تجزیه و تحلیل عوامل موثر بر "وجدان کاری" و "انضباط اجتماعی"
در این تحقیق در ابتدا به این مطلب می پردازدکه چرا مقوله های وجدان کار و انضباط اجتماعی بسیار کم و جزئی در مطالعات و نوشته های سازمانی آمده است. این تحقیق ضمن شناخت این دو مقاله یک طرح نظری برای شناخت، پژوهش و تجزیه و تحلیل علل و عوامل بوجود آورنده و موثر بر آنها ارائه میدهد. محقق وجدان کاری در سازمان را یک پدیده عقیدتی می داند که در عمق ذهنیت افراد سازمانی نفوذ کرده و با آثار مثبت، مفید و اثربخشی از قبیل: تعهدکاری، درست کاری، وقت شناسی، کیفیت کار و … در متن "فرهنگ سازمانی" جلوه گر و نمایان میشود. برمبنای مطالب این تحقیق هر نوع بررسی و تحقیق در ماهیت، ریشه های آثار عوامل و متغیرهای وجدان کاری در سازمان یک مدل سه بعدی را دربرمی گیرد که در یک بعد آن علل و عوامل ساختاری، در بعد دیگر علل و عوامل رفتاری و در بعد سوم علل و عوامل زمینه ای روی پژوهش قرار گرفته و مشخص میشوند.
اهمیت کار
کار جوهر وجود آدمیان است برای یک یک افراد جامعه کارکردهایی بسیار دارد که از آن جمله اند:
– تامین نیازهای حیاتی و اقتصادی
– ارضاء خواسته های روانی.
بدین سان که از طریق کار مولد، انسان احساس بودن می نماید هستی خویش را مفید می شمارد و از حاصل کارش لذت میبرد. از اینرو است که بسیاری، مهم ترین عامل از خود بیگانگی1 را ندیدن حاصل کر توسط عامل و آفریننده آن می دانند به نظر ما، حاصل کار، جلوه ای از وجود فرد دارد انسان در آن آیینه ای هستی خویش را می بیند حاصل کار، تبلور و مصداق حیات است. حال این دستاورد میتواند مادی باشد، نظیر تولید یک کفش، یا غیرمادی، نظیر انتقال اندیشه و تربیت.
برای جامعه نیز کار، کارکردهایی بی شمار دارد. کار انسانها مایه حیات و بقاء جامعه است یعنی فقر و غنای جامعه مستقیماً با کمیت و کیفیت کار انسانها در ارتباط است.
شرابیر در اثرش تکاپوی جهانی می نویسد ژاپنیها در آغاز قرن نوزدهم خود را از کاروان توسعه دور یافتند برای رسیدن بدان بسیار اندیشیدند اما، در این میان هیچ نیافتند. نه سرزمینی وسیع داشتند و نه منابع زیرزمینی گسترده بنابراین، به بالاترین و پایان ناپذیرترین ثروتهای عالم، یعنی کار، تولید و آفرینش تمسک جستند و این همان ثروتی بود که در همه برهه های حیات، این کشور را یاری داد. حتی زمانی که بر اثر جنگی خون ریز و اتمی جای جای جامعه تخریب شده بود.
برای جامعه کار نه تنها مایه بقاء حیاتی است، بلکه بقاء تاریخی جامعه نیز از طریق تولید و کار تحقق پذیر است. دستاوردهای کار آدمیان در دل تاریخ می نشیند و با آن، یادگارهای جاودان بشر فراهم می آیند جامعه از طریق کار آدمیان طبیعت را تسخیر می کند، بر آن چیره میشود و انسانهایش مصداق تحقق خلیفه ا… می گردند.
مفهوم کار
"کار" در زبان فارسی به معنای شغل است و گاه نیز به فعل آمده است. کار فعلی است که با مشقت توام باشد. "راغب اصفهانی"، بر این اعتقاد است که هر فعلی که با اراده از حیوان صادر شود کار است.2
در اینجا مقصود از کار، کار انسانی است چون حیوانات نیز به کار و کار گروهی می پردازند ملاک تمایز کار انسان از کار سایر جانداران، آگاهانه بودن کار انسانی است.
خصوصیت دیگر کار انسان مفید بودن آن است با توجه به این ویژگی اقتصاددانان لیبرال کار را چنین معرفی می کنند:
"کار عبارت است از استفاده ای که انسان از نیروهای مادی و معنوی خود در راه تولید ثروت یا ایجاد خدمات می نماید".
خاصیت تولیدی بودن نیز در تعریف کار از دیدگاه برخی اقتصاددانان دارای اهمیت است "لوردویک اچ مای"، اقتصاد دان آمریکایی کار را با توجه به ویژگی تولیدی آن چنین تعریف میکند: "هر گونه تلاش انسانی خواه تلاش ذهنی، جسمی و معنوی که به تولید کالاهای اقتصادی منتهی شود کار نامیده میشود".
"کار، فعالیت انسان به منظور تولید، تغییر شکل یا انتقال اشیاء است، حاصل تلاش مذکور را هم کار گویند".3
برگسن می گوید:4 "کار عبارت است از آفرینش امر فایده بخش".5
پرودن6 در تعریف کار، آنرا عمل هوشیارانه انسان بر روی ماده می داند.7 و فریدمن8 کار را مجموعه اعمالی می داند که انسان بر روی ماده با هدفی معطوف به فایده و مصلحت، به کمک مغز و دست و اعضای دیگر انجام میدهد.9
به عقیده "کارل مارکس" کار عملی است که بین انسان و طبیعت به وقوع می پیوندد.
وی در این زمینه در کتاب سرمایه می نویسد: "کار نخستین برخورد بین انسان و طبیعت است. انسان در برابر طبیعت نقش یک قدرت طبیعی را ایفا می کند، او قدرت جسمانی خود یعنی قدرتی که در بازوها، پاها و سروصورت خود دارد به حرکت وامی دارد تا مواد را به شکل درآورد که برای زندگی اش مفید باشد".10
به طور کلی کار دارای مفاهیم مختلفی است:
الف: مفهوم فلسفی کار: بسیار وسیع است و وسیع ترین مفهوم این لفظ به شمار می رود یعنی هم در مورد خداوند متعال صدق میکند هم درباره انسان و هم حتی درباره موجودات طبیعی.
ب: مفهوم فیزیکی کار: در فیزیک، کار عبارت است از تبدیل انرژی و اصولاً انرژی را به چیزی که قابل تبدیل به کار تعریف می کنند انرژی وقتی مصرف میشود و تغییری در آن به وجود بیاید است.
ج: مفهوم اخلاقی کار: منظور از مفهوم اخلاقی کار این است که افراد دو نوع هستند بعضی ها خلق و خویی دارند که نمی توانند بیکار بنشینند، دلشان می خواهد فعالیت کنند، دائماً می خواهند تلاش کنند، آرام نمی گیرند.
برعکس انسانهایی نیز هستند که نمی خواهند کار کنند، تنبلند، به زور و با اهرم باید از جا بلندشان کرد. اخلاق پسندیده این است که انسان فعال باشد و کار کند، یعنی بیکار و تنبل نباشد.
د: مفهوم اقتصادی کار: در این مفهوم کار عبارت است از حرکتی که کسی انجام دهد و موجب میشود که چیزی مورد رغبت دیگران قرار گیرد، به طوری که در ازای آن حاضر باشند چیزی بپردازند11 با توجه به مطالب گفته شده کار را میتوان به شکل زیر تعریف نمود:
کار عبارت است از مجموعه عملیاتی که انسان به کمک مغز، دستها، ابزار و ماشین آلات به منظور استفاده عملی بر روی ماده انجام میدهد و این اعمال نیز به نوبه خود بر انسان اثر می گذارد و او را تغییر میدهد.12
بنابراین کار دارای خصوصیات اصلی زیر میباشد:
1- دائمی و همیشگی بودن کار
2- به تولید کالا و خدمات میانجامد.
3- دستمزدی برای آن در نظر گرفته شود.
4- منجر به برقراری تعادل جسمانی و حفظ سلامت روحی و بدنی انسان میشود.
5- موجب تقویت روابط اجتماعی و ارضای نیازهای اجتماعی افراد میشود.
تعاریف وجدان
معنی لغوی کلمه وجدان
کلمات در زبانهای گوناگون دارای تعاریفی هستند. در عده ای از این کلمات علاوه بر تعاریف لغوی و معنای اصلی کلمات معانی اصطلاحی نیز وجود دارد که اغلب این تعاریف اصطلاحی بسته به کاربرد کلمات در علوم، مختلف میباشد کلمه "وجدان" نیز از این گونه کلمات است در ذیل به معنای لغوی وجدان خواهیم پرداخت:
"وجدان [وِ] (ع، صص) وجود. وجد: گم شده را یافتن؛ در عرف بعضی، وجدان عبارت است از نفس و قوانی باطنی"13
در فرهنگ فارسی عمید از کلمه وجدان چنین یاد شده است:
"یافتن، یافتن مطلوب، نفس و قوای باطنی آن، قوای باطنی آن، قوه باطنی که خوب و بد اعمال به وسیله آن ادراک میشود".14
در کتاب لسان العرب که یک کتاب کامل فرهنگ عربی است معنی وجدان به صورت زیر آمده است:
"کلمه وجدان از وجد گرفته شده و به معنای دست یافتن به مطلوب است و اگر از کلمه وجد مشتق شده باشد به معنی زمین هموار میباشد البته در یک معنی، به معنای غضب هم آمده است".15
در انگلیسی کلمه وجدان به Conscience تعبیر میشود و این کلمه دارای معنای زیر میباشد:
"احساس درست بودن یا اشتباه بودن، افکار و احساسات در یک فرد که به او الهام میکند چه چیزی غلط است".16
با توجه به این سه دسته معنی یعنی در زبان فارسی و عربی و انگلیسی می یابیم که در هر سه زبان تقریباً یک معنی افاده می گردد و از همه آنها معنای قوه باطنی، نفس و نیروی درونی که انسان را به خیر و شر هدایت نموده و برای کارها ارزش گذاری میکند میتوان فهمید.
تقسیم بندی و معانی اصطلاحی وجدان
الف: تعریف عمومی
در تعاریف عمومی، وجدان عبارت است از آگاهی به "من" یا آگاهی به "شخصیت" که این تعریف تقریباً دلالت بر Conscience دارد. در این صورت احراز شخصیت و هر نوع پدیده و فعالیتی که در درون انسان انجام میگیرد اگر به طور خودآگاه بوده باشد انسان در این حالت از فعالیت وجدانی بهره مند است.17
در فرهنگ علوم اجتماعی وجدان چنین تعریف شده است: وجدان نظام فکری و احساسی است که با آن فرد با مسائل موجه میشود. وجدان از این نظر که معین میکند که در شرایط معین و برای شخصی معین، چه چیز درست و چه چیزی نادرست است جهات اخلاقی و هنجارگذار دارد."18
استاد محمدتقی مصباح در تعریف وجدان می گوید:
"وجدان یا خودآگاهی Conscience دارای جهات گوناگون است. از یکسو متوجه شناخت خوب و بد است و از سوی دیگر تحریک به سوی بایستگی و بازداری از نبایستگی است."
آنچه از تعاریف وجدان برمی آید این است که وجدان: اولاً: امری درونی است.
ثانیاً: وسیله ای است که انسانها به کمک آن به خوب و بد اعمال آگاه میشوند.
ثالثا!: دربرگیرنده عوامل احساسی، عاطفی و شناختی است.
"کنت بلانچارد" می گوید: "در اندرون هر یک از ما دنیای ساکت و آرامی هست که خود واقعی ما در آن زندگی میکند و صلاح ما را به خوبی تشخیص میدهد در سکوت و آرامش این دنیا است که می توانیم شاهد رفتار خود باشیم خود را ارزیابی کنیم و به طرح برنامه های آتی خود بنشینیم اگر چنین فرصتهایی را از کف بدهیم در جهتی گام برداشته ایم که ما را از اهداف، ارزشها و رسالتمان در زندگی دور میکند".
