا بهار گرمتر باشد به همین نسبت سریع تر می توان تخمگیری کرد.
جریان سریع آب اثر مثبتی بر روی سرعت رسیدگی جنسی دارد زمان بلوغ جنسی به طور طبیعی بین دی تا فروردین می‏باشد. پس به طور غریزی در ماهیان با کوتاه شدن طول روز و با شروع فصل پاییز رسیدگی جنسی تسریع می‏یابد در سالهای گرم فصل تکثیر کمی زودتر (اواسط پاییز) و در سال های سرد کمی دیرتر (اواسط زمستان) رخ می‏دهد. در کشورمان فصل تکثیر از اواخر پاییز شروع و تا اواسط زمستان ادامه دارد و ماه های دی و بهمن بیشترین فعالیتهای تکثیر در کشور است.
ج) انتخاب مولدین مناسب جهت تکثیر
موارد مهمی که در این انتخاب بایستی دقت نمود شامل نکات زیر می‏باشد:
1) هم آوری مطلق که برابر با تعداد مطلق تخم در هر مولد ماده است و این شاخص به نسبت افزایش اندازه ماهی نیز افزایش می‏یابد (ماهی 3 ساله با 750 گرم وزن 1800 تخم و 4 ساله با 1300 گرم وزن حدود 2500 تخم دارد).
2) هم آوری نسبی که برابر با تعداد تخم تولید شده بر حسب کیلوگرم وزن مولد است. تعداد نسبی تخم در هر کیلو وزن با بزرگی ماهی کاهش می‏یابد (ماهی سه ساله 750 گرمی حدود 2400 تخم در کیلوگرم و ماهی 4ساله 1300 گرمی 2000 تخم در کیلوگرم ماهی خود دارد).
(پس هم آوری مطلق در مولدینی که وزن بیشتری دارند بیشتر و هم آوری نسبی در مولدینی که کوچکتر هستند، بیشتر است)
3) قطر تخم های ماهیان بعد از آب کشیدن بین 5/3 تا 5 میلی‏متر می‏گردد. قطر و اندازه تخم ها رابطه مستقیم با جثه و وزن مولد دارد و ارتباطی با سن ماهی ندارد بطوری که هر چه تغذیه بهتر باشد تخم بیشتر و درشت‏تر می‏گردد.
4) خصوصیات ژنتیکی تاثیر زیادی در تعداد تخم در هر گونه دارد.
5) ماهیان مسن و بزرگ تخم‏های بزرگتری نسبت به ماهیان جوان و کوچک تولید می‏نمایند و از اینرو نوزاد قویتری را ایجاد می‏نمایند به همین جهت ماده هایی با وزن 2500-750 گرم برای تخم گیری مناسب ترند. این ماهیان تعداد تخمی حدود 2 تا 4 هزار در هر ماهی و 2 تا 3 هزار در هر کیلوگرم وزن داشته و از نظر بزرگی تخم (5 میلی‏متر) نیز مناسب می‏باشد.
د) عمل تخم‏گیری:
مولدین را چند هفته قبل از تخم‏گیری (6 هفته) از همدیگر جدا می‏کنند. تخم گیری ماهیان کوچک توسط یک نفر و برای ماهیان بزرگ دو نفر لازم است. به منظور بهتر کار کردن و تخلیه تمام تخم ها و جلوگیری از زخمی شدن و صدمه دیدن ماهی بهتر است که ماهی را قبلا بیهوش کنند. یکی از بیهوش کننده های مناسب ماهیان MS222 (Methanesulfonate Tricaine) می‏باشد که ساخت کارخانه ساندوز است. میزان پیشنهادی آن یک گرم در20-15 لیتر آب می‏باشد اثرات جانبی روی ماهی نداشته و منتها مقداری گران است دوز ماده و زمان بیهوشی را طوری انتخاب می‏کنند که مادامی که ماهی در مایع بیهوشی قرار گرفته فعالیت آبشش ها برقرار باشد. هرچه درجه آب گرمتر باشد دوز ماده بیهوشی کمتر می‏شود. از مواد دیگر مانند کلروبوتانل نیز استفاده می‏کنند چون در آب خوب حل نمی‏شود در الکل بوتانل حل می کنند (600 گرم در یک لیتر الکل) که رقت به دست آمده را به میزان 6-5 میلی‏لیتر در 10 لیتر آب حل می‏نمایند. نکته مهم اینکه مدت زمانی که طول می‏کشد تا ماهی به هوش آید برابر زمانی است که جهت بیهوش کردن بکار رفته است که معمولا 10-5 دقیقه حساب می‏کنند که زمان مناسبی جهت تخلیه تخم های رسیده می‏باشد. از ماهی مولد ماده یکبار در سال ولی در نر هر 14-8 روز یکبار اسپرم‏گیری می‏کنند، البته گاهی اوقات هر دو روز یکبار نیز اسپرم‏گیری می‏کنند ( با تخم‏گیری از ماهیان، باز هم درصدی از تخم ها داخل شکم باقی می‏ماند). یکی از روش های تخلیه تخم استفاده از پمپ هوا می باشد بطوری که به راحتی تخم ها را از بدن تخلیه می‏نمایند.
تشخیص اسپرم سالم و رسیده
اسپرم رسیده و سالم رنگ سفید مایل به کرم دارد (شیری رنگ است)، یکنواخت و همگن است به راحتی با فشاری ملایم به ساقه دمی و محوطه شکمی قابل استخراج است. اگر اسپرم مقداری آبکی باشد و به صورت دلمه دلمه باشد اسپرم ضعیف است، اگر جهت استخراج فشار زیادی لازم است معلوم می‏شود که نارس است چنانچه قبل از خروج اسپرم مایعی آبکی تخلیه شود نشان دهنده فوق رسیده بودن اسپرم است (در ضمن نر دارای بدن دوکی شکل، دکمه ای بر روی فک پایین و رنگ صورتی براق در طرفین است).
تشخیص تخمک سالم و رسیده
تخمک های رسیده به آسانی تخلیه می‏شوند شفاف و یک اندازه هستند. تخمک به مدت 10-8 روز به حالت رسیده قادر به بقا است بعد از 8 روز چنانچه تخم‏گیری انجام نشود به فوق رسیده تبدیل می‏شود به طوری که لاروهای حاصل از این گونه تخم ها دارای عوارض ژنتیکی زیادی خواهند بود و عموما لاروها نر می‏شوند. گاهی اوقات که از یک مولد تخم گیری نمی‏شود به مرور تخم‏ها تحلیل رفته و مقداری از آنها جذب می‏شود و ماهی دچار عوارض دستگاه تناسلی شده و شاید عقیم گردد لذا توصیه می‏شود حتی اگر نیاز به تخم های یک ماهی مولد نداشتیم تخمک گیری را انجام داده و کل مواد تناسلی را با فشار محوطه بطنی تخلیه کنیم. بعد از تخمک گیری تخمک ها وزن شده، قطر آنها اندازه گیری می‏شود تعداد تخم در واحد حجم محاسبه شده و زیر میکروسکوپ آنها را بررسی می‏کنند سپس اقدام به اسپرم‏گیری می‏نمایند اسپرم ها نیز باید از نظر کیفیت (یکدست بودن، تراکم و سلامت) بررسی شوند و در نهایت پس از اطمینان از سلامت تخم و اسپرم اقدام به لقاح می‏کنند.
تلقیح مصنوعی
این ابتکار جهت بالا بردن احتمال لقاح تخمک و اسپرم و بهبود بخشیدن درصد لقاح به صورت مصنوعی انجام می‏شود. از آنجایی که فعالیت اسپرم به زمان تحرک آن بستگی دارد لذا نوعی محلول شیمیایی با فرمول زیر جهت بالا بردن زمان عمر اسپرم به کار برده‏اند.
مخلوط (6 گرم نمک طعام (NaCL)، 2/0 گرم کلرید کلسیم (CaCl2) و 5/4 گرم اوره را در یک لیتر آب حل می‏نمایند که به ترکیب حاصل مایع لقاح گویند.
انواع تلقیح مصنوعی به 3 روش صورت می‏گیرد:
1) تر:
تخمک ها درون تشتکی که تا نیمه از آب پر شده ریخته و بعد اسپرم را به آن می‏افزایند و مخلوط می‏کنند در این روش چون تخمک‏ها در مجاورت سریعا آب را جذب می‏کنند درصد لقاح کاهش می‏یابد و همچنین امکان حفظ قدرت باروری و تحریک اسپرم هم کاهش می‏یابد.
2) نیمه تر: در این شیوه ابتدا تخمک ها توام با مایع همراهشان را در یک ظرف ریخته و سپس اسپرم را به آن افزوده و با یک پر نرم (مثل پر غاز) به هم زده و در ادامه آب یا مایع لقاح را به آن اضافه می‏نمایند.
3) خشک: تفاوت این روش با نیمه خشک این است که در روش خشک تخمک ها را از مایع همراهشان جدا و با اسپرم مخلوط می‏کنند بدون اینکه آبی اضافه کنند و از پر مرغ یا غاز برای به هم زدن و یا مخلوط کردن تخمک و اسپرم استفاده می‏نمایند ( اگر شرایط دمایی 8-4 درجه حفظ شود قدرت باروری اسپرم ها در این حالت تا 2روز حفظ می‏شود) پس از مخلوط کردن مقداری آب به آن اضافه کرده و مجددا مخلوط می‏کنند، این مخلوط را به مدت 30 دقیقه به حال خود گذاشته تا لقاح کامل شود سپس تخم ها را با آب تمیز شستشو داده تا مدفوع یا خون و آلودگی هایی که در حین تخم گیری به تخمها وارد شده شسته شوند و چند بار این کار را انجام می‏دهند. علاوه بر این، شستشو باعث از بین رفتن چسبندگی بین تخم‏ها می‏گردد. بعد از مدتی 30 الی 60 دقیقه مخلوط حاصل را با سالن انکوباسیون می‏برند. چنانچه فاصله محل انکوباسیون و تخم گیری زیاد باشد به نسبت 1 به 3 به تخم‏ها آب اضافه کرده و به محل انکوباتور حمل می‏کنند. تخم‏ها را 2 تا 3 لایه روی هم درون سینی های انکوباتور می‏ریزند، نباید حجم زیادی تخم روی هم قرار بگیرد چون شرایط را مشکل می‏نماید. (مدت زمانی که در آب می‏ماند تا به انکوباتور منتقل شود 60-30 دقیقه است) در شرایط مناسب مدیریتی و بهداشتی و با استفاده از مولدین مناسب می‏توان 100-90 درصد تخم‏های لقاح یافته را دریافت کرد.
نکات مهم در تلقیح به روش خشک
الف)شرایط تخم و اسپرم گیری باید در محیط بدون آب باشد، دست کارگر، ظرف و محیط بایستی کاملا خشک باشد.
ب) تخم‏های چند ماهی مولد را می‏توان با هم مخلوط کرد و سپس اسپرم بر روی آن ریخت (در مورد اسپرم به نسبت یک درصد می‏توان استفاده کرد) یعنی یک لیتر تخم را با 10 سی‏سی اسپرم مخلوط نمود.
ج) معمولا از چند ماهی مولد نر استفاده می‏کنند تا اگر احیانا عقیم است، تاثیر چندانی نداشته باشد.
در لقاح خشک بعد از اینکه تخمک‏ها را درون تشت ریختیم و اسپرم را به آن اضافه کردیم سپس مایع لقاح یا آب به نسبت 10 درصد تخم‏ها به آن اضافه کرده و خوب به هم می‏زنیم (در آب معمولی اسپرم 30 ثانیه و در محلول لقاح 60 ثانیه تحرک دارد) و قبل از انتقال به انکوباتور چند بار با آب تمیز شسته و به سینی‏ها منتقل می‏کنند منتها قبل از آن تراف‏ها و انکوباتور را با مالاشیت‏گرین کاملا ضدعفونی کرده و بعد تخم ها را به آنجا منتقل می‏کنند. (45 دقیقه نگهداری قبل از انتقال جهت تقسیمات اولیه تخم است).