ب: تعاریف اختصاصی
1- وجدان فلسفی: نوشته های فلسفی درباره وجدان پاسخهای مختلفی داده اند. و "سیسرو19" و "سنکا20" وجدان را ندای باطن می دانند که رفتار و سلوک ما را در رابطه با کیفیتهای اخلاقی متهم کرده و یا از آن دفاع میکند. فلسفه رواقی آن را به صیانت نفس مربوط میکند (مراقبت از خود) و در تعبیری دیگر آنرا آگاهی از توازن باطنی می داند. در فلسفه اسکولاستیک وجدان قانون خود تلقی میشود که خداوند در انسان به ودیعت گذارده است.21
2- وجدان اومانیستیک (صدای درونی شده)22: در این دیدگاه وجدان ندای خود ماست که در هر انسان وجود داشته و آزار از هر گونه کیفر و پاداش است. وجدان اومانیستیک واکنش تمام وجود ما به عملکرد درست یا نادرست آن است؛ نه واکنشی به این یا آن توانایی، بلکه به تمام تواناییهایی که تشکیل دهنده هستی انسانی و فردی است. وجدان اعمال ما را در مقام انسانی مورد قضاوت قرار میدهد. وجدان "معرفت بر درون خود" است، معرفت به موفقیت یا شکست ما در هنر زندگی کردن، وجدان عبارت است از واکنش ما نسبت به خودمان.23
3- وجدان عقلانی یا وجدان روان شناسی: عبارت است از قوه ای که با مطالعه و تامل در حیات درونی به کیفیات نفسانی و پدیدارهای ذهنی پی میبرد این نوع وجدان ناظر بر اعمال ماست.24
4- وجدان اخلاقی: عبارت است از قوه ای که علاوه بر پی بردن به حالات درونی، ارزش اعمال انسان و دیگران را تعیین میکند. وجدان اخلاقی اعمال را ارزشیابی میکند و هم مقنن است و هم قاضی.25
وجدان کاری
با استفاده از تعریف کار و وجدان میتوان وجدان کاری را گرایش درونی تعریف کرد که به مدد آن انسان گرایش به انجام کار بیشتر و بهتر پیدا میکند و ارضاء روحی و مادی میشود.
نیرویی که عمدتاً در سازمان موضوعیت می یابد یعنی جایی در آن کار به صورت فردی یا گروهی انجام و کالا یا خدمتی به دیگران عرضه می شود، در صورت فقدان یا ضعف چنین حالتی، بیکاری، کم کاری، نظارت خواهی، مسوولیت گریزی، سیاه کاری، رخوت، تنبلی، فساد، کلاهبرداری، تقلب و تزویر، فقر و بدبختی گریبانگیر جامعه خواهد شد و خصایص نامطلوب سیاسی حکمفرما می گردد.
وجدان کار به احساس مسوولیت، تعهد و تقید فرد نسبت به وظائف و مسوولیت های محول گفته میشود و به عبارت دیگر مکانیزم خود کنترلی در انجام امور است که به واسطه آن افراد بدون نظارت مستقیم و غیرمستقیم از بیرون، کار خود را از نظر کمی و کیفی به طور تمام و کمال انجام می دهند.
– وجدان کار از نظر جامعه شناسی عبارت است از: میزان پایبندی کارکنان به رعایت هنجارهای نقش آن شغل یا کار است.26
– "وجدان کاری" را میتوان حالت، کشش، کیفیت، روحیه، و نیروی در کار دانست که با توجه به زمینه مناسب در انسان (که خوب و بند اعمال به وسیله آن ادراک میشود) از یک کیفیت بالای مسوولیت پذیری27 و توجه خاص به نیک خواهی و عدالت برخوردار میشود. پس فردی که از "وجدان کار" برخوردار است رهیافتهای ذیل را داراست:
– اول: نیروی ارزیابی و احساس رضایتمندی (قوه تشخیص خوب و بد از یکدیگر).
– دوم: احساس تعهد و گرایش مثبت به سازمان (کیفیت بالای روحیه مسوولیت پذیری).
– سوم: عدم احساس محرومیت نسبی و تبعیض (توجه به نیکخواهی و عدالت اجتماعی).28 با تکیه بر رهیافتهای فوق، میتوان "وجدان کاری" را نوعی "احساس تعهد"29 مقید کننده درونی به منظور رعایت ضروریات کمی و کیفی کار، تقبل تعهد از سوی فرد یا گروه به شمار آورد، که به صورت مجموعه ای از ارزشها، گرایشها و تعهدات در افراد جلوه گر میشود این تعهدات عملی عبارتند از:
تعهد به رعایت شرایط کمی و کیفی کار، تعهد نسبت به بقاء و توسعه سازمانی، تعهد به تکامل خود سازمانی، تعهد نسبت به افراد و سایر گروههای کاری در سازمان، و تعهد نسبت به رضایت مشتری.
وجدان کاری ایجاد نوعی "انگیزش"30 در کارکنان و افراد جامعه است که ارتقای آن موجب کار بهتر و بیشتر در عرصه های مختلف اجتماعی (به عنوان یک وسیله نه هدف) و در نهایت "توسعه"31 عدالت، عبادت و سلامت جامعه می گردد.
بدین اعتبار "وجدان کاری" همان انگیزه ای است که موجب تحرک، اهمیت دادن به وظایف محوله، پیگیری، و به نتیجه رساندن آنها میباشد. لذا این انگیزه و به تبع آن برنامه سازماندهی آن نیز طبیعتاً به تناسب تعریف از انسان و جامعه شکل می گیرد، پس به منظور ایجاد و تقویت "وجدان کاری" میتوان اولاً یک انگیزه معنوی ایجاد نمود، ثانیاً به آن شکل سازمانی داد، ثالثاً توسعه آن را کنترل کرد. از این رو با وقوع این سه مرحله است که "مدیریت وجدان کاری" در سازمان و جامعه صورت میگیرد.32
طبق تعریف شورای فرهنگ عمومی، وجدان کاری وضعیتی است که در آن افراد جامعه در مشاغل گوناگون سعی دارند تا امور محوله را به بهترین وجه و به طور دقیق و کامل و با رعایت اصول بهینه سازی، انجام دهند. لذا مبتنی بر این تعریف میتوان "وجدان کاری" را در درون "فرهنگ کار"- آگاهی و باور کارکنان در تفسیر تجربیات و محیط اطراف خود از کار کردن و نتیجه آن- یا در مفهوم "اخلاق کار"- اصول و قوانین درونزای اخلاقی جهت تقویت رفتار یا کار صحیح- جستجو کرد. از این رو بر اساس تعامل سه پدیده فوق (مدیریت و قوانین و مقررات و مکانیزمهای مدیریتی؛ فرهنگ سازمانی و فرهنگ کار؛ و فرهنگ نیروی کار) وجدان کاری نه تنها در راستای ارج نهادن به تلاش و کوشش کارکنان و تاکید بر کیفیت کار نیل خواهد کرد بلکه این تعامل به طور تصاعدی باعث پیدایش و سرعت "توسعه و بهره وری"33 خواهد شد.34
به طور کلی با توجه به مطالب گفته شده وجدان کاری را میتوان به شرح زیر تعریف و تبیین نمود:
وجدان کاری عبارتند از مجموعه عواملی که در فرد سازمانی نظام ارزشی بوجود میآورد که فرد مجهز به شاخصهای زیربنای کار و سازمان میشود:
الف: کار بی عیب انجام دادن
ب: به نتیجه رساندن کارها
ج: انجام به موقع کارها
د: کار بدون نظارت و کنترل
ه: صرفه جویی در وقت و هزینه ها
و: شناسایی کار مفید از غیرمفید برای سازمان
ز: ترجیح سازمان بر خود و احساس تعلق خاطر به آن
وجدان کار دارای طیف وسیعی بوده که از ضعیف تا قوی در نوسان است و عوامل مختلف درون و برون سازمانی میتوانند بر آن تاثیر گذاشته و عقربه آن را به سمت حداکثر یا حداقل حرکت دهند.
وجدان کاری در قرآن
برای رسیدن به وجدان کاری در جامعه، اصلی ترین راه کار و محوری ترین شیوه تقویت، معاد باوری و ایجاد بینش الهی بازگشت اعمال به انسان و احیاء احساس مسئولیت انسان در مقابل خدا میباشد و این همان راهی است که انبیاء الهی به آن دعوت کرده اند و با همین روش موفق به ایجاد تحول عظیم در مردم شده اند. بینش که نوعی آگاهی عمیق و گسترده است و در قرآن با عنوان بصیرت آماده است (قدجائکم بصائر من ربکم فمن ابصر فی فلنفسه … انعام/ 104) تلقی و برداشت انسان را از امور مختلف، متفاوت گردانده و ارزیابی او را به گونه ای دگرگون می سازد که او را آماده به ظهور رساندن رفتارها و اعمال و کارهایش به شکل متناسب با بینش فاعل آن می سازد. مثلاً در بینشی که بر اساس آن، نظام هستی نظام شاهد و مشهود است و هیچ چیزی از منظر و سمع الهی غیب نیست و او شاهد بر همه گسترده هستی است و ملائکه نیز در صحنه اعمال انسان حضور دارند و همه چیز حتی جوارح انسان و سنگ و خاک نیز شهیدند و روزی این شهادت را باز خواهند گفت (یومئذ تحدث اخبارها، زلزال / 5) و خدا محیط بر همه چیز است و احاطه الهی از نوامیس هستی محسوب میشود (ولله من ورائهم محیط)، کار و عمل انسان شکل و کیفیتی دیگر به خود میگیرد و حقیقت وجدان کار تحقق می یابد.35
وجدان کاری آنگاه معنی و مفهوم می یابد که انسان باور کند که نفس عمل خویش به او باز می گردد و بهشت و جهنم او، همان اعمال اوست. آری ایجاد این باور که هر چه کنی به خود کنی یا معاد باوری منشاء اصلی وجدان کاری است. چیزی که همه پیامبران برای آن تلاش می کردند و می خواستند به انسانها تفهیم کنند که در نظام هستی، عمل انسان گم نمیشود و انسان رهین عملش میباشد. به همین جهت است که قرآن برای ایجاد وجدان کاری در جایی که بیشترین ضرورت برای آن وجود دارد، یعنی در متن معاملات و داد و ستدهای اجتماعی، با یادآوری احتمال بحث و قیامت، ضمیرهای خفته انسانها را بیدار نموده و کار آنان را اصلاح می کنند. فوراً در آغاز سوره متفقین می فرماید: "ویل للمطففین الذین اذااکتالوا علی الناس یستوفون و اذا کالوهم او وزنو هم یخسرون" یعنی وای به حال کم فروشان، کسانی که وقتی از مردم چیزی می گیرند آن را تمام و کامل می گیرند و هنگامی که چیزی به آنها می دهند آن را کمتر و ناقص می دهند.
در ادامه آیه می فرماید: "الا یظن اولئک انهم مبعوثون لیوم عظیم یوم یقول الناس لرب العالمین" یعنی آیا اینان احتمال نمی دهند که در روز بزرگی مبعوث میشوند.
بر اساس این آیه، احتمال خطر و ضرر در یک عمل نیز برای اجتناب از آن عمل کافی است بویژه آنکه ضرر متحمل بسیار زیاد و خطرناک باشد و لذا به کم فروشان که مصداق کامل آن فاقد وجدان کار هستند، معاد را یادآوری و حضور در محضر رب العالمین را گوشزد میکند تا آنان را متوجه کار زشت خود کرده و از آن بازگرداند.36
از امام باقر (ع) روایت شده که فرمودند سوره متفقین هنگامی که پیامبر (ص) وارد مدینه شدند، نازل گشت و در آن هنگام مردم مدینه از جهت کم فروشی در بدترین وضع بودند و به دنبال نزول این آیات دست از کم فروشی برداشتند و این تاثیر این تذکر و یاد آخرت بود.37
آری ایجاد این بینش و بویژه معاد باوری در افراد مهمترین عامل تحقق بخش وجدان کار است و لذا اسلام با اعطای این بینش به مومنین، وجدانهای درون آنان را بیدار کرده و بر این حقیقت شواهد فراوانی از قرآن و سنت میتوان ذکر نمود:
مردی به خدمت پیامبر (ص) آمد و از او خواست تا به او قرآن بیاموزد وقتی به آیه "فمن یعمل مثقال ذره خیراً یره و من یعمل مثقال ذره شراً یره" رسید، آن مرد گفت همین یکی مرا کافی است و برخواست و از محضر رسول خدا (ص) بیرون رفت آنگاه پیامبر (ص) فرمودند او رفت در حالی که فقیه شده است.38
یعنی اگر کسی به همین مقدار بفهمد باور کند که هر ذره ای از کار خوب یا بد او، به خود او باز می گردد و آن را خواهد دید و تعبیر قرآن همان عمل جزا و پاداش اوست، از بالاترین حد وجدان کاری برخوردار خواهد گردید. زیرا بر اساس آیات قرآن و تعالیم دینی، انسان اعمال خود را حاضر خواهد دید و هر آنچه را که نیکیها یا بدیها، کوچک و بزرگ انجام داده است خواهد دید و سعادت و شقاوت او مرهون کار اوست. چنین کسی با باور به این حقیقت به طور دائم و با کنترلی درونی و وجدانی آگاه از اثر و نتیجه عمل خود، دست به کار شده و همه اعمال و رفتارش را با این اعتقاد انجام میدهد.
برای اینکه وجدان کاری در جامعه دست بیابیم باید هر چه کنی به خود کنی را شعار و شعور خود قرار دهیم "وان احسنتم احسنتم لانفسکم و آن اساتم فلها" را باور و اعتقاد مردم بگردانیم آنگاه که انسانها، براستی، به چنین حقیقتی قرآنی، ایمان آوردند دارای وجدان کاری میشوند.39
مطلب دیگر آنکه راه تشخیص اینکه چه کاری با وجدان کاری همراه است و چه کاری بدون وجدان کاری انجام گرفته، این است که فرض کنیم این کار را، قرار بود دیگری انجام دهد. آنگاه چه انتظاری از او داشتیم. آیا این کار را می پسندیدیم، آیا از آن راضی بودیم. با این فرض اگر کار را پسندیده و درست یافتیم باید آن را با وجدان کاری همراه بدانیم. یا اینکه اگر قرار بود بازخواست شده و مورد سوال قرار بگیرید، اگر از کارمان خجالت نکشیدیم و یا آن را انکار نکردیم و یا عذری برای نقص آن نیاوردیم، بدانیم این کار با وجدان کاری انجام یافته است. همه احادیثی که بیان میکند کاری را که برای خود نمی پسندی برای دیگران مپسند و یا کاری را که برای دیگران نمی پسندی برای خود نیز مپسند به همین ملاک اشاره دارد.
همچنین در خبر آمده است که حضرت علی (ع) فرمود: "احذر کل عمل اذا سئل عنه صاحبه انکره او اعتذر منه". یعنی از کاری که اگر از کننده اش بازخواست کنند آن را انکار کرده یا عذری بیاورد، بپرهیزید.
بنابراین اصلی ترین راه کار برای ایجاد و تقویت وجدان کار، گره زدن سرنوشت کار و عمل انسانها به حقیقت جان آنها و منوط کردن سعادت و شقاوت آنان به کم و کیف عملشان می باشد و بسیاری از راهکارهای دیگر نیز به همین شیوه برمی گردد. یعنی اصلاح بینش کارگزاران و کارمندان نسبت به کار و عملشان که اگر حاصل شود بقیه راهکارها نیز موثر خواهد بود و در غیر این صورت سایر شیوه ها، نهایتاً ابزار بیرونی برای این تامین هدف به حساب میآید و از این رو در اسلام به پیوند زدن بین انسان و عمل او تاکید و تبلیغ شده است.
در جوامع روائی ما به وفور از پاکی و پاکیزگی عمل، صحت و استحکام و اتقان و اتمام و استمرار عمل، همراهی با تقوا و تصفیه و اخلاص در عمل، معرفت و آگاهی و بینش در عمل امثال آن سخن به میان آمده که همه اینها ناظر به وجدان کار در عمل است.
اصولاً شخصیت انسان بواسطه کارهای او شکل میگیرد و انسان در خلال اعمال خود، تولید دیگر می یابد. و همه حقیقت انسان، در گرو عمل اوست. و لذا اسلام انگیزه های عمل را تصفیه و پاک نموده و عوامل رکود و سستی را زدوده و با دعوت به بصیرت و عاقبت اندیشی و اخذ تدابیر و اندازه گیری و محاسبه قبل و بعد از عمل تاکید و بر استمرار و استقامت در عمل، کیفیت عمل انسان را به نهایت خود می رساند و همه محوراهی فوق الذکر همان وجدان کاری است.40
به عنوان استناد برای صحت آنچه تاکنون در این نوشتار آمده است، به چند آیه و دو حدیث زیبا در این رابطه اشاره می کنیم. البته آیاتی که در قرآن به اهمیت عمل و کار انسان اشاره دارد، فراوان است و در این جا تنها بعضی از آن آیات را ذکر می کنیم.
– و من یعمل من الصالحات و هو من فلایخاف ضماً ولاهضماً. (طه / 112).
– و من یعمل من الصالحات و هو مومن فلاکفران لسعیه و اناله کاتبون (انبیاء/ 94)
– وان لیس للانسان الا ماسعی و ان سعیه سوف یری ثم تجزیه الجزاء الاوفی (نجم/39).
– و من عمل صالحاً فلانفسهم یمهدون (روم / 44)
تامل در مضمون و تدبر در آیات را به تفاسیر و خوانندگان ارجاع می کنیم.
امام صادق (ع) فرمودند: "سلواالله السداد و سلوه مع السداد سداد العمل"
یعنی از خدا درستی و راستی بخواهید و از او علاوه بر درستی و راستی، درست کرداری و رفتار درست و استواری عمل بطلبید.
با توجه به این حدیث، وجدان کاری را باید از خدا طلب نمود که شاهدی بر نقش اساسی بینش انسانها در آن است.
علی (ع) فرموده است: "لانسبن الاسلام نسبه لم ینسبه احد قبلی و لاینسبه احد بعدی الاسلام هو التسلیم و التسلیم هو التصدیق و التصدیق هو الیقین و الیقین هوالاداء و الاداء هو العمل".
اسلام را چنان معرفی می کنم که نه قبل از من و نه بعد از من کسی آن را چنان معرفی نکرده است. اسلام همان تسلیم و تسلیم همان تصدیق و تصدیق همان یقین و یقین همان اداء و اداء همان عمل است.
بر اساس این حدیث شریف، وجدان کاری اساس اسلام و دین باوری است.41
پاره ای از موارد استعمال "وجد" در قرآن کریم
در قرآن "وجد" در یک معنای کاملاً محدود به کار نرفته است و از واژه "وجدان" نیز در آیات قرآن اثری نمی بینیم. بنابراین برای یافتن معنای "وجدان" در قرآن باید به کلمات بدیلی که حاوی این مضمون باشد توسل جست.
در قرآن "وجد" در ارتباط با انسان و خدا به کار رفته است.
1- مواردی که وجد در ارتباط با انسان است
الف) در بعضی آیات "وجد" به معنای یافتن و دیدن است
مثلاً : "و دخل المدینه علی حین غفله من اهلها فوجد فیها رجلین یقتلان هذا من شیعته و هذا من عدوه …" قصص، آیه 15.
و موسی (روزی) پیغمبر اهل مصر به شهر درآمد آنجا دید که دو مرد با هم به قتال مشغولند این یک از شیعیات وی (یعنی از بنی اسرائیل) بود و آن دیگری از دشمنان بود…
– "ولما ورد ماء مدین وجد علیه امه من الناس سیقون … " قصص، آیه 23.
و چون بر سر چاه آبی حوالی شهر مدین رسید آنجا جماعتی را دید که حشم و گوسفندانشان را سیراب می کردند.
ب) در برخی از آیات "وجد" به معنای اطلاع و آگاهی است مانند:
– و اذا فعلوا فاحشه قالوا وجدنا علیها اباءنا" اعراف 28
"آنها چون کار زشتی کنند گویند ما پدران خود را بدین کار یافته ایم.
– "بل قالوا انا وجدنا اباءنا علی امه و انا علی اثارهم مهتدون". زخروف 22.
بلکه گفتند ما پدران را به عقاید و آیینی یافتیم و البته ما هم در پی آنها رویم بر هدایت هستیم.
ج) سومین دسته آیاتی هستند که در آن "وجد" به معنای "رسیدن" است
مانند: – "و نادی اصحاب الجنه اصحاب النار آن قد وجدنا ما وعدنا حقا فهل وجدتم ماوعد ربکم حقا قالوا نعم فاذن موذن بینهم ان لعنه الله علی الظالمین".
"و آنگاه بهشتیان دوزخیان را ندا کنند که آنچه (پیامبران) به ما وعده دادند به حقیقت رسیدند، گویند بلی (ما به سزای خود رسیدیم) آنگاه میان آنها منادی ندا کند که، لعنت خدا بر ستمگران عالم باد".
2- مواردی که در قرآن "وجد" در ارتباط با خدا بکار رفته است.
خداوند فعل "یافتن" را به خود نسبت داده است.
– "الم یجدک یتیما فاوی" ضحی 6
"آیا خدا تو را یتیمی نیافت که در پناه خود جای داد"
– "و وجدک عائلاً فاغنی" ضحی 8
"و باز تو را فقیر (الی الله) یافت (و به دولت نبوت) توانگر کرد".
"وجد" که در آیات قرآن به خدا نسبت داده شده به معنی علم صرف نیست چرا که خداوند از توصیف شدن به جوارح و وسایل منزه است اما ایجاد شدن اشیاء توسط خدا به گونه ای والاتر از این است و قدرت و تسلط یافتن بر چیزی را تعبیر به "وجود" میکند و "وجد" در مورد خدا چنانکه راغب گفته است به معنی "علم" است.42
وجدان کاری در کلام رهبر
رهبر معظم انقلاب اسلامی در پیام نوروزی سال 73 وجدان کاری را به عنوان یکی از شعارهای شروع سال ذکر کرده است و فرمودند: "هرکس و در هر کجا که هستیم وجدان کار، کاری را که به گردن گرفته و تعهد کرده ایم چه این کار کار شخصی خود ما باشد کاری برای نان درآوردن، برای شخص خودمان، یا خانواده خودمان، و چه کار اجتماعی و مردم و مربوط به دیگران باشد، مثل کارهای مهم اجتماعی و مسئولیتهای کشوری، این را با برخورداری از وجدان کار انجام دهیم. آن را خوب، کامل دقیق و تمام انجام دهیم و به تعبیر معروف، برای این کار سنگ تمام بگذاریم. این، آن وجدان کار است".
ایشان در همان پیام راه حل مشکلات کشور را وجدان کار و انضباط اجتماعی معرفی نموده اند و درباره آثار وجدان کار یک ملت فرمودند:
"اگر ملتی دارای وجدان کار باشد محصول کار او خوب خواهد شد و وقتی محصول کار نیکو شد وضع اجتماعی به طور قطعی بهبود پیدا خواهد کرد".
مقام رهبری در پیام نوروزی خود که به مناسبت حلول سال 74 هجری شمسی به ملت مسلمان ارائه کردند، با اشاره مجدد به وجدان کاری به عنوان یک سرفصل حقیقتاً مهم کارهائی را که در این جهت انجام گرفته ذکر فرمودند و گفتند:
"ما در صورتی توانسته ایم این دو فصل را با موفقیت انجام دهیم و این دو شعار (وجدان کاری و انضباط اجتماعی) را تحقق ببخشیم که آثار آن را در خارج مشاهده کنیم اگر در کشور تولید در زمینه اقتصادی زیاد باشد اگر در کشور تولید بهتر و برتر شده باشد اگر سازندگی و توسعه بیشتری پیدا کرده باشد، اگر کارهای اجتماعی و اداری و اقتصادی روانتر و آسانتر شده باشد، اگر اجناس مورد استفاده فراوان تر در دسترس قرار گرفته باشد و اگر کارهایی از این قبیل انجام گرفته باشد این نشانه این است که وجدان کاری در جامعه ما به طور کامل پیدا شده است. یعنی در این کشور انجام دهندگان میلیونها کار دارای احساس وجدان کاری هستند یعنی کار را یک عمل صالح، یک وظیفه حقیقی، یک عبادت و یک مسئوولیت اجتماعی و سیاسی تلقی کردند که معنای وجدان کار هم همین هایی است که عرض کردم هر مقدار آن کارها انجام شده باشد، وجدان کاری پیشرفت کرده است اگر در آن زمینه ها کم پیش رفته باشیم پیداست که وجدان کاری مقداری تحقق پیدا کرده و بیدار شده است اگر خدای ناکرده در این زمینه ها هیچ پیش نرفته باشیم که البته اینجور نیست، و در آن صورت دلیل این است که وجدان کاری تحولی پیدا نکرده است".