در بین روشهای انجام گرفته نوع نیمه خشک را به همراه استفاده از مایع لقاح توصیه می‏کنند (در شرایط ایران) در هیچ مرحله‏ای اختلاف درجه حرارت انکوباسیون نبایستی از یک درجه بالاتر باشد، رنگ تخم هر چقدر نارنجی تا قرمز کم‏رنگ باشد بهتر است. معمولا تخم های ماهیان مولد ایرانی به صورت کرم می‏باشد. اسپرم را نیز به صورت دایره‏وار روی تشت حاوی تخم می‏ریزند. بعد از اسپرم و تخم‏گیری روی ماهیان مولد را با ازت داغ علامت می‏گذارند.
در طول زمانی که تخم ها را تا مرحله تفریخ ( بیرون آمدن لارو از تخم) نگهداری و محافظت می‏نمایند بایستی مدیریت مناسب بهداشتی به منظور کاهش میزان آلودگی های محیطی تخم دقت لازم را به عمل آورد.
انکوباسیون تخم‏ها و وسایل نگهداری تخم
انکوباتور (Incubator): ظروفی که تخم در آن نگهداری می‏شود گفته می‏شود.
انکوباسیون (Incubation): به فرایندی که در دوره زمانی بعد لقاح تا خروج لارو از تخم صورت می‏گیرد گفته می‏شود.
دوره انکوباسیون (Incubation Period): مدت زمانی است که از لقاح تا خروج لارو از تخم طول می‏کشد.
انواع وسایل نگهداری تخم و انکوباتورها
الف) کانالچه‏های نگهدارنده تخم (تراف):
تراف‏ها به صورت کشیده و دراز اغلب چندین متر طول داشته و تا چندین جعبه یا سینی تخم (انکوباتور) را در خود جای می‏دهند. آب از قسمت زیرین این جعبه‏ها حرکت کرده و از قسمت بالای نقطه مقابل خارج می‏شود یعنی یک حرکت سینوسی دارد. این نوع انکوباتورها از جنس‏های مختلف PVC، سیمانی، فایبرگلاس، آومینیوم و چوب می‏باشد. عموما انکوباتورهای که در ایران به کار گرفته می‏شود به شکل سبدهای مخصوصی است که در کف و یک ضلع آن توری فلزی نصب گردیده است. به طوری که 5-4 سبد انکوباتور را درون تراف‏ها قرار داده و از یک طرف تراف آب وارد و از طرف دیگر خارج می‏گردد.
سطح آب تراف را می‏توان با دریچه خروجی تراف تنظیم کرد. سوراخ‏های کف سبد باید به اندازه‏ای باشد که تخمک از آنها عبور نکند امروزه سوراخ‏ها را به صورت بیضی درمی‏آورند چون تخم در سوراخ گیر افتاده و امکان تهویه را از دست می‏دهد. طول اینگونه تراف‏ها را 3-2 متر در نظر می‏گیرند و تا 7-6 هزار تخم را می‏توان در هر سبد قرار داد. سرعت جریان آب ورودی تراف 100 میلی‏لیتر در ثانیه باشد خوب است.
از معایب اینگونه تراف‏ها اشغال جای زیاد و گران بودن آنهاست البته نوع دیگری از همین انکوباتورها نیز مورد استفاده قرار گرفته که توری کف را نداشته و فقط در دو ضلع مقابل دارای توری جهت ورود و خروج آب می‏باشد که با تنظیم ارتفاع آب داخل تراف جعبه‏ها را داخل آن کار می‏گذارند به طوری که آب دیگر حرکت سینوسی ندارد. در مقایسه بین دو انکوباتور جعبه‏ای که ذکر شد نوع اول به دلیل حرکت آب در تمامی قفس‏های آن و مشروب شدن تمامی تخم‏ها ارجح است.

ب) انکوباتور ویس (Weiss)، (زوک، جوک):
عموما از این نوع انکوباتورها برای تکثیر تخم کپور استفاده می‏کنند ولی اخیرا جهت قزل‏آلا نیز کار برده شده است به طوری که از یک خمره برعکس تشکیل شده و آب از پایین به بالا در حرکت است در یک جوک 8-6 لیتری حدود 30 الی 40 هزار تخم را می‏توان نگه داشت. آب مورد نیاز در شروع حداکثر 30 میلی‏لیتر در ثانیه و در مرحله دوم رشد و نمو جنین حدود 100-50 میلی‏لیتر در ثانیه می‏باشد. مکانی که اشغال می‏کند کم بوده و ارزان است. این نوع انکوباتورها فقط جهت تخم به کار می‏رود و برای تغذیه نوزادان مناسب نیستند. در سالهای اخیر جوک هایی با ظرفیت 50-10 هزار لیتربا موفقیت همراه بوده است و می‏توان در آنها ا آب ورودی 350-100 میلی‏لیتر در ثانیه حدود 150-100 هزار یا 750-500 هزار تخم نگه داشت.
ج) انکوباتورهای قفسه‏ای (Vertical tray):
در این نمونه یکسری ظروف و قفسه مخصوص نگهداری تخم را به صورت طبقه‏ای روی هم می‏چینند. از مزایای این نوع سیستم فضای کم و آب نسبتا کمی که مورد نیاز است می‏باشد. این قفسه ها دو نوع می‏باشد یکی نوع چکه‏ای که تخمها در محیط مرطوب مراحل رشد و نمو خود را طی می‏کنند و نوع دیگر تخم ها در جریان آب قرار می‏گیرند. نوع چکه‏ای فقط برای نگهداری تخم و نوع آبی علاوه بر تخم جهت نگهداری لارو نیز استفاده می‏شود. جنس قفسه‏ها از فلز زنگ نزن یا پلاستیک است. جهت جریان آب در کل دستگاه از بالا به پایین است ولی جهت جریان آب در هر قفسه از پایین به بالاست. بعد از آن آب را با فشار از شبکه هایی رد کرده تا به قفسه‏های پایینی برسد، میزان آب مورد نیاز برای 100 هزار تخم 200-20 میلی‏لیتر در ثانیه می‏باشد.
د) انکوباتورهای ستونی:
در این نوع انکوباتور حجم نگهداری تخم بالا می‏رود و معمولا در جاهایی که فقط تولید تخم را دارند استفاده می‏شود.
سالن هچری (Hatchery)
در سالن فوق انواع دستگاههای انکوباسیون تعبیه شده و تخم‏گیری در آن صورت می‏گیرد بزرگی سالن بستگی به تعداد تخم و دستگاههای مربوطه دارد. میزان آب مورد نیاز یک سالن متوسط حدود 5-3 لیتر در ثانیه است. از این سالن‏ها به منظور تغذیه نوزادان و نگهداری مولدین نیز استفاده می‏کنند برای صرفه جویی آب و متعادل کردن کیفیت آن، می‏توان از سیستم گردشی نیز استفاده نمود بطوریکه آب توسط پمپاژ دو مرتبه مورد استفاده قرار می‏گیرد. در چنین حالتی نیاز یک سالن متوسط را با 100-50 میلی‏لیتر در ثانیه می‏توان مرتفع نمود.
شکفته شدن یا تفریخ تخم (Hatching): مراحلی که در طی فرایند باز شدن تخم و خروج نوزاد طول می‏کشد را گویند.
Hatchability: قدرت و قابلیت شکفته شدن تخم و بیرون آمدن نوزاد را گویند.
Hatchery: به محل و مکانی که نوزادان مراحل انکوباسیون را طی نموده و از تخم بیرون می‏آیند گفته می‏شود.
نکاتی به بایستی در سالن انکوباسیون رعایت نمود از قرار زیر است:
1) آب: مقدار آب مورد نیاز به اندازه‏ای که در بحث انکوباسیون به آن اشاره گردید بایستی تامین گردد.
2) اکسیژن محلول: میزان احتیاج تخم به اکسیژن محلول در مقایسه با نوزاد خیلی کمتر است (نیاز اکسیژنی تخم‏‏ها تقریبا 10 درصد نوزادان است) ولی از آنجایی که آب کمتری در انکوباتورهاه استفاده می‏شود لذا نیازهای اکسیژنی بایستی در همان آب کم نیز برطرف گردد یعنی آب اشباع از اکسیژن باشد. حضور نور باعث افزایش نیاز اکسیژنی می‏گردد و یا هرگاه تخم به حرکت درآید (جریان قوی آب) نیز میزان نیاز اکسیژنی افزایش می‏یابد. میزان کم اکسیژن محلول باعث طولانی‏تر شدن مراحل رشد و نمو جنینی می‏گردد به همین لحاظ بایستی آبی که تخمها را مشروب می‏سازد تا حد امکان اشباع از اکسیژن باشد. هرگاه کم اکسیژنی قبل از جوانه زدن و هچ شدن تخم باشد (چند روز) باعث زود بیرون آمدن لارو از تخم و ایجاد لاروهای لاغر و آسیب پذیر می‏گردد و بالعکس میزان بالای اکسیژن در این مرحله باعث به تاخیر افتادن جوانه زدگی تخم‏ها می‏گردد. در صورت داشتن آب با شرایط مناسب می‏توان با جریان 100 میلی‏متر در ثانیه، 400 هزار تخم را نگهداری کرد (میزان اکسیژن محلول آب داخل ترافها نباید از 7 میلی‏گرم در لیتر کمتر شود).
3) درجه حرارت:
افزایش درجه حرارت آب سبب افزایش سرعت رشد و نمو جنینی می‏شود ولی بالعکس منجر به کاهش اندازه نوزاد می‏گردد. درجه حرارت مناسب برای تخم قزل‏آلای رنگین کمان 10-5 درجه و در این میان 9 درجه بهتر است.
4) اثرات نور:
تخم آزاد ماهیان در طی مراحل رشد و نمو جنینی نسبت به نور حساس می‏باشد به طوری که این حساسیت بعد از لقاح تا مرحله چشم زدگی افزایش یافته و سپس کاهش می‏یابد. از همین رو مراحل دوره انکوباسیون تخم را به دو پریود (دوره) تقسیم می‏شود.
الف) پریود ابتدایی: فاصله لقاح تا ظهور چشم در تخم (چشم زدگی) است. در این مرحله تخم قزل‏آلا در مقابل تاثیرات محیطی فوق‏العاده حساس است ( به ویژه هیچ‏گونه جابجایی و دستکاری در این مرحله نباید صورت گیرد).
ب) پریود ثانویه: فاصله بین چشم زدگی تا خروج لارو از تخم است و برعکس پریود اولیه تخم‏ها مقاوم می‏باشند و در برابر حمل و نقل مشکلی ندارند.
هرچه تابش نور قوی‏تر باشد، به همان اندازه نسبت خسارت وارده به تخم نیز بیشتر است، تخم های پر رنگ مقاوم‏تر از تخم‏های کم‏رنگ هستند. بیشترین صدمات نوری مربوط به نورهای با طول موج کوتاه (آبی) است. تابش بیشتر نور باعث زودتر هچ شدن تخم ها می‏گردد ولی در عوض نوزادان کوچک هستند.
با توجه به حساسیت مرحله ابتدایی رشد و نمو این تخم‏ها بایستی به صورت آرام مراحل جنینی خود را تا چشم زدگی در جعبه های تخم طی کنند و بعد از این مرحله می‏توان اقداماتی نظیر شستشو، ضدعفونی غیر از مالاشیت گرین، انتقال و حمل و نقل را انجام داد.
معمولا در هر سینی با سه نوع تخم می‏توان مواجه شد:
1) تخم های لقاح یافته و سالمی که شروع به تقسیمات جنینی نموده‏اند و رنگ صورتی تا قرمز دارند.
2) تخم های لقاح یافته‏ای که جنین آنها مرده و به صورت کم‏رنگ یا بی‏رنگ دیده می‏شوند.