حضرت آیت ا… خامنه ای در ادامه پیام خود با اشاره به فصلی و زودگذر نبودن مسائلی که مربوط به آداب و اخلاق و عادات انسانی و اجتماعی است، نیاز به تذکر و تبلیغ و برنامه ریزی و کار سازنده برای ریشه دواندن وجدان اخلاقی در میان یک ملت را گوشزد نموده و ایجاد احساس عبادت را از کار هدف و توقع خود از شعار وجدان کار معرفی کردند و راه تحقق آن را چنین بیان فرمودند:
"باید کسانی که اهل مسائل فرهنگی هستند آن را ترویج کنند و آن را درست برای مردم بشکافند و تبیین کنند. آن کسانی که اهل برنامه ریزی هستند برای دمیدن این دو روحیه در مردم برنامه ریزی کنند آن کسانی که اهل کار و تلاش هستند اینها را در خودشان بوجود آورند هر کسی این کار و تلاش را بری خود بکند. آن کسانی که به مردم تذکر می دهند و برای مردم تبلیغ می کنند، برای مردم در این باره حرف بزنند. کاری کنیم که کار و عمل سازنده چه عمل فرهنگی و چه عمل اقتصادی و چه عمل اجتماعی و چه سیاسی برای آن کسی که کننده آن است، یک عمل مقدس به حساب بیاید. از یک کارگر ساده بگیرند تا یک مامور ساده اداری تا یک مدیر، تا یک صاحب صنعت مهم و بزرگ در کشور تا یک مامور عالیرتبه دولتی تا یک مسئول بزرگی که در جامعه بارهای سنگین بر دوش او هست تا یک مبلغ روحانی همه و همه احساس کنند که این کاری که انجام می دهند این یک عبادت است، یک عمل خیر و صالح است و باید این کار را با جدیت و به نیکی انجام بدهند. از نبی اکرم (ص) نقل شده است که فرمودند:
رحم الله امرئاً عملاً فائصنه. رحمت خدا بر انسانی که کاری را انجام دهد و آن را نیکو محکم و متقن و صحیح انجام بدهد یعنی از سرهم بندی و کار را به امان و حال خود رها کردن و به کار نپرداختن و بی اعتنایی به استحکام یک کار به شدت پرهیز میکند.
معظم له در پیام نوروزی سال 75 خود از کار مقرون به وجدان کاری تعبیر دیگری فرموده و آن را به کار سازنده بیان کردند و یکی از توصیه های سال خود را توصیه به کار سازنده قرار دادند و فرمودند:
"در هر کاری که شما هستید در هر رشته ای که کار میکنید باید کوشش کنید که کار شما سازنده باشد یعنی برای این کشور و این ملت و برای آینده، مفید فایده باشد".
در این بیانات، مقام معظم رهبری به آثاری که وجدان کاری میتواند برای یک ملت داشته باشد اشاره فرمودند و این نکته که وجدان کار بهره وری و کارایی را هر دو بالا میبرد و سازمانها را تقویت میکند و بالطبع وضع مملکت نیز بهبود و پیشرفت میکند البته باید خاطر نشان ساخت که مساله وجدان کار تنها در امور صنعتی و اقتصادی نیست بلکه در همه امور که به انسان مربوط میشود مطرح است. در دیدگاه اسمی وجدان کار در "عمل صالح" ظهور و بروز پیدا میکند.
در یکی دیگر از بیانات، مقام معظم رهبری به تعریف خود وجدان کار پرداخته و فرمودند:
"وجدان کاری، تعبیری از قبیل وجدان سیاسی و عملی است. معنای این کلمه این است که آن کسی که مشغول کاری است، یک احساس وجدان نسبت به کار پیدا کند و خود را در قبال این کار، مسئول بداند. این غیر از مسوولیت در قبال کارفرماست، یکی چیز دیگری است. علاوه بر جنبه شرعی و جنبه انسانی و تعهد، در قبال خود این کار، انسان خودش را مسوول بداند که کار را درست و کامل، قوی و بهترین انجام دهد چه بالا سر او کسی باشد و چه نباشد. این معنای وجدان کاری است".
ایشان سپس اشاره میکنند که در فوق همه اینها خداوند متعال و کریم الکاتبین و ملائکه مقرب الهی هستند که شاهد و ناظر اعمال ما هستند.43
اخلاقیات
"اخلاقیات"، عبارت است از شیوه برخورد با "خوب" و "بد" با رعایت تعهدات ارزشی، اعتقادی و اخلاقی (webster,s) ، به عبارت دیگر میتوان گفت اخلاقیات نمایانگر نحوه تصمیم گیری و قضاوت انسان درباره دیگران با رعایت عدل و انصاف است.
(Hosmer, 1989)
به طور خلاصه میتوان چنین گفت که اخلاقیات در مدیریت عبارت است از نحوه قضاوت و تصمیم گیری در امور مدیریتی به طریقی که نتایج حاصل از قضاوتها و تصمیمات متخذه موجب رضای خدا، تقویت ایمان و معتقدات مذهبی، ایجاد انگیزه های مثبت، تقویت وجدان کاری، جلب اعتماد و اطمینان، افزایش امید و حس وفاداری در کارکنان، صاحبان سرمایه و سهام، مصرف کنندگان کالاها و خدمات، تامین کنندگان مواد اولیه و … شود و نیز بتواند کالاها و خدمات را با قیمت مناسب و سود منطقی به جامعه عرضه کند و در عین حال جو رقابتی سالم و سودمندی را در محیط کار و تولید در بخشهای دولتی و غیردولتی به وجود آورد.44
راجع به معیار فعل اخلاقی نظریات متعددی وجود دارد که به تعدادی از آنها اشاره می گردد:
1- نظریه دگردوستی: طبق این نظریه هر عملی که در حوزه خوددوستی است، فعل غیراخلاقی "ایثار" است. از جمله ایرادات وارد بر این نظریه این است که دگرخواهی نیز در بعضی موارد ممکن است غریزی، طبیعی و به فرمان طبیعت باشد (همانند محبت مادر به فرزند). پس بنابراین عمل دگردوستی همیشه فعل اخلاقی نیست.
2- نظریه حسن و قبح ذاتی افعال: این گروه معتقدند که عقل انسان حسن ذاتی کارهای اخلاقی و قبح ذاتی کارهای ضد اخلاقی را درک میکند. کار اخلاقی آن کاری است که به حکم عقل صورت گرفته باشد و انسانهای اخلاقی یعنی کسانی که عقل بر وجودشان حاکم است و شهوت و غضب و واهمه بر وجودشان حاکم نیست. اخلاق سقراطی نیز بر همین مبناست ولی با این وجود حکما برای حسن و قبح ذاتی افعال چندان پایه ای قائل نیستند.
3- نظریه الهام وجدان: این نظریه متعلق به کانت است. او معتقد است که هر فعلی از الهام وجدان سرچشمه میگیرد فعل اخلاقی است و هر فعلی که چیز دیگری در آن دخالت داشته باشد آن را دیگر نمی توان فعل اخلاقی نامید. این نظریه نیز ایرادات زیادی دارد که ذکر آن در اینجا ضروری به نظر نمی رسد.
4- نظریه داروینیزم: فلسفه این نظریه بر اساس تنازع بقا نهاده شده است. مطابق فلسفه داروین حس تعاون بعنوان یک حس اصیل وجود ندارد بلکه تعاون به عنوان کاری که ناشی از تنازع است وجود می یابد. یعنی آنچه که اصالت تنازع است و تعاون به قبح آن میآید. خیلی ها روی همین اصل به داروین تاخته اند و معتقدند که پایه های تعاون و اخلاق را متزلزل می سازد.
5- رضای خداوند: علامه شهید مطهری معتقد است که غالب این نظریات را می توانیم از یک نظر درست و از نظر نادرست بدانیم. همه اینها آن وقت درست اند که یک حقیقت اعتقاد مذهبی پشت سر آنها باشد. خدا سرسلسله معنویات است، و هم پاداش دهنده کارهای خوب.45
احساسات نوع پرستانه که خود امری معنوی است، وقتی در انسان ظهور و بروز میکند که انسان در جهان معنویتی قائل باشد. اعتقاد مذهبی پشتوانه مبانی اخلاقی است. بنابراین تمام این نظریات در واقع پا در هواست مگر آنکه بر مبنای اعتقاد به خدا قرار گیرد.
اخلاق کار (رفتار اخلاقی در سازمان)
به عقیده دورکیم هنگامی که به اخلاق از منظر بیرونی نگریسته شود، "مجموعه ای از قواعد است و اخلاق گروه را می سازد"، در حالی که همین قواعد از درون هم احساس میشود و به صورت امری دلپسند و در عین حال نوعی تکلیف خود را می نمایاند که میتوان از آن به "وجدان" تعبیر کرد. این تعبیر از امر اخلاق سبب شده که بسیاری بر این عقیده باشند که وجدان کاری شکل درونی شده اخلاق کار است. اخلاق کار حوزه ای از فرهنگ یک جامعه به شمار می رود که عقاید، ارزشاه و هنجارهای مربوط به کار را دربرمی گیرد و در واقع وجدان کاری شکل درونی شده این عقاید، ارزشها و هنجارهاست. از این منظر، اخلاق کار و وجدان کاری، امور واقع و پدیده هایی هستند که قابل شناسایی و مطالعه، تغییر پذیر، قابل کنترل و دستکاری که از قواعد کلی حاکم بر فرهنگ و جامعه تبعیت می کنند و این قواعد را در زمینه کلی تر و اجتماع میتوان بررسی کرد.
مطالعات نشان میدهد که اعمال اخلاقی و غیراخلاقی ناشی از ویژگیهای افراد و محیط کاری است. شکل زیر مدلی برای تشریح رفتارهای اخلاقی و غیراخلاقی است:
سطح پیشرفت اخلاقی فرد: ارزیابی ظرفیت افراد برای قضاوت در مورد اینکه چه چیزی از نظر اخلاقی درست است. افرادی که از روحیه بالاتری برخوردارند کمتر تحت نفوذ عوامل خارجی قرار می گیرند. از این رو این افراد استعداد و آمادگی بیشتری برای عمل به اخلاقیات دارند. به عنوان مثال بیشتر افراد بالغ در سطح متوسطی از پیشرفت اخلاقی قرار دارند. این افراد خیلی زیاد تحت نفوذ همکاران قرار می گیرند و از قوانین و رویه های سازمانی پیروی می کنند این افراد کسانی هستند که به مراحل بالایی از پیشرفت نائل شده اند و به حقوق دیگران احترام می گذارند.
مرکز کنترلی: یک مشخصه شخصیتی وحدی است که افراد خود را درباره رویدادهای زندگی شان مسوول می دانند. تحقیقات نشان میدهد که افراد با موضع بیرونی شخصیت (آنچه که در زندگی شان اتفاق می افتد را وابسته به شانس و اقبال می دانند)، احتمالاً در قبال پیامدهای رفتارشان احساس مسوولیت کمتری دارند و بیشتر به نفوذ عوامل خارجی متکی هستند. افراد به موضوع درونی برای قضاوت در مورد درستی یا نادرستی رفتار و هدایت خود به استانداردهای درونی متکی هستند.
محیط سازمانی: به انتظار ادراک شده کارکنان از سازمان اشاره دارد. انجام تشویق و حمایت از رفتار اخلاقی با پاداش دادن برای آن یا عدم تشویق رفتار اخلاقی با مجازات و تنبیه فرد خاطی باعث تقویت رفتارهای اخلاقی می گردد.46
اخلاق در غرب
این موضوع که پای بندی به اصول اخلاقی در مشاغل و حرف در گذشته بیش از امروز بوده یک باور عمومی است. مقایسه موازین فرهنگی- اعتقادی ما در گذشته با آنچه امروز در مشاغل، حرف و بنگاههای اقتصادی در جریان است تاییدی بر این باور عمومی به شمار میآید که اخلاق حرفه ای یک روند رو به نزول را پیموده است.