3) تخم‏های فاسد شده که با توجه به رشد سریع رشته های قارچی بر روی آنها به صورت سفید مشاهده می‏گردند. در این زمینه یکی از قارچ های معمول ساپرولگنیا Saprolegnia است که در زیر میکروسکوپ می‏توان رشته ها و میسلیوم آن را مشاهده کرد.
وزن حجمی تخم‏های فاسد کمتر است و از طریق سیفون کردن می‏توان آنها را جدا کرد. ممکن است تخم مرده باشد ولی سفید رنگ نشده باشد به خصوص در مزارع تولید تخم چشم زده این امر اهمیت دارد در این مراکز تخم‏ها را درون تکان دهنده (شیکر)های خاصی ریخته و از طریق این دستگاه تخم‏های به ظاهر سالم اما مرده را جدا می‏کنند.
نکته مهم: جهت ضدعفونی کردن آب انکوباسیون دو روش استفاده از لامپ UV و اوزون را بکار می‏برند.
معایب استفاده از UV:
1) مقدار آب اگر زیاد باشد نمی‏تواند بخوبی ضدعفونی کند.
2) گرانتر است.
3) کدورت و مواد آلوده کننده آب روی قدرت ضدعفونی اثر دارد.
استفاده از ازون جهت ضدعفونی:
1) ارزان است.
2) محدودیت آب نداریم هر چه آب بیشتر باشد ازون را زیادتر می‏کنیم.
3) زمان موثر برای ضدعفونی 10 دقیقه است.
4) کدورت آب نقشی ندارد.
5) اکسیژن آب زیاد می‏گردد (تجزیه O3)
6) رنگ و بوی آب تغییر می‏کند.
7) ازون اضافه از طریق لوله گوارش خارج می‏گردد.
8) آب خارجی به صورت آبشار مانند خارج شده تا ازون اضافی از بین برود.
ضد عفونی تخم‏ها :
برای ضدعفونی تخم‏ها می‏توان از انواع داروها استفاده کرد که یکی از قدیمی ترین آنها مثل مالاشیت سبز است البته این دارو به علت اثرات سرطانزایی امروزه دیگر توصیه نمی‏شود و به جای آن داروهای دیگری معرفی شده است که می‏توان به فرمالین تجاری، سولفات مس، آب اکسیژنه، نمک، پرمنگنات پتاسیم و متیلن بلو اشاره نمود. میزان داروی پیشنهادی برای برخی از داروهای فوق به قرار زیر است:
1) مالاشیت گرین 2-1 میلی‏گرم در هر لیتر به مدت یک ساعت در روز
2) فرمالین به میزان یک در 4000 یا (167-250) میلی‏گرم در لیتر به مدت یک ساعت در روز
3) متیلن بلو 20-5 میلی‏گرم در لیتر به مدت 15 دقیقه در روز
4) آب اکسیژنه 1000 میلی‏گرم در لیتر به مدت یک ساعت در روز
طرز استفاده از داروهای فوق بدین صورت است که پس از محاسبه میزان آب ورودی هر تراف، مقدار به دست آمده را درون ظروف مخصوص شیر قرار داده و به صورت قطره قطره در مدت زمان توصیه شده وارد تراف می‏نمایند که به این شیوه ضدعفونی حمام دارویی گویند. دوره مصرف داروهای فوق (هر روز یا یک روز در میان) بر اساس توصیه دامپزشک مربوطه و تا قبل از چشم زدن تخم‏ها انجام می‏شود (لازم به ذکر است که در سیستم‏های گردشی آب استفاده از اینگونه مواد امکان پذیر نیست).
در پریود ثانویه استفاده از داروهای ضدعفونی کننده ضرورت نداشته و به صورت مکانیکی (دستی) تخمهای سالم را از مرده جدا می‏کنند. برای این جداسازی روش تعلیق یا Flotation مناسب است به طوری که این عمل بعد از مرحله چشم زدگی انجام می‏شود. غلظت محلول را در هر حالت می‏بایستی ابتدا با تعداد کمی تخم امتحان کنیم چرا که اندازه تخم، مرحله رشد و نمو جنینی و درجه حرارت آب در این امر تاثیر دارند. محلول 7/10 درصد نمک طعام یا (960 گرم نمک در 8 لیتر آب) نیز به عنوان یک جداکننده معرفی شده است. چنان‏چه تخم‏های مرده در مدت 3 دقیقه ته نشین می‏شوند. یکی دیگر از این محلول‏ها نیز محلول آب شکر است که غلظت آن را قبلا بایستی امتحان نمود و برعکس محلول قبلی تخم‏های زنده و سالم ته نشین و مرده‏ها رو قرار می‏گیرند.
تخم قزل‏آلا تا حدودی از تخم سایر ماهیان حجیم‏تر است. تخمی که از ماهی بیرون آمده اگر رسیده باشد دهانه میکروپیل باز است وقتی که اسپرم به آن رسید و وارد میکروپیل شد دهانه بسته شده و تخم شروع به جذب آب می‏نماید. حال اگر قبل از رسیدن اسپرم تخم در محیط آب قرار گیرد آب جذب شده و بدون لقاح، تخم شروع به بزرگ شدن و بسته شدن میکروپیل می‏نماید. زمانی که تخمی لقاح یافت و سفت شد حدود 20 درصد به علت جذب آب افزایش حجم می‏یابد.
در ارتباط با کنترل قارچ ‎‏زدگی بایستی از اقدامات زیر استفاده نمود:
الف) در مرحله اول (پریود اولیه) و قبل از چشم زدگی به دلیل حساسیت تخم ها نسبت به هرگونه دستکاری از مواد شیمیایی و ضدعفونی کننده با دوز و مدت زمانی که گفته شد استفاده می‏گردد.
ب) در مرحله ثانویه و بعد از چشم زدن، به خاطر آنکه تخم مقاومت لازم در برابر استرس را پیدا می‏کند از روش مکانیکی جهت جداسازی استفاده می‏کنند و از دارو درمانی به علت خطرات ویژه‏اش استفاده نمی‏کنند.
اگر تعداد تخم مرده زیاد باشد آنها را توسط سیستم نوری (فتوالکتریکی) جدا می‏کنند به طوری که تخم هایی که نور را از خود عبور می‏دهند را به یک طرف و تخم‏هایی که نور را عبور نداده به سمت دیگر حرکت می‏دهد.
اگر تعداد تخم‏های فاسد کم باشد با نیروی کارگری می‏توان آنها را جدا کرد اما اگر تعداد زیاد باشد از روش نوری یا فلوتاسیون (محلول7/10 نمک طعام) استفاده می‏کنند.
دوره رشد و نمو جنینی تخمها از هنگام قرار گرفتن آنها در انکوباتورها تا مرحله خروج نوزاد از تخم و همچنین توانایی دریافت غذا بر اساس جدول زیر و تحت تاثیر درجه حرارت محیط قابل پیش بینی است.
مدت زمان لازم برای خروج لاروها بر حسب درجه روز محاسبه می‏گردد در ماهی‏های گرمابی این فاکتور بر حسب ساعت درجه محاسبه می‏شود. به طور متوسط 300 تا 330 درجه روز (degree days) طول می‏کشد تا لاروها از تخم خارج شوند که این مدت با دمای آب رابطه معکوس دارد. شرایط اپتیمام برای دمای انکوباسیون 12-9 درجه سانتی‏گراد است.
نوع ماهی
چشم زدگی
مرحله خروج لارو از تخم (جوانه زدن)
مرحله شروع تغذیه
قزل‏آلای نهری
480
1000
1500-1400
قزل‏آلای رنگین کمان
320
660
1000-940

نکته مهم با توجه به ارقام بدست آمده بالا هر کدام را با توجه به حرارت و ضریب مربوطه در هر درجه می‏توان محاسبه نمود به طوری که رابطه درجه حرارت و ضریب رشد و نمو جنینی قزل‏آلا به صورت جدول زیر است.
درجه حرارت
ضریب مربوطه
درجه حرارت
ضریب مربوطه
0
3/5
8
17
1
4/6
9
20
2
5/6
10
23
3
6/8
11
27
4
8/2
12
32
5
10
14
444
6
12
16
60
7
14/5

همانطوری که در جدول بالا مشاهده می‏شود ارتباط درجه حرارت و ضریب مربوطه به آن درجه درج شده است حال با توجه به این جدول و جدول قبلی می‏توان مدت زمانی که برای طی هر دوره رشد و نمو در هر درجه حرارت طول می‏کشد را محاسبه نمود مثلا در درجه حرارت 9 مرحله خروج از تخم قزل‏آلای نهری 1000 درجه روز طول می‏کشد حال با توجه به ضریب جدول پایین 20 است مدت 50 روز طول می‏کشد تا این دوره طی گردد.
در شرایط اپتیمام تلفات دوره رشد و نمو جنین بین 20-10 درصد است و در مزارع بزرگ نبایسای از 30-20 درصد افزایش یابد چنانچه تلفات بیشتر از این مقدار منجر به افزایش خسارت و کاهش سود لازم می‏گردد. بهترین فاصله دمایی جهت جوانه زدن تخم 12-8 درجه است که اپتیمام آن 10 درجه سانتی‏گراد است و در مورد خال قرمز هم اپتیمام درجه هچ شدن تخم 9 درجه سانتی‏گراد می‏باشد و بعد از آن سریعا افت می‏کند.

شمارش تخم‏ها
شمارش تخم‏ها به منظور فروش و کنترل میزان تخم یک مولد و یا تعیین میزان تخم در شروع کار و نهایتا محاسبه درصد تلفات در روند کار، صورت می‏گیرد طرق مختلف شمارش تخم از قرار زیر است:
1) استفاده از صفحات سوراخ دار به نام Perspex plate که سوراخ سوراخ بوده و تعداد سوراخ های آن مشخص است و تخم‏ها در محل های ایجاد شده قرار گرفته و در هر نوبت میزان مشخصی تخم شمارش می‏شوند این روش بیشتر برای میزان کم تخم مناسب است.
2) برای شمارش های بالای صدهزارتا از روش های حجمی وزنی استفاده می‏شود بدین صورت که مقداری آب را در ظرفی ریخته و سپس تعداد 1000 تخم را از طریق حجمی یا وزنی محاسبه می‏کنند و سپس بر اساس آن شمارش‏های بعدی را انجام می‏دهند.
3) اخیرا در بعضی مراکز تکثیر مدرن از شمارشگر فتوالکتریکی که هر ثانیه 30 تخم قزل‏آلا را شمارش می‏کند، استفاده می‏شود (لازم به ذکر است که تعداد لاروها را نیز به طریق وزنی و حجمی می‏توان محاسبه نمود).
4) در نوعی وسیله به نام خط کش v که 25 سانتی‏متر از خط‏کش را از تخم پر کرده و تعداد آن را می‏شمارند و سپس به جدول مربوطه مراجعه کرده و تعداد تخم ها را در واحد حجم اندازه گیری می‏کنند.
تعداد تخم‏ها در 25 سانتی‏متر خط‏کش V
36
38
40
42
تعداد تخم‏ها در یک لیتر حجم تخم‏ها
3600
4200
4800
5600
در ‏این روش تعداد تخم‏ها در واحد حجم اندازه‏گیری می‏شود.
حمل و نقل تخم
دو مرحله به عنوان بهترین زمان برای حمل و نقل تخم‏ها توصیه شده است.
1) 2 الی 8 ساعت بعد از لقاح می‏توان اقدام به جابجایی تخم‏ها نمود: البته تا 36 ساعت بعد از لقاح به تخم‏ها تخم سبز یا green egg گویند.
2) بعد از چشم زدن تخم‏ها (پریود ثانویه): 2 تا 3 هفتگی است که در این زمان به آنها تخم چشم زده (Eyed egg) گویند و در این مرحله تخم‏ها در مقاوم‏ترین شکل خود هستند و تا 48 ساعت بعد از چشم زدن می‏توان آنها را حمل و نقل کرد اما در طی حمل و نقل بایستی دما را کاهش داده و تهویه مناسبی برای تخم‏ها فراهم نمود.
جهت حمل تخم‏ها از ظروف و جعبه های خاصی استفاده می‏شود به طوری که صفحات مشبک مخصوصی از جنس یونولیت که چند صفحه آن در یک ظرف قرار می‏گیرد جهت اینکار مورد استفاده قرار می‏گیرد. بالاترین صفحه را پر از پودر یخ کرده تا هم کاهش دما و هم رطوبت لازم را تامین کند. پایین ترین صفحه نیز از یک ماده ابری یا اسفنجی پر شده است که آبهای حاصل از ذوب یخ را در خود جمع می‏کند. (تمام صفحات فوق داخل جعبه ای محکم و ایزوله شده توسط چوب یا پشم شیشه و از همه بهتر صفحات استایروپور (Styropor) قرار می‏گیرد). به طوری که این عایق بندی از ذوب سریع یخ جلوگیری کرده و در عین حال تخم‏ها را در شرایط سخت زمستانی محافظت می‏کند چون تخم‏ها نبایستی یخ بزنند البته این نوع حمل به منظور مسافت های دور می‏باشد و جهت مسافتهای کوتاه و تخم کم می‏توان از سطل های پلاستیکی و با آب حمل نمود.
نوزادان و لاروها
در صورتی که انکوباسیون تخم‏ها در تراف‏ها انجام گرفته باشد می‏توان با برداشتن سبدهای انکوباتور مکان را جهت پرورش لاروها و نوزادان مهیا ساخت در غیر این صورت بایستی نوزادان را به مکان‏های بتونی یا پلاستیکی خاص منتقل کرد. جهت استفاده از تراف‏ها برخی از نوزادها که از تخم درآمدند از سوراخ‏های توری زیر انکوباتور به فضای زیر آن وارد می‏گردند و در این هنگان بایستی کل لاروها را درون تراف تخلیه نمود. لازم به ذکر است که نیاز اکسیژنی لارو دو برابر تخم است و بایستی به نحوی این نیاز تامین گردد منتها فشار آب نباید بالا باشد به دو دلیل:
1) ماهی باید انرژی بیشتری برای حفظ خود در مقابل جریان صرف کند که اصلا مطلوب نیست.
2) در جریان شدید آب لاروها به انتهای کانال کشیده می‏شوند و بعضی از آنها می‏میرند و به توری انتهایی می‏چسبند.
به مدت 2-1 هفته که لاروها از کیسه زرده تغذیه می‏کنند، لاروها را درون همان تراف‏ها نگهداری می‏کنند پس از آغاز تغذیه فعال آنها را به حوضچه‏های مخصوص نگهداری لارو و بچه ماهی منتقل می‏کنند که مساحت آنها 4-1 متر مربع و عمق آنها 30 سانتی‏متر است و لازم نیست که کاملا پر از آب شود. مجرای خروجی بایستی توسط یک توری مسدود گردد. این توری به صورت مورب تعبیه می‏گردد، در این حالت تمیز کردن یا خارج نمودن نوزاد مرده یا بیمار و یا ناقص الخلقه راحت‏تر می‏باشد. بقایای غذا یا فضولات نیز می‏بایستی همه روزه برطرف گردد. تراکم تعداد نوزادان تابع کمیت و میزان آب در دسترس است به مرور زمان با بزرگتر شدن نوزادان تراکم را بایستی کم کرد به طوری که یا بایستی نوزادان را در تراف های دیگر تقسیم کرد و یا میزان آب را افزایش داد. در مرحله‏ی نوزادی تراکم نوزادان برابر با 100000Rta در مترمکعب امکان‏پذیر است ولی در ادامه تا 25 الی 30 هزار در مترمکعب نیز مناسب می‏باشد. بسته به کیفیت و کمیت آب و میزان تراکم ماهیان، تعئیض آبی 8-4 مرتبه در ساعت در هر واحد الزامی است.
تغذیه نوزادانی هنگامی دو سوم کیسه زرده مصرف شد و 10 درصد نوزادان قادر به قبول غذا هستند بایستی شروع شود منتها بایستی به زمان آن حتما دقت کرد چون اگر دیرتر از موعد باشد ماهی‏ها لاغر و اگر زودتر از موعد باشد ایجاد اتلاف غذا می‏نماید. تغذیه لاروها بایستی به تعداد و دفعات زیاد اما حجم غذای کم صورت پذیرد. میزان احتیاجات روزانه غذای بچه ماهیان را از جداول استاندارد استخراج می‏نمایند. نوزادان بایستی هر 60-30 دقیقه یکبار در طول 12 ساعت از هر روز غذادهی شوند. در بعضی مراحل تکثیر از غذاده های اتوماتیک استفاده می‏کنند به طوری که غذا را درون محفظه‏ای قرار داده و دستگاه با چرخش خود در فواصل زمانی خاص غذا را درون آب می‏ریزد، در طی این دوران ضدعفونی کردن نوزادان و حوضچه‏ها و همچنین بررسی مرتب وضعیت سلامتی ماهیان لازم است. مدت زمان نوزادی تا موقعی که ماهی به وزن یک گرم برسد. حدود 80-60 روز به طول می‏انجامد. در این حالت و در شرایط مناسب ماهیان حداقل به وزن 1 گرم (Rtv) رسیده و تولید نهایی و ماکزیمم برابر 25 کیلوگرم در مترمکعب خواهد بود.
در ابتدا از غذاهای نرم و مرطوب به لاروها می‏دهند این امر دو خاصیت دارد:
1) چون بوی بیشتری دارد اشتها را بیشتر تحریک می‏کند.
2) به علت بافت نرم سهل الهضم‏تر است.
که معمولا از کبد، طحال و ریه چرخ شده یا پودر خون در این مرحله استفاده می‏شود. در مراحل بعدی از غذاهای خشک و آغازین (استارتر) استفاده می‏شود.
Rt0 = قزل‏آلای رنگین کمان تازه از تخم درآمده
Rta = قزل‏آلای رنگین کمان بدون کیسه زرده (قبل از یک گرمی)
Rtv = قزل‏آلای رنگین کمان (فینگرلینگ یا انگشت قد) که وزنی حدود 5-4 گرم دارد.
Rt1 = قزل‏آلای رنگین کمان یک تابستانه
Rt2 = قزل‏آلای رنگین کمان دو تابستانه

پرورش ماهیان انگشت قد یا فینگرلینگ
پرورش ماهیان انگشت قد فقط در حوضچه‏ها، استخرها و قفسهای توری امکان پذیر است (که البته در بین این موارد حوضچه ها مناسبترین هستند). قطر روزنه های توری خروجی آب در این موقع حدود 5/3 میلی‏متر است، بسته به کیفیت آب و میزان تراکم امکان نگهداری 2 تا 5 هزار Rtv در مترمکعب وجود دارد که در شرایط مناسب تولید نهایی برابر 50 کیلوگرم بر مترمکعب می‏گردد.
نکته مهم به موازات رشد ماهی‏ها به دلیل ناهمسانی اندازه آنها، بایستی اقدام به رقم‏بندی (Sorting) آنها نمود.
علل سورت کردن ماهی‏ها :
1) ماهی قزل‏آلا گوشتخوار است و اگر به مدت کوتاهی به آن غذا نرسد ماهیان کوچکتر را می‏خورد.
2) ماهیان بزرگتر بیشتر غذاها را خورده و بزرگتری می‏شوند و کوچکترها ضعیف تر می‏شوند.
3) ماهی در اندازه‏های مختلف غذاهای مختلفی نیاز دارد. رقم بندی کردن امکان بهتری برای مدیریت تغذیه فراهم می‏سازد.
جهت رقم بندی کردن روش های مختلفی بکار می‏برند. اگر ماهی کوچک باشد از روشهای وزنی حجمی استفاده می‏کنند. در ماهیان بزرگتر از رقم بند استفاده می‏شود که یا دستی یا اتوماتیک است. رقم بندها سبدهایی هستند از جنس فایبرگلاس یا آلومینیوم که کف آنها لوله‏هایی موازی از جنس آلومینیوم، فایبرگلاس یا پلی اتیلن قرار گرفته که دارای فواصل مشخص با توجه به سایز ماهی هستند. ماهی را درون سورتر ریخته و با تکان دادن آن بچه ماهیانی که ریز هستند داخل استخر ریخته و آنها که باقی می‏مانند به استخر دیگر منتقل می‏کنند. ماهی انگشت قد را می‏توان به استخرهای بزرگتر یا خاکی یا قفس (Cage) منتقل ساخت. در استخرهای خاکی نباید زیر 5 سانتی‏متر را منتقل کرد چون دچار بیماری چرخش (whirling disease) می‏شوند.
برای تولید 50 هزار Rt1 بایستی 10 لیتر در ثانیه آب در اختیار داشته باشیم. استخرهای طبیعی (خاکی) نیز برای پرورش ماهی انگشت قد مناسبند ولی در اینگونه استخرها یا غذادهی نمی‏شود و یا مقدار کمی غذا می‏دهند از اینرو در استخرهای خاکی فقط در هر مترمکعب از فضای استخر RTV 2-10 قرار می‏دهند. افزایش جلبک ها در استخر که معمولا با افزایش PH همراه می‏باشد، مشکلات عدیده‏ای را به وجود می‏آورد ( از علف کش‏ها استفاده می‏شود) برای فینگرلینگ در قفس‏های توری بایستی از تورهای ریز استفاده کرد که خود مشکل تعویض آب را ایجاد می‏نماید. ماهیان یک گرمی به چشمه تور 4 میلی‏متر نیاز دارند به همین جهت توصیه می‏گردد از ماهیان دو گرمی برای شروع استفاده کنند که چشمه تور مورد نیاز آنها 6 میلی‏متر است. در دریاچه‏ها هیچگاه نباید دمای آب از 20 درجه تجاوز نماید. بنابراین از ماههای آخر تابستان یا اوایل پاییز بایستی شروع به این کار نمود. تراکم را می‏توان روی 50 الی 300، RT1 قبول نمود که البته بسته به شرایط قابل تغییر است. میزان غذای روزانه فینگر لینگ بر حسب درجه حرارت و بزرگی ماهیان از روی جداول مربوطه محاسبه می‏گردد این مقدار غذا بایستی 6 دفعه در روز باشد. ضدعفونی و حمام‏های جلوگیری کننده از بیماری‏ها (به غیر از استخرهای خاکی و قفسهای توری) در پرورش متراکم بایستی انجام گیرد. در روزهای گرم عمل رقم بندی ماهیان در صبح زود انجام می‏گیرد. ماهیان انگشت قد 150-140 روزه تغذیه به طور متوسط به حداقل وزنی برابر 10 گرم خواهند رسید. تلفات در شرایط مناسب پرورشی در حوضچه‏ها، استخرهای متراکم و قفس‏های توری از RTV تا فینگرلینگ پاییزی حدود 25-20 درصد و در ادامه تا بهار می‏بایستی با 10 درصد دیگر تلفات محاسبه گردد. فینگرلینگ‏های حوضچه‏ها را می‏توان برای دوره زمستانه به قفس‏ها انتقال داد که تا بهار سال آینده اگر غذادهی مناسب باشد افزایش وزنی حدود 3-2 برابر خواهند داشت. (عمل سورت کردن ماهیان در مرحله فینگرلینگ 3 بار می‏تواند انجام گیرد).
همانطور که مشاهده می‏شود ابتدا رشد ماهی کند می‏باشد و بعد از انگشت قد یک دفعه اوج می‏گیرد.