برخلاف توقع، این نگرانی در جهان غرب نیز وجود دارد. بر اساس آماری که موسسه گالوپ از یک نظرسنجی در سال 1983 منتشر کرده است، تقریباً 50 درصد از مردم آمریکا بر این باورند که اخلاق شغلی نسبت به ده سال قبل تنزل داشته است. بیش از 60 درصد از آنان معتقدند که اظهارنامه های مالیاتی شرکت ها نادرست تنظیم شده است و بیش از 70 درصد تصور می کنند که حتی صورتحسابهای هزینه غیرصادقانه محاسبه میشود. همین نظرسنجی اظهار می دارد که بنابر باورهای عمومی، مدیران عامل بنگاههای اقتصادی به مراتب از اطباء و قضات بی تقواترند اگر چه بهر صورت از نمایندگان مجلس وضعیت بهتری را دارا هستند.
نکته اسف بارتر اینکه خود مدیران نیز این امر را نفی نمی کنند زیرا نزدیک 40 درصد آنان اظهار داشته اند "مقامات مافوق اغلب درخواست انجام کارهایی را از آنها دارند که غیرقانونی هستند".
اینک به مثالهایی برای روشن شدن موضوع بسنده می کنیم: هنگامیکه کمپانی "فورد" مدل "پینتو" را طراحی می کرد متوجه شد که باک بنزین به نحوی است که در اغلب تصادفات مشتعل می گردد. کارشناسان فنی با بررسی موضوع اعلام داشتند که نصب یک محافظ این موضوع را مرتفع می سازد. کارشناسان اقتصادی با بررسی و تجزیه و تحلیل هزینه- سود اعلام داشتند که این امر 11 دلار به هزینه ها اضافه میکند و در نهایت کمپانی "فورد" تصمیم گرفت که این محافظ را نصب کند. یعنی جان هر انسانی که در اثر تصادف با خدروی "پینتو" به خطر بیافتد ارزش کمتری از هزینه 11 دلار به ازای هر خودرو دارد! یا در مثال مشابهی، شرکت BEECH- NUT مقادیر متشابهی عصاره فاسد را (علی رغم اطلاع دقیق از این امر) در بازار توزیع کردند. البته هیچ یک از این دو مورد پوشانده نماند و اطلاع امروز ما از آنان دلیل کشانده شدن موضوع به محاکم قضایی است و لیکن میتوان پنداشت که صدها مورد مشابه از نقض موازین ارزشی و کدهای اخلاقی غرب وجود دارد که نوعاً به دلیل کمبود سیستم نظارت اجتماعی (و یا عدم عملکرد صحیح آنان) نهفته باقی مانده است.47
اخلاق کار در ژاپن
نگرش ژاپنی ها به کار، پایه مهم موفقیت اقتصادی آنهاست.
مک کینز48 و کینج اوهمایی49 می گویند:
"در طول دوره بحرانی جنگ دوره جهانی، این ایده که، چگونه ژاپن میتواند زنده بماند" در اکثر کلاسها و توسط معلمان مدارس مطرح می شده است. اوهمایی از معلمان دوره ابتدایی خود سخن می گوید که می گفتند ژاپن اگر چه فاقد منابع طبیعی است اما ناچار است جمعیتی بیش از 100 میلیون نفر را تغذیه کند، جمعیتی که در سرزمینی به وسعت 835/377 کیلومتر مربع که به اندازه مونتنای آمریکاست به سر می برند.
همچنین به دانش آموزان گفته میشود که ژاپن باید به واردات مواد خام مبادرت ورزد و بعد از انجام کارهایی روی این مواد، آنها را صادر کند سپس با درآمدهای حاصل از صادرات، ابتدا مواد ضروری غذایی را از دیگر کشورها خریداری کند تا به این ترتیب زنده بماند، در غیر این صورت گرسنگی تنها راه خواهد بود".
وایت هیل50 و تاک گاوا51 در یک مطالعه تطبیقی، نگرش کارگران را در محیط های صنعتی در آمریکا و ژاپن مطالعه کردند و نتیجه گرفتند که، کارگران ژاپنی از اخلاق کار قدرتمندی برخوردارند. نتایج مطالعه همچنین نشان داده است، وجود قدرت بالای همکاری در میان کارگران ژاپنی موجب میشود آنها به شدت به اتمام کار بیندیشند و میل قوی برای انجام کار خود داشته باشند، در حالی که کارگران آمریکایی اینگونه نیستند.52
عوامل روانی در وجدان کاری
مطالعات اجتماعی مختلف نشان میدهد که انسان به طور فطری نیازمند آفریده شده و این نیازمندی موجب میشود که همواره در مسیر ارضای صحیح نیازهای متنوع خود به فعالیت بپردازد.
چگونگی و میزان این فعالیتها، تحت تاثیر عوامل متعددی از جمله: شخصیت فرد، انگیزش، فرهنگ و نظام ارزشی جامعه است.
از عوامل عمده افزایش بهره وری، نیروی انسانی، تکنولوژی و سرمایه است. همه مدیران سرشناس جهان از بین سه عامل فوق، نیروی انسانی را اساسی ترین عامل تلقی کرده اند و اعتقاد دارند که تکنولوژی و سرمایه از طریق خرید و وام قابل تهیه است ولی انسان نه خریدنی است و نه وام گرفتنی.
کشور ما به عنوان یکی از کشورهای در حال توسعه هر سه عامل فوق را داراست و نکته بسیار مهم، توجه اساسی به نیروی کار و تاکید بر کیفیت آن است. توجه به کیفیت کار در یک جامعه را در وجدان کار تعریف کردیم. افزایش کیفیت نیروی کار در پیشرفت اقتصادی کشورها به حدی است که کارشناسان با مشاهده پیشرفت اقتصادی کشور سنگاپور گفتند که "سنگاپور ثروتی به غیر از مردم خود ندارد" از آنجایی که انسان، ذاتاً نیازمند آفریده شده است، پس برای ارضاء نیازهای خود باید فعالیت کند. از طرفی دیگر برای اینکه افراد (و کارکنان سازمان) در کارهای خودشان جدی باشند و به عبارت دیگر، وجدان کاری داشته باشند باید از جهت انگیزه، این نیازهای متعدد در آنان تا حدودی برآورده شده باشد. نیازهای انسان متعدد است و برخی از این نیازها نسبت به سایر نیازها زودتر خودشان را ظاهر می کنند و قوی ترین نیاز افراد تعیین کننده نوع رفتار آنها در لحظات خاص است. "وینسلو آبراهام مازلو" این نیازهای متنوع انسان را به دو دسته نیازهای اولیه و نیازهای ثانویه تقسیم میکند. به نظر این دانشمند، نیازهای اولیه در عین کم اهمیت بودن به عنوان پلی برای رسیدن به نیازهای سطح بالاتر (ثانویه) عمل می کنند.
به نظر مازلو هر کوششی که موجب وقفه و مانع سیر طبیعی تکامل رشد روانی به ترتیب مذکور شود برای فرد زیان آور است. سلسله مراتب نیازهای مازلو به ترتیب عبارتند از:
1- نیازهای فیزیولوژیک 2- نیاز به امنیت 3- نیازهای اجتماعی 4- نیاز به احترام 5- خود تکاملی.
طبق بررسی های به عمل آمده در بین کارکنان یک سازمان دولتی، در مورد اینکه "آیا بین دریافتی کارکنان آن سازمان با میزان وقت، انرژی و زحمات آنان، تناسبی وجود دارد". هشتاد درصد جواب منفی داده و از حقوق دریافتی خود ناراضی بودند.
– همچنین ، در مورد امنیت شغلی، و طرحهایی مانند بازنشستگی، بیمه، اخراج و بیکاری سی درصد به سوال "چقدر اعتقاد به حفظ شغل فعلی خودتان دارید؟" پاسخ منفی دادند.
– در مورد نیازهای اجتماعی 82% درصد کارکنان اعتقاد داشتند که در امور سازمان مشارکت داده نمیشوند و نیز 30% آنان از روابط اجتماعی کارکنان با همدیگر ناراضی بودند.
– در مورد نیاز به حرمت اجتماعی و احترام، تنها 40% کارکنان اعتقاد داشتند که از کارکنان شایسته قدردانی میشود و به آنها احترام می گذارند و 60% از این بابت ناراضی هستند.
– و بالاخره در مورد نیازهای خود شکوفایی و اینکه همه انسانها تمایل دارند که محیط را تحت تسلط خویش درآورند و استعدادهای خودشان را بروز دهند، از آنها این سوال پرسیده شده است که شرایط و محیط کار را برای فعالیت و ابتکار در داخل سازمان چقدر مساعد می بینید؟ نتایج حاکی از آن است که 46% درصد از کارکنان، محیط را برای بروز و ظهور استعدادهای خودشان مساعد نمی دیدند.
نتایج تحقیق که در مورد وجدان کاری و عوامل روانی موثر بر آن بود نشان داد که :
الف) تا زمانی که نیازهای اولیه در بین کارکنان سازمان، تا حدی ارضاء نشوند صعود به مرحله بعدی یعنی نیازهای ثانویه تقریباً غیرممکن است.
ب) اگر نیازهای ثانویه نیز ارضاء نشوند، گرایش به انجام کار بهتر و مطلوبتر و به طور کلی خود شکوفایی و در یک کلمه وجدان کاری غیرممکن خواهد بود.
ج) هر کوششی که باعث تاخیر یا مانع سیر تکاملی رشد روانی به ترتیب گفته شده شود برای فرد زیان آور است.
با توجه به این توضیحات، مدیریت فشارهای روانی جهت ارتقاء وجدان کاری افراد بسیار موثر است. چنانچه بخواهیم افراد بدون وجود نظارت عامل یا عوامل ناظر در سازمان، وظایف محوله را به نحو احسن انجام دهند می بایست تعارضات و فشارهای روانی را از محیط کاری آنها دور سازیم.
دور ساختن این فشارها خود بستگی به استادی مدیر سازمان در شناسایی دلایل این فشارها و هدایت و اداره آنها و نیز روان شناسی افراد تحت امر وی دارد. مدیریت سازمان جهت دور ساختن فشارهای روانی باید عوامل فیزیکی را جهت انجام کار محوله به شاغل متناسب سازد و توانایی انجام کار پرسنل را ارتقاء بخشد حجم کار نیز باید با میزان مهارت شاغل و نیز سرعت انجام کار توسط وی تناسب داشته باشد. همچنین برای کار هر کارمند باید بازخوری جهت تقویت مواد مثبت و یا رفع نقایص وی و نیز تحریک قوه ابتکار وی وجود داشته باشد. دادن امتیاز به جا، ارائه خدمات پرسنلی مناسب، آموزشهای موردنیاز، کمک به رفع مشکلات خارجی از محیط کار جهت آسایش فکری پرسنل و نیز ارزشیابی کار آنها تا حد بسیار زیادی میتواند تعارضات را متوقف و از ایجاد تنشهای بی مورد جلوگیری کرد.
بدیهی است چنانچه فشارهای روانی شاغلین افزایش یابد بیماریهای جسمی و روانی غیبت از کار، احتمال بروز سرقت چه از وسایل و چه ابزار و مواد و چه از زمان تحت اختیار آنها و … نیز افزایش یافته و در نهایت بازدهی سازمان کاهش و وجدان کاری در آن سازمان نزول خواهد یافت.53
نقش وجدان کاری در توسعه پایدار
فعالیتهای توسعه ای عملی است که زندگی همه مردم را به شکلی تحت تاثیر قرار میدهد همه تلاشاهی توسعه ای در گرو اعمال مردمی میباشد که توسعه به وسیله آنها و برای آنها اجرا می گردد. از جمله عوامل درونی است، دارا بودن وجدان کاری و انضباط اجتماعی است که موارد فوق از جمله اهداف فردی و اجتماعی را هدایت می نماید.