تولید ماهیان خوراکی یا پرواری (250 تا 300 گرم)
برای تولید ماهیان بازاری از حوضچه ها، استخرهای متراکم و قفسهای توری استفاده می‏شود. تراکم ماهیان تابع میزان و کیفیت آب است. در حوضچه‏ها تحت شرایط مطلوب با تولید نهایی برابر 100 کیلوگرم در مترمکعب می‏توان حساب نمود. پرورش در قفس (تور 14 میلیمتر) با تراکمی برابر90 RT1 در مترمکعب محاسبه نمود. در این حالت جهت تولید 100 تن ماهی احتیاج به 180 قفس به ابعاد 4*3*3 متر می‏باشد. گاهی اوقات می‏توان تراکم را به 100 عدد ماهی در متر مکعب نیز رساند. برای تولید قزل‏آلای بازاری در شرایط مطلوب از قزل‏آلای یک تابستانه با حداقل وزن 40 گرم استفاده می‏شود این ماهیان بایستی در شرایط اپتیمام تغذیه ای باشند. تراکم ماهیان با توجه به درجه حرارت آب تنظیم می‏گردد و در حد امکان در اوایل بهار صورت می‏گیرد. (یعنی RT1 مناسب جهت تولید ماهیان بازاری را در اوایل بهار سورت کرده و آماه جهت پرورش می‏کنند غذادهی هیچ وقت قطع نمی‏شود با افزایش دمای آب (بالای 18 درجه سانتی‏گراد) میزان غذا را بایستی کاهش داد (بدلیل افت اکسیژنی و افزایش PH آب).
هر چند وقت یکبار بایستی رقم بندی ماهیان را انجام داد. اگر قزل‏آلای رنگین کمان RT1 با وزن حداقل 50-40 گرم در بهار شروع شود با شرایط مطلوب می‏توان بعد از 4-3 ماه ماهیان قابل عرضه با بازار داشت. ولی اگر این شرایط پیاده نگردد و دیرتر شروع گردد یا فینگرلینگ ها کوچک و یا درجه حرارت تابستانه بالا باشد دوره تولید طولانی تر شده به طوری که به بهار سال آینده می‏کشد.
در شرایط نرمال تلفات ماهیان در کل دوره پرورش ماهیان پرواری نبایستی از 10 درصد تجاوز کند. میزان برداشت خوب از یک مزرعه با شرایط مطلوب 10 تا 25 کیلوگرم به ازای هر متر مربع استخر است. اگر وزن ماهی بازاری را 300-250 گرم در نظر بگیریم با توجه به 15-10 کیلو در هرمتر مربع دست آخر بایستی در هر مترمربع 60-40 ماهی پرواری داشته باشیم. مواردی که بایستی سر مزرعه حتما دقت کرد شامل اندازه‏گیری فاکتورهای فیزیوشیمیایی همچون اکسیژن، PH، درجه حرارت است که از همه مهمتر توجه به دما و اکسیژن آب است چون مبنای تعیین میزان غذا می‏باشد شمارش و یادداشت تلفات روزانه مهم است. تلفات روزانه 2-1 قطعه عادی است در ضمن تلفات‏ها را بایستی حتما سوزاند یا زیر آهک مدفون ساخت.
غذا و غذادهی
شدت سوخت و ساز مواد غذایی تابع فاکتورهایی است که در زیر اشاره می‏گردد:
1) سوخت و ساز به بزرگی ماهی بستگی دارد به طوری که میزان انرژی مورد نیاز ماهیان کوچک به مراتب بیشتر از ماهیان بزرگ است.
2) در طی ساعات شبانه روزی میزان متابولیسم مواد دچار تغییراتی می‏گردد و حداکثر سکون بین ساعات 7-2 و 18-16 می باشد.
3) حرکات شدید یا سرعت جریان آب شدید موجب بالا رفتن میزان شدت سوخت و ساز می‏شود.
4) گرفتن غذا صرف انرژی مورد نیاز را 25درصد بالا می‏برد.
5) میزان اکسیژن محلول در شدت متابولیسم موثر است البته ماهی با سازگاری در محیط می‏تواند تا حدودی کاهش اکسیژن را تحمل کند ولی قادر به تحمل طولانی مدت نیست و تلفات می‏دهد.
6) درجه حرارت نیز اهمیت زیادی دارد به طوری که درجه حرارت بالا ، مصرف انرژی بیشتری را به دنبال خواهد داشت. حرارت بالای 20 درجه نمی‏تواند نیازهای اکسیژنی ماهی را برطرف کند.
7) شدت سوخت و ساز نیز متاثر از میزان املاح آب است. در درجه شوری 5/7 در هزار مصرف اکسیژن در حداقل خود و برعکس در آب شیرین یا آب 15 درهزار کمی مصرف اکسیژن افزایش می‏یابد و حداکثر مصرف اکسیژن در شوری 30 در هزار است.
رشد ماهی تابع فاکتورهای گوناگون داخلی و خارجی است که در زیر اشاره می‏گردد:
الف) فاکتورهای داخلی
1) خصوصیات ژنتیکی، نوع و گونه ماهی: مثلا قزل‏آلای رنگین کمان از قزل‏آلای نهری سریع تر رشد می‏کند.
2) بزرگی ماهی: با افزایش اندازه ماهی، سهم و نسبت رشد کاهش می‏یابد.
3) جنس: رسیدگی گنادهای جنسی یک عقب ماندگی رشدی را به دنبال دارد.
ب) فاکتورهای خارجی
1) میزان غذا و کیفیت آن
2) میزان اکسیژن محلول: گرفتن غذا، استفاده از غذا و رشد با کاهش اکسیژن کاهش می‏یابد.
3) درجه حرارت: نقاط بالا و پایین محدوده مناسب حرارتی اثر منفی بر روی رشد و فیزیولوژی ماهی دارد، در دامنه اپتیمام افزایش درجه حرارت، افزایش رشد را به دنبال خواهد داشت.
4) میزان املاح
5) سایر فاکتورهای کیفی (فاکتورهای فیزیوشیمیایی آب مثل PH- NH3- Fe و … )
6) نور
7) محیط زندگی
8) سرعت جریان آب
9) وضعیت سلامتی جانور
تغذیه :
در مزارع پرورش ماهی به خصوص در سیستم های متراکم و نیمه متراکم بیش از 70 درصد هزینه های جاری مزرعه صرف تغذیه می‏گردد و شاید بتوان ادعا کرد که مزرعه ای موفق تر است که بتواند غذای بهتر با کیفیت بالا و قیمت پایین تر استفاده کند.
تغذیه: عبارت است از مطالعه مواد غذایی و چگونگی استفاده از مواد غذایی جهت رفع احتیاجات موجود زنده (بقاء، رشد، تامین انرژی).
مراحل مختلف دریافت غذا تا هضم و رفع به ترتیب زیر است:
1) دریافت غذا (Ingestion): لقمه غذایی اخذ و از حفره دهانی به سمت مری هدایت می‏شود. در ماهیها هضم دهانی وجود ندارد و جویدن فقط در برخی ماهیان عالی دیده می‏شود. در داخل مری هم فقط ترشحات مخاطی (موکوسی) وجود دارد و ترشحات آنزیمی دخیل در هضم غذایی وجود ندارد.
2) هضم (Digestion): این مرحله در معده و روده انجام می‏گیرد که شامل اثر آنزیم‏ها بر مواد غذایی است، آنزیمهایی چون پروتئازها، لیپازها گروههای اصلی مواد غذایی را به واحدهای قابل جذب برای بدن تبدیل می‏کند.
3) جذب (Absorption): واحدهای قابل جذب از طریق خون به بافت ها می‏روند و در سلولها متابولیزه می‏شوند و پس از متابولیسم مواد زائد دفع می‏شوند.
4) دفع (Excreation): دفع مواد زائد از طریق سیستم‏های مختلف دفعی صورت می‏گیرد.
غذا (Food) از یکسری ترکیبات شیمیایی که به آنها ترکیبات مغذی یا Nutrient گفته می‏شود، تشکیل می‏شود. مواد غذایی را بر مبنای خواص مختلف آنها می‏توان دسته بندی می‏شوند که در زیر به آنها اشاره می‏گردد.
1) بر اساس نوع عملکرد (Function): بر این مبنا مواد غذایی به سه شاخص رشد (Growth)، انرژی (Energy) و نگهداری (Maintenance) تقسیم می‏گردند.
2) بر اساس ترکیب شیمیایی غذا: بر این اساس مواد غذایی به دو نوع آلی و غیرآلی تقسیم می‏گردند.
3) بر اساس احتیاجات غذایی: بر این مبنا مواد غذایی به انواع پروتئین‏ها، چربی‏ها، کربوهیدراتها، ویتامین‏ها و مواد معدنی تقسیم می‏گردند.
4) بر اساس غلظت مواد معدنی:
الف) ماکرونوترینت (Macronutrients): به ترکیباتی که به مقادیر قابل توجه و نسبتا زیاد در ترکیب جیره شرکت دارند گفته می‏شود مثل پروتئین‏ها، چربیها، کربوهیدراتها
ب) میکرونوترینت (Micronutrients): به آن دسته از مواد غذایی گفته می‏شود که در مقادیر جزئی جهت رفع احتیاجات غذایی جاندار مورد نیاز هستند مثل ویتامین‏ها، مینرال ها و عناصر کمیاب
در امر تغذیه ماهی بایستی به موارد زیر توجه نمود:
1) احتیاجات غذایی (Nutrient Requirements): میزان احتیاجات غذایی گونه پرورشی را ابتدا مورد مطالعه قرار داده و سپس بر اساس آن اقدام به فرموله کردن غذای مربوطه نمود.
2) پس از تعیین احتیاجات غذایی گونه ماهی بایستی تنظیم ترکیبات غذا (Nutrient Balance) را انجام داد.
3) در هر نوع غذایی باید به میزان قابل هضم مواد (Apparent Digestibility) توجه نمود به طوری که هر ماده غذایی به نسبت کیفیت و کمیت آنزیم های گوارشی گونه ماهی مورد هضم قرار گرفته و فردی که فرمولاسیون غذا را بر عهده دارد بایستی به این موضوع مهم توجه نماید. به طور مثال پودر خون 90-85 درصد پروتئین دارد ولی ترکیب اجزای پروتئینی آن شامل مولکولهای درشت پروتئین هستند که قابلیت هضم مناسبی ندارند و ماهی آنزیم های لازم را برای شکستن آنها ندارد. فقط 10 درصد از این پروتئین ها قابل هضم هستند و نمی‏توان در فرمول جیره مبنا را 90 درصد پروتئین پودر خون در نظر گرفت.
4) فرمولاسیون جیره (Diet Formulation): پس از آگاهی از موارد فوق میزان هر ماده را مشخص کرده با هم مخلوط می‏کنند. در تغذیه خشک مواد اولیه را وارد آسیاب (Grinder) کرده و پودر می‏کنند سپس آنها را وارد مخلوط کن (Mixture) نموده و مخلوط می‏کنند. سپس به همراه حرارت بخار آب وارد می‏کنند (Extruder) و آن را خمیر شکل کرده و از پنجره های خاصی که ابعاد آنها قابل تنظیم است، عبور داده و ابعاد مشخص آن را می‏برند سپس آنها را خشک و خنک کرده و بسته بندی می‏کنند. البته در تغذیه مرطوب و نیمه مرطوب سعی می‏شود که مقداری آب نیز اضافه شود و غذای تازه تری مورد تغذیه قرار گیرد.
خصوصیات مهم ساختمانی یک غذا
1) قابلیت چسبندگی بین اجزاء (Pellet ability): در غذا از ترکیباتی استفاده می‏شود که بتواند اجزاء آن را به هم بچسباند به این ترکیبات بایندر (Binder) می‏گویند که ترکیبات نشاسته‏ای از انواع آن به شمار می‏روند. همچنین یک بایندر تجاری به نام CMC (Carboxyl Methyl Cellulose) بدین منظور به کار می‏رود.
2) دوام ماده غذایی (Durability): در پلت خشک نیز 12 درصد رطوبت وجود دارد که محیط مناسبی برای رشد عوامل خارجی و باکتریایی و اکسیداسیون چربی‏ها است برای بالا بردن قابلیت نگهداری از ترکیباتی چون آنتی‏اکسیدانها (ویتامین E و BHT) استفاده می‏شود.