مطمئناً رمز موفقیت برخی از کشورهای توسعه یافته علاوه بر نقش شرایط اجتماعی، اقتصادی و سیاسی آن کشور نقش خصوصیات درونی افراد آن جامعه میباشد. افراد و جامعه به عنوان سوخت و انرژی اصلی حرکت دهند توسعه هر کشور محسوب میشوند.
توسعه پایدار فرایند پایان ناپذیری است که هدف آن بهتر کردن کیفیت زندگی مردم با توجه به حفظ محیط زیست میباشد. برنامه ریزی توسعه پایدار بایستی مبنای مشارکتی داشته باشد. به این صورت که مردم و ارگانهای دولتی در کنار هم عمل کنند.
در این رابطه انسان به عنوان مهمترین عامل اجرای توسعه پایدار است. از آنجایی که انسان از دیرباز به دنبال رفاع و آسایش خود بوده است لذا دخالت او در محیط زیست به همراه تغییر در شیوه های بهره کشی از طبیعت و عوامل تشکیل دهنده طبیعت برای دستیابی به توسعه میباشد.
زمانی میتوان به توسعه پایدار دست یافت که از بیهوده به هدر رفتن منابع جلوگیری می کرد.
یکی از مسائل مهم کشور برای رسیدن به توسعه پایدار توجه بیشتر به امر وجدان کاری است. اعضاء اصلی هر جامعه نیروی انسانی آن جامعه است که مهمترین مهره توسعه به حساب میآید. زیرا توسعه به دست انسانها انجام میشود البته اگر افراد جامعه دارای وجدان کاری باشند و برای هر مسئولیتی احساس تعهد نمایند و در جهت اجرای آن کوشا باشند.
صاحب نظران توسعه معتقدند که زمانی میتوان در کشوری توسعه پایدار را محقق کرد که کشور دارای برنامه ریزی صحیح همراه با مدیریت مناسب و جمعیتی فعال و قابل برنامه ریزی باشد. در برنامه ریزی توسعه پایدار بایستی توانها و استعدادها ارزیابی شده و بر اساس آن برنامه ریزی مناسب انجام شود. شاید بتوان برای مقایسه وجدان کاری در کشورهای مختلف از میزان ساعت کار و تعداد روز مرخصی کشورها استفاده نمود.
آمار ساعت کار در چند کشور در سال 1994 به این قرار است. ژاپن در سال 1966 ساعت کار و 124 روز مرخصی، انگلستان 1902 ساعت کار و 136 روز مرخصی، فرانسه 1678 ساعت کار و 145 روز مرخصی. اما متاسفانه آمار رسمی در خصوص ایران به دست نیامد. مقایسه این آمار با کشورهای توسعه نیافته عامل کار را به عنوان پیش شرط توسعه میتوان به خوبی دریافت.
از آنجایی که در امر بهره وری بیش از هر چیز فرهنگ کاری نیروی انسانی حرف اول را می زند از کارهای اساسی تلاش در جهت گسترش و تقویت فرهنگ وجدان کاری است تا بتوان به طرف بهره وری قابل قبول گام برداشت.54
وجدان کار و بهره وری
در دنیای پرتغییر و تحول امروزی، به دلیل وجود تفاوتهای فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی، بهره وری امری نسبی است. بهره وری از عوامل مختلفی تاثیر می پذیرد که مهمترین آنها ، عوامل مربوط به نیروی انسانی است. موتور حرکت جامعه و سرمایه واقعی رشد و توسعه، نیروی انسانی است واژه بهره وری در طول عمر خود معانی متفاوتی داشته و هنوز با ابهام خاصی روبروست. به طور کلی بهره وری ارتباط بین خروجی کالا و خدمات با ورودی هایی نظیر زمین، نیروی کار و سرمایه است که برای تولید آن کالا و خدمات مورد استفاده قرار می گیرد؛ به عبارت دیگر بهره وری نشان دهنده میزان کارایی ترکیب عوامل تولید در فرایند تولید است.
بهره وری در درجه اول یک دیدگاه فکری است که همواره سعی دارد آنچه را که در حال حاضر موجود است بهبود بخشد. با این نگرش، بهره وری مبتنی بر این عقیده است که انسان میتواند کارها و وظایف خود را هر روز بهتر از پیش، به انجام رساند. در دیدگاه سنتی، بهره وری به مفهوم ارزان تر و سریعتر است. اما در دیدگاه جدید، بهره وری بدین معنی است که کار در مرحله اول باید عالی انجام شود که در این صورت نتیجه اش هزینه کمتر، تولید بیشتر، بالارفتن احساس غرور کارکنان و وفاداری مشتریان است.
تاکید بر بهره وری یک ضرورت ملی، انقلابی و اسلامی است. مطالعات نشان داده است که بین بهره وری و فقر ارتباط غیرمستقیم و معنی دار وجود دارد. بدین معنی که افزایش بهره وری به کاهش فقر منجر خواهد شد. نکته قابل توجه آن است که در رابطه فوق افزایش بهره وری به تنهایی عامل کاهش فقر نبوده وسایر عوامل نیز درکاهش فقر موثرند.
آمار و ارقام مربوط به کشورهای توسعه یافته جنوب شرقی آسیا موسوم به ببرهای اقتصادی، رابطه بالا را تایید میکند.
کشورهایی چون اندونزی، سنگاپور، مالزی و … طی سالهای اخیر از کشورهای کم درآمد و عقب مانده به کشورهای پیشرفته با درآمد بالا تبدیل شده اند. برای مثال بر اثر رشد اقتصادی، درآمد سرانه سنگاپور از 1300 دلار در سال 1960 به 31200 دلار در سال 1994 رسیده یعنی 24 برابر رشد داشته است.
معجزه کشورهای آسیای شرقی معلول تلفیقی از سیاستهای سالم توسعه، دخالتهای مناسب در امور اقتصادی و سرعت فوق العاده در گردآوری سرمایه فیزیکی و انسانی است. نسبت بالای سرمایه گذاری و تلفیق آن با سرمایه انسانی مبین تقریباً رشد آنان است و بقیه رشد آنان را میتوان به عامل سوم یعنی رشد بهره وری منشعب دانست. در میان شاخصهای بهره وری، بهره وری نیروی انسانی از جایگاه ویژه ای برخوردار است. آمارهای اعلام شده نشان دهنده آن است که میزان بهره وری نیروی کار در ایران در سال 69 نسبت به سال 64 حدود 25 درصد کاسته شده است یعنی 25 درصد رشد منفی داشته است؛ در حالی که در فاصله همین سالها، میزان بهره وری نیروی کار در هنگ کنگ 40 درصد، تایلند 37 درصد، تایوان 36 درصد، کره جنوبی 34 درصد و سنگاپور 27 درصد افزایش یافته است.
وجدان کاری در تحول انسان از درون نقش اساسی و ممتاز را ایفا میکند. انسان متعهد و با وجدان کاری به دنبال تلاش و همت و سختکوش است؛ از تنبلی، کم کاری، انجام کار با بی میلی و بی رغبتی، انجام کار ناقص و معیوب و کاستی ها گریزان است و در جامعه اسلامی چون عموماً وجدان کار صبغه الهی به خودش گیرد، کار یک وظیفه است؛ همانند سایر وظایفی که یک مسلمان در پیشگاه خداوند سبحان دارد در این شرایط فرهنگ کار چون چیزی بر اجماع انسانها سایه می گستراند و بر فقر و نداری و محرومیت چیره میشود.
با توجه به رابطه بین بهره وری و فقرزدایی و نقش وجدان کاری در بهبود بهره وری، شاخصهای زیر که از شاخصهای وجدان کاری هستند میتواند در فرایند بهبود بهره وری و فقر زدایی از درون مفید و موثر واقع گردد:
1- احساس سودمندی از کار: وقتی افراد احساس کنند که میتوانند پیشرفت جامعه نقش به سزایی ایفا کنند، با جدیت و اشتیاق فراوان به کار می پردازند. سعی و کار و تلاش در مقابل سستی و تنبلی از عوامل درون زایی است که ریشه فقر را می خشکاند.
2- لذت برون از کار: فرد هنگامی میتواند فعالیتهای خویش را در جهت باورهایش شکل دهد که از انجام کار خویش لذت برده و بهرکار دل بسوزاند.
3- نیاز اندک به کنترلهای خارجی: انجام کار و تداوم آن با وجود انگیزه های قوی درونی و روانی، به کنترلهای خارجی، احتیاج اندکی دارد. چون مرکز هدایت و کنترل، درونی است موجب خود راهبری، خودکنترلی و خود انضباطی میشود.
4- راضی نگهداشتن خداوند و مردم: افرادی که خداوند را نظار بر اعمال خود می دانند نه تنها خود را در برابر خدا که در برابر مردم نیز مسئول می دانند و همه توان و امکانات خود را بسیج کرده تا به واسطه خدمتگذاری به مردم، رضایت و خشنودی پروردگار را جلب کند.
5- عجین شدن با کار: در فردی که فعالیت در محیط کار را بخشی از زندگی شخصی خویش به شمار میآورد و فعالیت خود را در ساعات اداری محصول نکرده و فراتر از مقررات اداری تلاش می کند، میتوان جلوه ای از وجدان کاری را یافت.
6- حداقل مقررات و ضوابط: وضع مقررات غالباً برای بهتر انجام دادن کار است و در صورتی که پیشرفت کار در سازمان با حداقل مقررات و ضوابط میسر شود، نشانی از وجدان کاری در محیط کار است.
7- خلاقیت و نوآوری: با وجود انگیزه ثابت روانی برای انجام بهتر کار، افراد همواره در مورد هستند راه بهتری برای رسیدن به اهداف خویش ارائه دهند نکته ای که ذکر آن ضروری به نظر می رسد این است که در بررسی مدلهای مختلف بهره وری مشاهده شده است اگر چه در اغلب مدلها یکی از عوامل موثر در بهره وری، نیروی انسانی میباشد اما به انسان همواره از دیدگاه مادی نگریسته شده است به گونه ای که در برخی موارد با ارائه نظام پاداش و در برخی دیگر با تمهیداتی جهت جلب مشارکت آنها در امور، در انسان انگیزه بیشتر و اثربخش تر ایجاد می کنند.
در مجموع ارتقای وجدان کاری باعث انجام کار بهتر و بیشتر در عرصه های مختلف اجتماعی میشود. این امر به نوبه خود به تولید کالا و خدمات بیشتر و مطلوب تر، ایجاد ارتقای آرامش روحی و در نهایت به توسعه و سلامت جامعه، رفاه، عبادت، فقرزدایی و بهبود کیفیت زندگی مادی و معنوی میانجامد.
تعهد و وجدان کاری
تعهد (Commitment) و وجدان از زمره واژه هایی است که تعاریف زیادی برای آن از دیدگاههای مختلف ارایه شده است. از جمله ویلیامسون و اندرسون (1991) تعهد را شدت و گستردگی مشاورت فرد در سازمان، احساس تعلق به شغل و سازمان و احساس هویت تعریف کرده اند وجود احساسهای مزبور در فرد به افزایش وابستگی گروهی و رفتار همکاری (Cizenship Behavior) منجر خواهد شد.
رابینز درباره تعهد سازمانی معتقد است:
متعهد سازمانی (وجدان سازمانی) عبارت است از جهت گیری کارمند درباره سازمان بر اساس وفاداری و شناخت و درگیری اش با مسائل کاری نسبت به سازمان.
در این تعریف بر عواملی چون وفاداری و شناخت صحیح از سازمان و فعالیتهای آن و به تبع و به عنوان نتیجه ای از این دو درگیری با مسایل کاری اشاره گردیده که این سه از عوامل ایجاد تعهد سازمانی می باشند. وفاداری و شناخت دو وجه از وجوه وجدان است که ابتدا وجدان به درک مسایل و کلیات پرداخته و اگر آن را مناسب دریافت کرد به آدمی بعنوان یک حاکم دستور دنبال روی از آن را میدهد.
ون فلیت نیز در تحقیقات خود به نوعی تعهد و وفاداری سازمانی توجه نموده است که در صورت شرایط فراهم بودن شرایط کارمندان و اعضای سازمان دارای این حالت خواهند بود ولی از آن به تعهد فزاینده یاد میکند.