3) اندازه ماده غذایی: ابعاد ذرات غذایی بایستی به اندازه‏ای باشد که قابلیت گرفتن در ماهی وجود داشته باشد.
4) خوش خوراکی (Acceptability): از لحاظ بو، طعم، قوام یا سختی، رنگ ترکیباتی که می‏توان بدین منظور به جیره اضافه نمود که افزودنی (additive) نام دارند مانند رنگدانه های کاروتنوئیدی – گزانتوئیدی و پودر استخوان و پودر خون.
5) استحکام غذا در آب (water stability): لقمه غذایی نبایستی بلافاصله در تماس با آب متلاشی گردد. ماهی قزل‏آلا به محض دیدن غذا آن را می‏بلعد لذا نیاز چندانی به انسجام ماده غذایی ندارد. اگر میگو slow feeder هستند و در ساعت خاصی تغذیه می‏کنند، bottom feeder نیز هستند. لذا ماده غذایی آنها بایستی بمدت 4-3 ساعت در آب متلاشی نشود.
6) سلامت غذا (Safety): عوامل عفونی و سموم نبایستی وارد غذا شوند.
ترکیبات غذا
ترکیب غذای ماهیان شامل انواع پروتئین‏ها، چربی‏ها (لیپید)، قندها (کربوهیدراتها)، ویتامین ها، مواد معدنی و انواع مکمل‏های افزودنی است که در ادامه به توضیح آنها پرداخته می‏شود.
1) پروتئین ها:
وجود این ماده جهت رشد و بقای ماهی ضروری است و در بین ماکرونوترینت‏ها از گرانبهاترین آنهاست. هر نوع پروتئینی را نمی‏توان در جیره گنجاند و در آن رابطه دو شاخص اصلی بایستی مورد توجه قرار گیرد.
الف) قابلیت هضم (Digestibility): اگر آن پروتئین قابلیت هضم مناسبی نداشته باشد فاقد ارزش غذایی مورد نظر است، مثل پودر خون
ب) ترکیب شیمیایی (ترکیب آمینواسیدهای آن): میزان احتیاجات ماهی به اسیدهای آمینه ضروری در کنار نیاز پروتئینی بایستی مدنظر قرار داد. این آمینواسیدهای ضروری شامل: آرژینین، متیونین، والین، ترئونین، ایزولوسین، لیزین، لوسین، هیستیدین، فنیل آلانین و تریپتوفان هستند.
که حتما اینها باید در جیره وجود داشته باشند چون بدن ماهی قادر به ساختن اینها نیست لذا کمبود حتی یکی از اینها در رشد اختلال ایجاد می‏کند. در تغذیه آبزیان پروتئین‏هایی که از منابع حیوانی بدست می‏آیند دارای وضعیت مناسب‏تری از اسیدهای آمینه هستند. همچنین قابلیت هضم این پروتئین‏ها در مقایسه با پروتئین‏های گیاهی به خصوص در ماهیان گوشتخوار بالاتر است.
میزان پروتئین مورد نیاز آزادماهیان که بر حسب درصد ماده خشک بیان می‏گردد تقریبا دو برابر جوجه مرغ و 4-3 برابر نوزاد پستانداران است. برای ماهیان پرورشی بایستی تا 40 درصد پروتئین خام در مواد غذایی در نظر گرفت، غذای نوزادان گاهی اوقات تا 50 درصد و بیشتر بایستی پروتئین داشته باشد. (احتمالا ارتباط مستقیمی بین میزان مصرف پروتئین غذا با دما وجود دارد یعنی به ازای افزایش دمای محیط میزان نیاز به پروتئین نیز بالا می‏رود). قزل‏آلا پروتئین را بسیار خوب هضم می‏کند. پروتئین گیاهی ارزانتر از حیوانی است ولی در کیفیت خوب نوع حیوانی تا 90 درصد و گیاهی تا 75 درصد قابل هضم است.
2) چربی ها :
جهت تعیین ارزش غذایی بایستی میزان چربی موجود در آن مورد توجه قرار گیرد. چربی‏ها عملکرد متفاوتی در بدن دارند از جمله تامین انرژی برای فعالیتهای متابولیکی، تامین اسیدهای چرب ضروری، تامین پاره‏ای از مواد غذایی ضروری که به عنوان پیشتاز این مواد مورد استفاده قرار می‏گیرند (مثل فسفولیپیدها). از این رو اهمیت چربیها در سه جزء مهم تعریف می‏گردد:
1) انرژی قابل متابولیزه (Metabolizable Energy)
2) اسیدهای چرب ضروری (Essential fatty acids)
3) فسفولیپیدها و استرولها (Sterol , Phospholipids)
ترکیب اسیدهای چرب لیپیدها تاثیر زیادی در انتخاب آنها به عنوان یک ماده مغذی دارد. در واقع ارزش غذایی چربی‏ها بستگی به میزان و نوع اسیدهای چرب آنها دارد.
اسیدهای چرب غیراشباع (PUFA: Poly Unsaturated Fatty Acids) شامل:
1) n3: بیشتر در منابع دریایی یافت می‏شود و برای رشد و بقای بسیاری از ماهیان دریایی و سخت پوستان ضروری هستند.
از منابع غنی از این نوع اسیدهای چرب می‏توان روغن کبد ماهی کاد (cod)، روغن کبد ماهی پولاک (Pollack) و Short Neck Clam را نام برد.
دوتا از اسیدهای چرب ضروری این گروه که در منابع گیاهی یافت نمی‏شوند و حتما باید در جیره های غذایی ماهیها و بخصوص میگوها لحاظ شوند عبارتند از:
A. 6n-3: 22 (DHA): Decosa Hexaenoic Acid
B. 5n-3: 20 (EPA): Ecosa Penthaenoic Acid
n6-2 : از منابع گیاهی همچون ذرت، سویا و پنبه دانه که حاوی روغن هستند به دست می‏آیند و این روغنها از نظر اسیدهای چرب n6 غنی هستند.
علاوه بر تامین اسیدهای چرب n6 و n3 بایستی میزان n3/n6 نیز دارای نسبت خاصی باشد تا بهترین بهره‏وری از این ترکیبات کسب گردد.
جهت جلوگیری از فساد چربیهای مواد غذایی لزوم به استفاده از آنتی‏اکسیدان ها می‏باشد. اسیدهای چرب غیر اشباع مایع امکانات بیشتری برای جذب دارند، به طور کلی میزان چربی غذای قزل‏آلا بایستی بین 12-8 درصد باشد.

3) قندها :
نقش این مواد به عنوان یک نیاز غذایی هنوز مشخص نیست ولی عموما به عنوان منابع تامین کننده انرژی مطرح هستند البته به عنوان بایندر (چسباننده) نیز وجود آنها در ماده غذایی لازم است.
ماهیها (قزل‏آلا) برعکس موجودات خشکی‏زی تمایل دارند ابتدا از پروتئین‏ها سپس چربی‏ها و در آخر از کربوهیدرات‏ها به عنوان منابع انرژی استفاده کنند. ساکاروز و دکسترین منابع مناسبی برای تامین انرژی به خصوص در مرحله جوانی میگوها هستند. قندها در دام به عنوان بیشترین تولیدکننده‏های انرژی محسوب می‏شوند قندها را می‏توان به سه دسته مونوساکارید، دی و الیگوساکاریدها (مالتوز) و پلی ساکاریدها (نشاسته و سلولز) طبقه‏بندی نمود.
میزان هضم قندها با افزایش وزن مولکولی آنها نسبت عکس دارد مثلا در گلوکز و نشاسته اولی سریع تر و دومی دیرتر هضم می‏گردد. نشاسته خام دیرتر از نشاسته پخته هضم می‏گردد. سلولز به مقدار بسیار کمی توسط میکروفلور روده قزل‏آلا هضم شده و اگر میزان آن در غذا زیاد باشد، استفاده و هضم پروتئین را نیز کاهش می‏دهد از این لحاظ میزان الیاف بالا در غذا را می‏توان بعنوان یک فاکتور منفی به حساب آورد. به طور کلی میزان هضم متوسط مواد قندی را 40 درصد منظور می‏نمایند. افزایش میزان مواد قندی در جیره باعث افزایش میزان خطر ابتلا به کبد چرب در جیره می‏گردند. غذاهایی که دارای فیبر بالایی هستند مثل سلولز در معده آب جذب کرده و محیط را پر می‏کنند که همین ایجاد سیری کاذب می‏نماید و نهایتا منجر به کاهش رشد می‏گردد. نکته مهم اینکه نسبت انرژی به پروتئین جیره بایستی تراز (ایزوکالریک) باشد.
4) لسیتین و فسفولیپیدها :
این مواد گروه های مشتق از چربیها هستند از لسیتین برای تامین فسفولیپیدهای جیره استفاده می‏شود.
حضور لسیتین در جیره باعث تسریع در رشد ماهی، هضم بهتر چربیها و کلسترول، جذب بهتر ویتامین‏های محلول در چربی از جمله بتاکاروتن و ویتامینA و در آخر با ایجاد پوششی از چربی مانع از نفوذ آب و نشست مواد غذایی داخل لقمه و مانع از خروج ویتامین‏های محلول در آب می‏گردد.
5) ویتامین ها :
ویتامین‏ها از ترکیباتی آلی با ظرفیت های مولکولی پایین هستند. به طور کلی این مواد در جانوران آلی ساخته نشده و یا به میزان غیر کافی سنتز می‏گردد به همین جهت غذای ماهیان بایستی این مواد را داشته باشد نیاز به ویتامین‏ها هنگامی ملموس‏تر است که سیستم پرورشی یک سیستم متراکم یا نیمه متراکم باشد، چون در سیستم‏های غیر متراکم ، ماهی قادر است از منابع طبیعی از قبیل پلانکتون‏ها استفاده کند. همچنین عامل استرس در سیستم‏های متراکم تعیین کننده است (در مرحله دگردیسی و پوست اندازی میگوها وجود ویتامین و اسیدهای چرب ضروری و مواد معدنی بسیار اهمیت دارد). میزان ویتامین‏های مورد نیاز برای هر نوع جانور و هر اندازه یکسان نمی‏باشد. نبودن هر نوع ویتامین باعث عارضه‏ی آویتامینوز (Avitaminosis) می‏گردد که اغلب به مشکلات حادی منجر می‏گردد. کاهش ویتامین‏ها را در جیره هیپوویتامینوز (Hypovitaminosis) گویند. علائم کمبود یک ویتامین به ندرت قابل رویت است ولی هنگامی که چند نوع ویتامین کاهش پیدا کند علائم کاهش رشد و مستعد شدن برای بروز بعضی بیماری‏ها را نشان می‏دهد.
1) کاهش ویتامین A باعث کاهش رشد، کاهش اشتها، کم خونی، بروز لکه های خونی روی پوست، چشم و باله‏ها و افزایش مرگ و میر می‏گردد.
2) کاهش ویتامین E باعث چرب شدن کبد و کم خونی می‏گردد.
3) کاهش ویتامین K باعث کاهش اندازه کبد و کمی کم خونی می‏شود.
4) کاهش ویتامین C باعث کاهش رشد، دفرمه شدن اسکلت بدن و سرپوش برانشی و ایجاد لکه‏های خونی در ارگانهای مختلف بدن، تاخیر در بهبود زخم می‏شود.
نیازهای ویتامینی قزل‏آلا بیش از سایر موجودات خشکی زی است لذا بایستی در جیره آن را در نظر گرفت.
6) مواد معدنی :
از ترکیبات غیر آلی جیره هستند که در تنظیم فشار اسمزی، تنظیم فعالیتهای فیزیولوژیکی و فعالیتهای غشایی لازم هستند. این مواد در سوخت و ساز متابولیسم وظایف مختلفی را بر عهده دارند.