"تعهد فزاینده عبارت است از تمایل به ادامه صرف وقت و تلاش و به کاربری نیرو و انرژی برای یک پروژه که اطلاعات و آمار و ارقام نشان میدهد که آن طرح قابل اجرا و کارا نیست."
این تعریف نیز دیدگاه جدیدی است زیرا اشاره دارد به آن حد از احساس تعهد که اعضای سازمان در پی حتی تحقیق یافتن غیرممکن بوده و در مقابل مشکلات و سختیها نه تنها شانه خالی نمی کنند که مقاومتر شده و پایداری بیشتر در رفع مشکل و حل مساله به خرج می دهند.
همین دانشمند در کتاب خود به تعهد کاری و درگیری شغلی نیز اشاره ای دارد و می گوید:
"تعهد و چسبندگی به کار عبارت است از یک احساس هویت شخصی و وابستگی و تعلق نسبت به کار. و درگیری شغلی عبارت است از تمایل شخص به عضو بودن در گروه و انجام کاری فرد سوی استانداردهای معمول شغلی."
نکته ضروری این است که رابطه تعهد سازمانی و وجدان کاری آنقدر نزدیک که عده ای کلمه Conmitment را مترادف وجدان کاری می دانند.
عدم بروز "وجدان کاری" به صورت یک مساله و مشکل فراگیر سازمانی
به علت تسلط دیدگاه مادی بر مسایل سازمانی از یک طرف و به دلیل توجه نسبتاً کافی برای تامین مادی کارکنان از طرف دیگر بعد از اشاعه نظریات و افکار مکتب روابط انسانی از دهه 30 قرن بیستم در سازمانهای غرب، مسایل و مشکلات مربوط به عدم پایبندی به "وجدان کاری" در سازمانهای غرب بروز نکرده بود و اگر مسائلی از قبیل کم کاری، دزدی های سرکار و سوء استفاده از امکانات سازمانی که مستقیماً ناشی از عدم پایبندی به "وجدان کاری" است در سازمانهای غرب رخ می داد موردی و کم بوده و مساله و مشکل به صورت یک امر فراگیر سازمان درنیامده بود.
فقط از دهه های 80 به بعد که مسایل و مشکلات مربوط به سوء استفاده از امکانات سازمانها به صورت حاد و فراگیر بروز نمود. طوری که شرینگتون یکی از محققین رفتار سازمانی فقط در مورد دزدی از مغازه بزرگ نشان می دهد، در تحقیقات انبار گردانی این نوع مغازه ها روشن شده که تنها 10% اموال گم شده مربوط به اشتباهات اداری و 30% مربوط به سرقت اموال از طرف افراد خارجی و 60% باقیمانده مربوط به دزدی خود پرسنل این نوع مغازه ها میشود. و یا تحقیقاتی که توسط در سال 1985 به عمل آمده است در مقابل هر دلاری که بانکها به علت حمله و دزدی از آنها توسط گانگسترها از دست می دهند 20 برابر یعنی 20 دلار برای سوء استفاده ها و دزدیهای خود پرسنل از دست می دهند. این نوع سوء استفاده ها با این وسعت در دهه های قبل از 80 در سازماناهی غرب بسیار کم بوده و مساله ساز و مشکل آفرین نبوده است. اما از پدیده ای در سازمانهای غربی نیز مساله ساز شده است. لذا مقوله "وجدان کاری" و "اخلاق کاری" مورد توجه قرار گرفته و به ویژه در تحقیقات مربوط به فرهنگ سازمانی مطالعات و تحقیقاتی درباره این مقولات شروع می گردد ولی هنوز نتایج این تحقیقات به حدی نرسیده است که به نظریه منسجمی در "وجدان کاری" بیانجامد.55
دیدگاه دانشمندان علم مدیریت و رفتار
در متون مدیریتی و رفتار سازمانی از "وجدان کار" به صورت مستقیم و با کاربرد همین واژه استفاده به عمل نیامده است واژه هایی چون تعهد56، تعهد افزاینده57، درگیری شغلی58، وظیفه شناسی59 و مسولیت پذیری60، از جمله کلماتی است که بعضی از وجوه معنای وجدان کار را با خود به همراه دارد ولی دقیقاً همان معنی را افاده نمی کند. از این ور وقتی به کتابهای مربوطه مراجعه میشود با تعریفی دقیق و کاربردی از خود "وجدان کار" مواجه نمی شویم. البته این نکته جای تعجب نیست زیرا خود علم رفتار سازمانی و روانشناسی سازمانی علمی پویا و بدیع است و چند صباحی است که مسایل روانشناسی در علوم مختلف انسانی مورد توجه قرار گرفته و کارهایی انجام شده ولی هنوز نقطه مشترکی در زمینه نظری و تئوریک بدست نیامده است. ما در این مجال به تعدادی از واژه های قریب المعنی اشاره می کنیم ولی مدعی انطباق با معنای واژه وجدان کار نمی باشیم.
اتزیونی61 در کتاب خود (A Comparative of Complex Organizations) سازمان را بر اساس قدرت و درگیری شغلی تحلیل کرده است و قدرت را بر حسب چگونگی بکارگیری آن بوسیله سازمان و تعهد شخصی نسبت به سازمان تحلیل نموده است که این مطلب خیلی به موضوع مرتبط نمی باشد ولی مهم آن است که وی تعهد نسبت به سازمان را نیز در سه سطح (متناسب با قدرت در سازمان)62 طبقه بندی نموده است از نظر وی مراتب زیر برای تعهد سازمانی (درگیری شغلی) متصور است:
1- بیگانگی : وقتی که اعضا مجبور به قبول کردن درگیری شغلی می باشند.
2- حسابگرانه: هنگامی که اعضا به علت ارزشگذاری پاداشی رد سازمان در امور موسسه و شرکت، سهیم و شریک باشند.
3- اخلاقی: هنگامی که اعضاء متعهد به اهداف و ارزشهای سازمان از نظر اخلاقی باشند.63
با توجه به بحثی که اتزیونی در این باره کرده است در می یابیم که مهمترین و بهترین نوع تعهد سازمانی که اگر در افراد سازمان باشد، مدیریت نیز آسوده خیال است همین نوع سوم است یعنی تعهد اخلاقی که تقریباً با وجدان کار مترادف است یعنی کارمند اخلاقاً متعهد به حفظ ارزشهای سازمانی بوده و خود را در کار و شغلش درگیر می کند.
با توجه به بعد مسئولیت پذیری نیز از وجدان کار تعاریفی شده است که به یک نمونه آن اشاره می کنیم:
"وجدان کار عبارتست از چنان حالت و کششی و کیفیت و روحیه ای در کار که با توجه به زمینه مناسب (قوه باطنی) در انسان که خوب و بد اعمال بوسیله آن ادراک می شود، انسان از یک کیفیت بالای مسئولیت پذیری و توجه خاص به نیکخواهی و عدالت (افزایش کیفیت کار) برخوردار شود"
در این تعریف به سه وجه از وجوه وجدان اشاره گردیده که عبارتند از: قوه تشخیص خوب و بد در انسان، روحیه مسئولیت پذیری و توجه به نیک خواهی و عدالت که با توقیقت این سه قوه در فرد وجدان کار پدید میآید.
با عنایت به مترادف دیگری که عده ای برای وجدان کار قائلند یعنی "وظیفه شناسی" نیز میتوان وجدان کار را اینگونه تعریف نمود، "وجدان کار عبارتست از اخلاق کار و تعهد کاری و وسواس کاری که در هر حرفه و شغل، شاغل را موظف بر انجام وظایف خود در حد مورد انتظار می نماید و کنترل افراد درون زا است بدین مفهوم که اشخاص مجهز به وجدان کار حداقل در بعد کیفی و انجام دادن وظایف مورد انتظار، نیاز به کنترهای سازمانی و اجتماعی کمتری دارند."
از دیدگاه بهره وری نیز وجدان کار را به این ترتیب تعریف نموده اند:
"انجام وظایف محوله به طور کامل و در حد امکان بی عیب و نقص، احساس مسولیت کردن در قبال وظایف و انجام وظایف با کیفیت مورد انتظار با حداقل نظارت و کنترل و یا به تعبیر بهره وری درست انجام دادن کار درست."
یکی از صاحبنظران وجدان کار را به صورت یک پیوستاری تعریف نموده است که دارای یک طیف یا جریان ضعیف به قوی است به این صورت که :
انجام کار با مسئولیت و حتی المقدور بی عیب و نقص پیوستار وجدان کار سرهم بندی و انجام کار و کیفیت غیرقابل قبول با توجه به این پیوستار در هر فردی مقدمه ای از وجدان کار وجود دارد ولی در عده ای ضعیف و ناتوان است و در عده دیگری قوی و پرتوان. این پیوستار از حسن خاصی برخوردار است که وجدان کار را در هیچ فردی انکار نمی کند و اشاره دارد به این احساس گاهی قوی و گاهی ضعیف می گردد و اگر ما به دنبال مساله وجدان کار هستیم نباید به دنبال ایجاد آن باشد بلکه باید در پی راههای تقویت و زنده و قوی نگه داشتن این احساس باشیم.
همه این تعاریف به نوعی به فرازهایی از وجدان کار اشاره دارد و به ویژگیهایی از وجدان توجه نموده است ولی نمی توان گفت که این تعاریف جامع و کامل است.
وجدان از دیدگاه اندیشمندان اسلامی
اگر در متون اسلامی که درباره انسان بحث میکند تتب و تحقیق کنیم نزدیکترین واژه ای که با این صفات نیز مشابهت و تناسب و تسانخ داشته باشد جز "نفس لوامه" نمی توان یافت.
از نظر اسلام نفس آدمی که همان جوهر و ذات وی میباشد از سه مرتبه برخوردار است، مرتبه ای که انسان را به پستی و ابعاد حیوانی و جمادی و نباتی فرا می خواند و او را از کمال و حرکت به سوی آن باز می دارد که به آن "نفس اماره بالسوء" یعنی نفسی که امر کننده به بدیهاست (از بعد ارزش عمل) گفته میشود. مرتبه دیگری نیز برای نفس آدمی وجود دارد که حداعلی و غایت رشد نفس میباشد این مرتبه فقط به ابعاد عالی و معنوی و ماوراء طبیعی می پردازد و از اینرو مورد خطاب خداوند قرار گرفته است و جایگاه خاصی در نزد خداوند برای آن متصور است.64
این مرتبه عالی "به نفس مطمئنه" مشهور است که حرکت انسان باید برای نیل به آن مقام باشد و دار این مرتبه نفسانی انسان فقط متوجه ذات خداوند است و هیچ چیز نمی تواند او را از حق و توجه به حق منصرف کند. در میان این دو مرتبه علی و دانی مرتبه دیگری قرار گرفته است به نام "نفس لوامه" که ویژگیهای برشمرده برای آن در اسلام و در کلام اندیشمندان اسلامی مطابقت زیادی با "وجدان" خصوصاً "وجدان اخلاقی" دارد. در قرآن کریم به صراحت به نفس لوامه اشاره گردیده است: "لااقسم بالنفس لوامه"65 و قسم به نفس پرحسرت و ملامت.
راغب اصفهانی در کتاب خود درباره "نفس لوامه" می نویسد: "گفته شده که نفس لوامه همان نفسی است که فضایل و اعمال نیک را جستجو میکند و اگر صاحب او مرتکب عمل مکروه و ناپسندی گردد او را شماتت میکند و آن از نفس مطمئنه پایین تر است."66
با توجه به این بیان "نفس لوامه اساساً به دنبال کسب فضایل و خوبیهاست و دارنده آن را به سوی اعمال خیر رهنمون است و به محض این که آدمی از این راه و طریق خارج شود و به سوی عملی ناپسند و دون شان انسانی برود او را سرزنش میکند و از آن کار باز می دارد، این رفتار دقیقاً با تعاریف و ویژگیهایی که از وجدان نموده ایم هماهنگی و تناسب دارد. از این رو در متون اسلامی "نفس لوامه" یا نفس سرزنشگر در حکم همان وجدان میباشد.
درباره نفس سرزنشگر یا همان نفس لوامه گفتنی است که ظهور و بروز این مرتبه از نفس در صورتی تحقق می یابد که انسان آن را در خود تقویت نماید و نفس اماره را محدود سازد ولی اثر نفس اماره از قوت و نیروی بیشتری برخوردار باشد شاید گاهی اوقات حالاتی از ندامت و پشیمانی به وجود آید ولی دوام و قوامی ندارد.