مواد معدنی را بر حسب میزان و احتیاج آنها به صورت زیر طبقه‏بندی می‏نمایند.
الف) عناصری که در طبیعت زیاد یافت می‏شوند (ماکروالمنت): این عناصر شامل (P-S-CL-Na-K- Ca- Mg) هستند. اغلب غلظت آنها بیش از 50 میلی‏گرم در کیلوگرم وزن بدن است.
ب) عناصر نادر (میکروالمنت): این عناصر شامل (Se – J- Mo – Co- Zn – Cu- Fe) هستند و غلظت آنها اغلب زیر 50 میلی‏گرم در کیلوگرم وزن بدن است.
منابع تامین کننده این عناصر آب محیط زیست ماهی و همچنین غذا می‏باشد.
سوال اینجاست که آیا این مواد را بایستی به غذا اضافه نمود یا خیر؟ که بستگی به ترکیبات آب و نوع غذای مصرف شده دارد. نکته مهم از آنجایی که آبهای سطحی اغلب دارای این گونه ترکیبات هستند بنابراین چندان ضرورتی در افزودن این مواد به جیره غذایی نیست. (مقدار خاکستر غذاهای خشک با توجه به میزان بالای آرد ماهی اغلب 10 درصد می‏باشد) بنابراین می‏توان قبول نمود که اغلب مواد معدنی مورد نیاز به این شکل تامین می‏گردد. چنانچه میزان نمک (کلرید سدیم) جیره نبایستی بالا باشد و برای ماهیان کوچک نبایستی بیشتر از 1درصد باشد).
کاهش یا نبود مواد علاوه بر ضایعات اسکلتی ایجاد تلفات نیز می‏نمایند که این ضایعات را می‏توان به اشکال اسکولیوزیس (Scoliosis)، لوردوزیس (Lordosis)، دفرمه شدن سر (Head deformation) مشاهده نمود. لوردوزیس به انحنای عمودی و اسکولیوزیس به انحنای افقی ستون فقرات گفته می‏شود.
مکمل های غذایی :
این گونه مواد در جیره غذایی اهمیت بالایی به اندازه پروتئین‏ها و ویتامین ندارند ولی اگر باشند باعث مرغوبیت بهتر غذا می‏گردند. که عبارتند از :
الف) آنتی اکسیدانها:
میزان کم این گونه مواد از اکسیده شدن اسیدهای چرب غیر اشباع در مجاورت اکسیژن هوا ممانعت به عمل می‏آورد یکی از آنتی‏اکسیدانهای طبیعی ویتامینE می‏باشد و از مواد مصنوعی می‏توان به اتوکسی کوئین یا B.H.T اشاره نمود. (میزان این مواد بین 200-100 میلی‏گرم در کیلوگرم غذای خشک است).
ب) مواد کمکی برای پرس شدن غذا :
این مواد برای جلوگیری از خرد شدن غذا به هنگام انبار شدن و حمل و نقل صورت می‏گیرد که به آنها چسباننده (Binder) گویند. مواد فوق بیشتر از محصولات جانبی کارخانجات سلولز سازی و همچنین خاک رس به دست می‏آید. همچنین از ملاس و حتی خون تازه نیز برای چسباندن ترکیبات غذا استفاده می‏کنند میزان 2-1 درصد جیره را بایستی به این مواد اختصاص داد.
ج) مواد رنگی :
گوشت ماهیان قزل‏آلا در حالت طبیعی قرمز است که به واسطه تغذیه از سخت پوستان و ذخیره شدن کارتنوئیدها می‏باشد ولی در شرایط پرورشی این طور نیست لذا یا بایستی از این موجودات در جیره استفاده نمود و یا از مواد رنگی به صورت مصنوعی استفاده کرد که می‏توان از کانتاگزانتین (Canthaxanthin) یا استاگزانتین (Astaxanthin) به مقدار 40 میلی‏گرم در کیلوگرم جیره استفاده نمود.
د) داروها :
افزودن این مواد به غذای قزل‏آلا بیشتر به منظور جلوگیری و معالجه بیماری هاست البته افزودن دارو به جیره هیچگونه تاثیری در رشد نخواهد داشت.
تجزیه مواد غذایی
در تجزیه مواد غذایی بایستی به موارد زیر توجه نمود:
1) با مراجعه به جدول غذایی (مانند جدول NRC) می‏توان میزان ترکیبات به دست آمده از غذا را با مقادیر توصیه شده در جدول مقایسه کرد.
2) برخی سموم قارچی از جمله آفلاتوکسین ها را در غذا اندازه‏گیری کرد (این سموم حاصل رشد قارچی به نام آسپرژیلوس فلاووس بر روی غذا است که وجود آن باعث بروز برخی ضایعات و تومور در ماهی می‏گردد.
3) اکسیداسیون چربیها که در اثر شرایط بد نگهداری غذا ایجاد می‏گردد و منجر به تغییر بو و طعم غذا می‏گردد.
4) شرایط جغرافیایی متفاوت: در شرایط متفاوت اقلیمی بایستی از جیره‏های متفاوت استفاده نمود.
منابع مختلف غذایی مورد استفاده در غذای ماهی
الف) مواد تغذیه‏ای حیوانی:
در گذشته این نوع غذاها تنها منبع غذایی قزل‏آلا به شمار می‏رفت و الان نیز کم و بیش استفاده می‏گردد. این گونه غذاها شامل ماهیان دریائی، ماهیان آب شیرین و همچنین ضایعات کشتارگاهی حیوانات خونگرم می‏باشد از آرد حیوانی (از قبیل آرد ماهی- آرد یا پودر گوشت سایر حیوانات) نیز استفاده می‏گردد که به دو دسته غذاهای تر که همان گوشت چرخ کرده ماهیان و غذاهای خشک که آرد بدن ماهیها یا حیوانات می‏باشد تقسیم‏بندی می‏گردند. سایر اجزاء با ارزش این مواد شیر خشک کم چربی و چربی‏های حیوانی می‏باشد.
مناسبترین ماهیان دریایی که جهت مصرف قزل‏آلا بکار می‏رود ماهیان چرب یا خانواده Gadidae می‏باشد که پروتئین این دسته ماهیان 17-15 درصد می‏باشد و به ازای هر 8-5 کیلو ماهی یک کیلوگرم افزایش وزن خواهند داشت. مصرف سبوس گندم تا 10 درصد باعث تامین ویتامین‏های ضروری گروه B می‏گردد. ویتامین B را می‏توان با افزودن مخمر نیز جبران نمود (در صورت نگهداری این مواد به صورت فریز در طول چند هفته ارزش آن کاهش می‏یابد). یکی از غذاهای با ارزش برای نوزادان ماهیان ماده لاغر می‏باشند.
(در مقام مقایسه ماهیان آبهای شیرین از نظر کیفیت پایین‏تر از ماهیان دریایی برای مصرف قزل‏آلا می‏باشند).
در عمل مصرف 7-6 کیلو ماهی خام جهت رشد یک کیلو قزل‏آلا کافی است البته سبوس و مخمر باید به جیره افزود.
گاها گوشت حیوانات خونگرم نیز به صورت پخته شده در اختیار ماهی قرار می‏گیرد با افزودن سبوس و مخمر به این گونه مواد می‏توان به ازای هر 10 کیلو از این غذاها یک کیلو رشد داشت.
تغذیه منحصر از گوشت حیوانات خونگرم در مدت زمان طولانی نه تنها افزایش رشدی نخواهد داشت بلکه تضعیف بدنی را نیز به همراه دارد. یکی مواد مهم و تغذیه‏ای استفاده از اندامهای داخلی به خصوص جگر و طحال (حیوانات خونگرم) است یکی منابع مهم غذایی مخلوط برای قزل‏آلا استفاده از آرد (پودرهای) حیوانی است، کیفیت این آردها در درجه اول تابع شرایط و نحوه خشک کردن چربیها و میزان نمک آنهاست. لذا جهت بالا بردن کیفیت مواد غذایی بایستی از آرد حیوانات مختلف در شرایط خوب فرآوری و در کنار مواد افزودنی استفاده نمود.

ب) مواد تغذیه‏ای گیاهی :
آردهای گیاهی در تغذیه قزل‏آلا به هنگام تهیه غذای تازه و همچنین توام با غذای مخلوط اهمیت زیادی دارند. این مواد در کنار اسیدهای آمینه خود، حاوی مواد کربوهیدراته هستند. همچنین در تامین ویتامین‏های مورد نیاز نقش زیادی دارند. مثلا سبوس گندم از گذشته به عنوان یک ماده ویتامین‏دار معروف بوده و میزان مصرف آن 10-5 درصد می‏باشد. در غذاهای مخلوط، آردهای تیره گندم بیشتر به عنوان مواد هیدروکربوندار بکار می‏رود.
سبوس گندم یا برنج دارای خصوصیات زیر می‏باشند:
1) شکل دادن به غذا 2) انرژی زایی 3) داشتن ویتامینهای گروه B
پس به طور کلی منابع مهم و مختلف گیاهی مورد مصرف غذای قزل‏آلا به صورت زیر است :
الف) آرد گندمیان ب) آرد حبوبات ج) پس مانده دانه‏های روغنی (کنجاله‏ها)
د) مخمر ه) آرد سبز
استفاده از پس مانده (کنجاله) دانه های روغنی در تهیه غذاهای مخلوط قزل‏آلا با 2 درصد چربی و اغلب میزان بالای پروتئین مورد نظر است. از نظر کیفی و کمی کنجاله سویا بسیار با ارزش است. (تنها اشکال کار این است که سریعا فاسد می‏شوند) و بایستی فورا مصرف نمود.
یکی از منابع با ارزش ویتامینی در تهیه غذای مخلوط استفاده از آرد گیاهان تازه (آرد سبز) است میزان پروتئین آن بر حسب کیفیت متفاوت بین 20-16 درصد است.
یکی از مواد غذایی بسیار با اهمیت در تهیه غذاهای خشک و تازه، مخمر غذایی است که به مقدار زیاد در زمینه‏های غذایی ملاس و مواد نفتی و سولفیتها قابل تکثیر و رشد است. مخمر خشک نباید بیشتر از 10 درصد آب و 40درصد پروتئین خام داشته باشد. مخمر حاوی پروتئین، ویتامین و مواد معدنی است. اغلب میزان آن در غذاها بین 5 تا 10 درصد است.
ج) مواد غذایی مخلوط:
این مواد غذایی به صورت خشک بوده و ترکیبی از مواد مختلف جانوری، گیاهی و ویتامین‏ها می‏باشد که به صورت دانه‏های قابل مصرف در اندازه‏های مختلف با توجه به سایز ماهی ساخته می‏شود که به این دانه‏ها پلت (Pellet) گویند.
غذای مخلوط خشک دارای محاسن زیر است:
1) با آگاهی از میزان احتیاجات تغذیه‏ای ماهی و به صورت استاندارد می‏توان نیازهای ماهی را بسته به اندازه‏های مختلف آن برطرف کرد.
2) این گونه غذاها در هر کجا و هر زمان قابل تهیه هستند.
3) از آنجایی که فقط دارای 10درصد آب است، قابلیت حمل و نقل راحتی دارد.
4) تا حد معینی قابل انبار کردن است.
5) بهداشتی است و به راحتی می‏توان با روشهای مکانیکی و اتوماتیک تحت اختیار ماهی قرار داد.
6) تنظیم میزان غذا به راحتی امکان‏پذیر است.
7) آلودگی آب در مقایسه با غذاهای تازه و تر کمتر است (بالاخص در سیستم بسته)
خطراتی که غذای پلت را تهدید می‏کند:
1) اگر در ترکیبات آن اشتباه شده باشد اثرات زیانباری را به دنبال خواهد داشت.
2) عمل پرس کردن می‏تواند باعث نقصان ویتامینها گردد.
3) احتمال ایجاد آفلاتوکسین روی غذا به علت شرایط نگهداری ناقص غذا وجود دارد.
نحوه غذا دادن :
مقدار غذایی که به ماهی داده می‏شود تابعی از درجه حرارت است هرچه زیادتر شود مقدار غذا به نسبت وزن ماهی افزایش می‏یابد.
به هیچ وجه غذا دادن را نبایستی به پرتاب کردن ماده غذایی به داخل استخرهای پرورشی استنباط کرد. بلکه بایستی شناخت کاملی از کیفیت غذایی، شرایط محیطی و وضعیت ماهیان داشته باشیم. یعنی در عمل غذا را باید به ماهی‏ها داد نه استخر.
انبار و آماده نمودن غذا
اگر بخواهیم به ماهیان غذای تر بدهیم بایستی آشپزخانه‏های در مجموعه داشته باشیم که اغلب موارد یک مکان خنک یا مجهز به سیستم خنک کننده نیز بایستی در کنار آن باشد، به ملزومات آشپزخانه یک وسیله کوچک پلت ساز و یک دیگ بزرگ نیز تعلق دارد. جهت انبار کردن غذاهای خشک بایستی مکانهای خشک و یا سیلو را انتخاب نمود.
نحوه غذا دادن
غذاهای خشک معمولا به میزان کمتری از غذای تر داده می‏شود لذا بایستی در تقسیم دقیق آن دقت نمود برای بهتر غذا دادن و صرفه جویی در نیروی کار می‏توان از غذاهای اتوماتیکی استفاده نمود ولی بایستی مراقبت لازم از آنها به صورت تک تک صورت گیرد. ساده ترین روش غذا دادن برای ماهیان بزرگ به صورت دستی است که توسط آن غذا در سطح استخر پراکنده می‏شود و البته در غذادهی بایستی حوصله به خرج داد و بعد از هر پرتاب و قبل از آنکه پرتاب بعدی صورت بگیرد مطمئن شد که غذا مصرف شده است یا خیر.
بهترین روش برای لاروو و نوزاد استفاده از یک قاشق تخت است.
مکانیزه کردن غذادهی بخصوص برای تغذیه نوزادان که بایستی به دفعات زیاد صورت بگیرد مناسب‏تر است. یک نوع از این غذاده‏ها اتوماتیکی نوع شارفلینگی است، دستگاه ساده و ارزانی است و به راحتی قابل حمل و جابه جایی است. (با نیروی محرکه یک ساعت معمولی نواری را به مدت 8 ساعت به حرکت در می‏آورد، در روی نوار لایه نازکی غذا ریخته و مرتبا به محیط غذا داده می‏شود.
از معایب این دستگاه:
1) ظرفیت غذایی کمی دارد.
2) غذا فقط در مکان محدودی روی آب پاشیده می‏شود به طوری که در این حالت ماهیان قوی استفاده کرده و ضعیف ها را عقب می‏زنند، در نتیجه رشد غیر همسان ماهیها را در بر خواهد داشت.
نوع سوم غذاده های اتوماتیکی با فشار هوا می‏باشد به طوری که فشار هوا از طریق یک لوله یا خرطومی از کمپرسور به مخزن غذا هدایت می‏شود و سپس میزان معین و قابل تنظیمی غذا را جدا و با فشار به فاصله زیادی پرتاب می‏کند، زمان و دفعات غذادهی قابل تنظیم است.
می‏توان بر حسب بزرگی و میزان ماهیان هر استخر با تنگ و گشاد کردن دهانه خروجی ماشین میزان غذا را تعیین نمود با این وسیله می‏توان یکسری استخر و کانال را به طور اتوماتیک غذا داد. نوع دیگر از غذاده ها بصورت نیمه اتوماتیک است که به صورت پاندولی یا ریسمانی است، این دستگاه طوری طراحی شده که از مخزن غذا ریسمانی به داخل آب فرو می‏رود با تکان خوردن ریسمان مقداری غذا داخل آب می‏ریزد و ماهیان غذا می‏خورند. در غذاده اتوماتیک یک صفحه ثابت سوراخ دار و دیگری متحرک است. وقتی سوراخ ها روبروی هم قرار گرفتند غذا داخل آب ریخته و مجددا سوراخ ها بسته می‏شوند. نوعی دیگر نیز با استفاده از ماشین غذا را در طول حرکت کنار استخر روی آب می‏پاشند.
مقدار غذا
مقدار غذا تابع نوع غذا، شرایط محیط و ماهی تغذیه شونده می‏باشد. ساده‏ترین و مناسبترین راه محاسبه مقدار غذا، بر اساس مقدار غذای روزانه که به درصد وزن ماهیان تغذیه شونده بیان می‏گردد می‏باشد. اگر مقدار غذا زیر شرایط اپتیمام باشد منجر به کاهش سرعت رشد و در نتیجه کاهش تولید می‏گردد و اگر بالای اپتیمام باشد باعث هدر رفتن غذا و افزایش هزینه می‏گردد.
عواملی که در تعیین مقدار غذای روزانه باید مورد توجه قرار گیرد.
1) کیفیت غذا (میزان انرژی)
2) اکسیژن محلول آب (90 تا 100 درصد اشباعی): در این حالت می‏توان حداکثر غذای ممکن را داد.
3) درجه حرارت آب: بالا و پایین دامنه حرارتی اپتیمام باعث کاهش رشد می‏گردد.
4) PH آب: در PH بالای 5/8 غذادهی باید قطع گردد.
5) بزرگی ماهیان: ماهیان کوچکتر به غذای بیشتری نیاز دارند.
در محاسبه غذای روزانه می‏توان از جداول غذایی استفاده نمود که بدین منظور بایستی به سرعت رشد و ضریب تبدیل غذایی توجه نمودو می‏بایستی هر 14 روز الی 3 هفته ماهیان را مجددا بررسی کرده و میزان غذای مصرفی را اصلاح کرد. چراکه نوسانات دمایی آب اثر بر روی تغییرات رشدی ماهیان داشته و لذا میزان غذای مصرفی را بر اساس این فاکتورها تنظیم نمود. جهت آگاهی از وضعیت رشد ماهیان در طول یک دوره زمانی مشخص (مثلا 14 روزه) از فرمول زیر استفاده می‏کنند.
N/X = w = w1
در این فرمول:
N= مقدار غذای مصرفی در طول 21-14 روز
X= ضریب تبدیل غذایی
W= وزن قبلی
W1 = وزن جدید (بعد از مدت محاسبه شده)
همچنین برای بدست آوردن میزان غذای مصرفی و میزان رشد بایستی فرمول زیر را بکار برد:
ضریب K= 100* وزن متوسط ماهی(گرم)/طول (سانتی‏متر)
حال اگر K=1 باشد وضعیت خوب است، بزرگتر از یک باشد ماهی چاق است و کوچکتر از یک ماهی لاغر است.
دفعات غذا دهی
تعداد دفعات غذادهی بر حسب بزرگی ماهی تعیین می‏گردد. ماهیان کوچک را به دفعات بیشتری بایستی غذا داد (در مقایسه با بزرگترها) به نوزادان در هفته های اول زندگی به دفعات هر 30 الی 60 دقیقه یکبار بایستی غذا داد و هر چه بزرگتر می‏شوند تعداد دفعات کمتر می‏شود به طوری که برای بازاری‏ها روی 3 مرتبه کافی است در درجه حرارت های بالا هر 7 روز هفته را بایستی حتما غذا داد.

جداسازی و طبقه بندی ماهیان پرورشی
در مزارع با سیستم پرورشی متراکم نمی‏توان تمام ماهیان را یک اندازه پرورش داد و فقط امکان این عمل در استخرهای طبیعی وسیع که با غذای طبیعی تغذیه می‏شوند وجود دارد از جمله عواملی که باعث رشد ناهمسان ماهیها می‏گردد شامل:
1) تقسیم و توزیع نامناسب غذا
2) استفاده از مقدار ناصحیح و ابعاد ناهماهنگ غذایی
این گونه تغذیه باعث می‏گردد که ماهیان سریع الرشد ظرف چندماه، چندین برابر ماهیان کند رشد شده و نتیجه نهایی آن هم جنس خواری بین ماهیان است پس به همین منظور ماهیان با اندازه‏های مختلف را بایستی در قسمتهای متفاوت نگهداری نمود.
جهت جداسازی ماهیان در اندازه های مختلف از رقم بند یا Sorter استفاده می‏کنند به طوری که بدین منظور از جعبه های خاص چوبی یا آلومینیومی استفاده می‏گردد که در کف آن یکسری لوله تعبیه شده است و فاصله بین این لوله ها میزان قطر بدن ماهی را نشان می دهد و می توان با آن ماهیها را در هر اندازه و پهنایی که لازم است جدا نمود.
حمل و نقل ماهیان زنده
امروزه به راحتی می‏توان در صورتی که مقدار بچه ماهیان (نوزاد و فینگرلینگ) کم باشد با کیسه های پلاستیکی آنها را حمل نمود (البته منوط به این که کیسه زرده ماهی کاملا از بین رفته باشد). جهت عدم وارد آمدن فشار به کیسه آن را در یک کارتن مقوایی که اطراف آن با خاک اره پر شده است قرار می‏دهیم.
برای حمل با کیسه پلاستیکی عموما 30 درصد آن را آب و 70 درصد بقیه را اکسیژن خالص پر می‏کنند بطوری که در یک کیسه 50 لیتری می‏توان در دمای 10 درجه آب 800-1200 گرم قزل‏آلای 6-4 سانتی‏متری، 1500 گرم قزل‏آلای12-9 سانتی‏متری یا 2500 گرم قزل آلای 15 -12 سانتی‏متری را بمدت 15-12 ساعت حمل نمود.
با حرکت دادن کیسه باعث ورود اکسیژن به داخل آب می‏شویم.
حمل و نقل بچه ماهی انگشت قد به مقدار زیاد توسط تانکرهای هزار تا ده هزار لیتری و یا بشکه های پلاستیکی (پلی اتیلن) به ظرفیت 150-50 لیتر صورت می‏گیرد. اکسیژن مورد نیاز را از کپسول اکسیژنی که در کنار آن تعبیه شده تامین کنند. در صورتیکه مخزن اکسیژن 7-3 لیتری باشد می‏توان در خود بشکه ها جاسازی نمود ولی اگر بزرگتر باشد در اتاق کامیون قرار می‏دهند.
محاسبه اکسیژن مصرفی
در حمل ماهی دو شاخص تعداد ماهی و دمای آب بسیار تعیین کننده هستند به طوری که در دمای 6 درجه سانتی‏گراد مصرف 5 لیتر اکسیژن در ساعت را در نظر می‏گیرند. اما هر چه مسافت طی شده طولانی‏تر شود (مدت زمان بالا رود) مجبور به کاهش تعداد ماهیان هستیم از اینرو تا 5 ساعت حمل و نقل، 35 قزل‏آلای انگشت قد با اندازه 8-6 سانتی‏متری در لیتر ولی بیشتر از 5 ساعت 20 قزل‏آلای انگشت قد با اندازه 8-6 سانتی‏متری در لیتر را می‏توان حمل نمود.
گاهی اوقات برای جلوگیری از بروز ناراحتی های حاصل از حمل و نقل به آب نمک اضافه می‏کنند (به میزان 10 گرم در لیتر). جهت افزایش میزان تراکم می‏توان از مواد آرام کننده استفاده نمود یعنی میزان 10 میلی‏گرم در لیتر ماده MS222 میزان اکسیژن مصرفی را تا 40-30 درصد کاهش می‏دهد. نکته مهم که هیچگاه ماهیان را با شکم پر حمل نمی‏کنند چون در حین حمل و نقل دفع فضولات باعث 1) افزایش مصرف اکسیژن 2) ایجاد آلودگی و بالا رفتن گازهای مضر می‏گردد. لذا بدین منظور 24 تا 48 ساعت قبل از حمل اقدام به قطع غذای ماهیان می‏نمایند.