مولی امیرالمومنین علیه السلام درباره این راهنمای درونی می فرماید: "من کان له من نفسه زاجر کان علیه من الله حافظ" هر کس از برای او در نفسش جلوگیرنده ای باشد از سوی خداوند برای او نگاهدارنده ای است.67
ضمانت اجرای احکام وجدانی
یکی از سوالات مهمی که بعد از طرح بحث وجدان اخلاقی پیش میآید آن است که چه ضمامت اجرایی انسان را وادار می سازد تا به احکم صادره از سوی آن گوش فراداده و آنها را به کار بندد؟ پاسخ به سوال نیازمند مقدمه ای است: همانطور که می دانیم تمام نفوس انسان از نهادی پاک و بی آلایش در ابتدای خلقت بهره مند هستند به نام فطرت، فطرت زمینه ای است مساعد برای پرورش و شکوفایی استعدادها و در ضمن مراحل رشد و تربیت به هر صورتی که آموزش داده شود و تربیت بیند عده ای از استعدادها و خصوصیات درونی خود را بروز میدهد. بسیاری از انسانها در طی دوران زندگی خود به جزئی از تواناییها و استعدادهای خود دست می یابند و آنها را شکوفا می سازند ولی این نکته به آن مفهوم نیست که بقیه ویژگیهای فطری آنها کاملاً از بین رفته است بلکه به فراموشی سپرده شده است و گاهی اوقات در اثر اتفاقاتی عده ای از آنها بروز می یابند ذکر این نکته به این خاطر است که از نظر دین مبین اسلام توجه به خوبیها و اعمال خیر و نیک و به طور فضایل اخلاقی مطلق هستند و همه انسانها در نهاد خود به آن اعتقاد دارند و کار خیر در نزد همگان یک معنا دارد ولی اگر عده ای از آن روی برمی تابند و آن را نمی پذیرند در اثر فراموش کردن و یا زیر پا گذاردن فطریات خود می باشند از این نکته به این صورت نتیجه گیری می کنیم که بزرگترین ضامن اجرای حکام وجدان اخلاقی، خود اخلاقیات و یا به بیانی بهتر خود وجدان اخلاقی میباشد اما در صورتی که این وجدان اخلاقی را تقویت نماییم. راههای تقویت این وجدان اخلاقی متعدد است که به چند نمونه از آنها اشاره می کنیم:
"لاعاجز ممن اهل نفسه فاهلکها" هیچ ضعیفی، ذلیلتر از کسی که بر نفسش آسان گیرد و آن را رها کند پس آن را نابود سازد نیست.68
1- حاکمیت عقل: یکی دیگر از راههای ضمانت اجرای احکام وجدانی آن است که عقل و منطق بر انسان حکومت کند البته نه فقط عقلی که برای معیشت از آن استفاده میشود که آن چیزی از عقل اصیل است، عقلی که با آن انسان عبودیت و بندگی خدا را می پذیرد و در مقابل ولی کرنش و اطلاعات میکند اگر این عقل بر انسان سایه گستر گردیده و حکمرانی کند وجدان اخلاقی در اوج قدرت و اقتدار خود قرار میگیرد. در روایات اسلامی از عقل به رسول باطنی یاد شده و همان طور که انبیاء برای هدایت انسان می آمده اند عقل نیز حجتی درونی است برای هدایت آدمی.
2- ایمان: ایمان نیز که یک امر قلبی است و نوعی یقین در حد اعلای خود است از دیگر ضامنهای اجرای احکام وجدانی است. ایمان داشتن به چیزی حتماً مستلزم دینداری یا عدم آن نیست هر انسانی میتواند نسبت به عده ای از حقایق و واقعیت ها ایمان داشته باشد. ایمان در اثر ورود یقین به قلب انسان برای او حاصل می گردد. حال اگر فردی سلیم بودن احکام وجدانی را متیقن باشد و به آن ایمان داشته باشد نیز بی چون و چرا به خدای وجدان خود توجه کرده و به آن عامل خواهد بود.
3- ایمان به جهان آخرت و بقای اعمال: پیروان ادیان الهی از عامل مهم دیگری نیز برخوردارند و آن ایمان به معاد و بقای نفوس انسانی و بقای اعمال است و این که آنچه مجموعه جهان آخرت را برای او به وجود میآورد و آسودگی یا گرفتاری نفس او در گرو آن است، اعمال اوست، ضامن دیگر اوست که انسان به ارزشها یا تشویقهای نفس ادامه اش گوش فراداده و آینده خود را در گرو آن ببیند.
ادیان الهی به پیروان خود یادآوری می کنند که به اراده الهی تمام رفتار و اعمال و کردار ثبت و ضبط شده و هیچ چیز مخفی یا دور از دسترس نخواهد ماند و در روز حسابرسی صحیفه اعمال هر انسانی برای او گشوده خواهد شد.
بی شک راهها و ضامنهای دیگری نیز میتواند وجود داشته باشد ولی آنچه از همه مهمتر این است که هر انسانی نفس خود را تربیت نماید به طوری که صدای وجدان خود را نیز بشنود و این شجاعت را نیز داشته باشد که به آنها گوش بندد و به کار بندد.
منابع :
1- علی اکبر فرهنگی، نگرش فلسفی اجتماعی بر کار و مسایل آن، مجله دانش مدیریت، شماره 12، 1370
2- محمد جعفری لنگرودی، ترمینولوژی حقوق، چاپ پنجم، کتابخانه گنج دانش، تهران، 1370.
3- بیروآلن، فرهنگ علوم اجتماعی- ت- دکتر باقر ساروخانی- انتشارات کیهان، تهران 1366.
4- مسعود حاجی زاده، میهندی، آشنایی با جامعه شناسی کار، محیط کار و جامعه، شماره 2، خرداد 72 .
5- آیت ا… مصباح یزدی، کار در نظام ارزشی اسلام، مجله کار و جامعه، شماره 8 و 9.
6- مسعود حاجی زاده میهندی، آشنایی با جامعه شناسی کار.
7- علی اکبر دهخدا، "لغت نامه دهخدا" ، موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، ج اول، 1372، ج 14.
8- حسن عمید، در فرهنگ فارسی عمید، موسسه انتشارات امیرکبیر، تهران، 1363
9- جمال الدین محمدبن مکرم (ابن منظور)، "لسان العرب"، دارالفکر، بیروت، لبنان،
141 هـ . ح 3.
10- محمدتقی جعفری، "وجدان" ، انتشارات اسلامی، تهران.
11- باقر ساروخانی، "دایره المعارف علوم اجتماعی"، جلد اول، تهران، انتشارات کیهان، 1376.
12- اریک فروم، "انسان برای خویشتن"، ترجمه: اکبر تبریزی، کتابخانه بهجت، تهران، مهر 1361، صص 160-159.
13- ژکس، "فلسفه اخلاق" (اخلاق عملی9، ترجمه: ابوالقاسیم پورحسینی، امیرکبیر، تهران، 1362.
14- میرمحمد سید عباس زاده، وجدان کار، رهیافت علمی و کاربردی، انتشارات آرشیا، 1374.
15- ذبیح الله صدفی، پیمایشی در سنجش میزان وجدان کاری، خلاصه مقالات دومین اجلاس بررسی راههای عملی حاکمیت وجدان کاری و انضباط اجتماعی، واحد علوم تحقیقات دانشگاه آزاد اسلامی.
16- شورای فرهنگ عمومی، 1373، دوره سوم.
17- تفسیر المیزان، ج2.
18- بحار، ج 92.
19- الحیاه، ج 2، ص 294.
20- نهج البلاغه به نقل از الحیاه.
21- مدثر آیه 38.
22- المستدرک به نقل از الحیاه ، ج 1، ص 274.
23- بحارالانوار، نقل از الحیاه، ج 1، ص 270.
24- حسین بن محمد الراغب الاصفهانی، "مفردات"، دارالمعرفه، بیروت، لبنان.
25- وجدان کاری در کلام رهبر، مجله صف، شماره 216.
26- سید حسن ابطحی، اخلاقیات در مدیریت، نامه پژوهش، شماره 5.
27- سید محمد مقیمی، سازمان و مدیریت رویکردی پژوهش، تهران، انتشارات ترمه، 1377.
28- وفا غفاریان، حفظ اخلاق و ارزشهای اعتقادی در سازمانها، مجله تدبیر، شماره 16، مهر 76.
29- سید مهدی سجادی، تعلیم و تربیت خانواده و وجدان کار، نامه پژوهش، شماره 5، صص 295 و 293.
30- دکتر خسرو موحد، نقش وجدان کاری و انضباط اجتماعی در توسعه پایدار، خلاصه مقالات دومین اجلاس بررسی حاکمیت وجدان کار و انضباط اجتماعی.
31- دکتر حسن میرزایی، تجزیه و تحلیل عوامل موثر بر وجدان کاری و انضباط اجتماعی در سازمان، خلاصه مقالات دومین اجلاس بررسی حاکمیت وجدان کاری و انضباط اجتماعی.
32- س فجر، ی، 30-27
33- سوره قیامت، ص 20
34- جمال الدین محمد خوانساری، "شرح غررالحکم و دررالحکم"، انتشارات دانشگاه تهران، 1373، ج 5.
موضوع:
تعهد و وجدان کاری در مدیریت اسلامی
استاد مشاور:
استاد راهنما:
دانشجو:
فهرست
عنوان صفحه
تجزیه و تحلیل عوامل موثر بر وجدان کاری و انضباط اجتماعی 1
اهمیت کار 1
مفهوم کار 3
تعاریف وجدان 6
تقسیم بندی و معانی اصطلاحی وجدان 8
وجدان کاری 11
وجدان کاری در قرآن 15
پاره ای از موارد استعمال وجد در قرآن کریم 21
وجدان کاری در کلام رهبر 23
اخلاقیات 27
اخلاق کار 30
اخلاق در غرب 32
اخلاق کار در ژاپن 34
عوامل روانی در وجدان کاری 35
نقش وجدان کاری در توسعه پایدار 39
وجدان کار و بهره وری 41
تعهد و وجدان کاری 46
عدم بروز وجدان کاری به صورت یک مسئله و مشکل فراگیر سازمانی 47
دیدگاه دانشمندان علم مدیریت و رفتار 49
وجدان از دیدگاه اندیشمندان اسلامی 52
ضمانت اجرایی احکام وجدانی 55
1 Alienation
2 علی اکبر فرهنگی، نگرش فلسفی اجتماعی بر کار و مسایل آن، مجله دانش مدیریت، شماره 12، 1370، ص 24.
3 محمدجعفری لنگرودی، ترمینولوژی حقوق، چاپ پنجم، کتابخانه گنج دانش، تهران، 1370، ص 516.
4 Bergson.
5 بیروآلن، فرهنگ علوم اجتماعی- ت- دکتر باقر ساروخانی- انتشارات کیهان، تهران 1366، ص 452
6 Proudhon
7 همان.
8 Friedmann
9 همان.
10 مسعود حاجی زاده، میهندی، آشنایی با جامعه شناسی کار، محیط کار و جامعه، شماره 2، خرداد 72، ص 40.
11 آیت ا… مصباح یزدی، کار در نظام ارزشی اسلام، مجله کار و جامعه، شماره 8 و 9، ص 27 و 28.
12 مسعود حاجی زاده میهندی، آشنایی با جامعه شناسی کار، ص 40.
13 علی اکبر دهخدا، "لغت نامه دهخدا" ، موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، ج اول، 1372، ج 14.
14 حسن عمید، در فرهنگ فارسی عمید، موسسه انتشارات امیرکبیر، تهران، 1363، ص ؟؟؟
15 جمال الدین محمدبن مکرم (ابن منظور)، "لسان العرب"، دارالفکر، بیروت، لبنان، 141 هـ . ح 3.
16 "Scott. Foresman Advanced Die". E.L. Thorndike & Clarencel. Barnhart, USA: Scott. Forseman. And Company.), 1979.
17 محمدتقی جعفری، "وجدان" ، انتشارات اسلامی، تهران، ؟؟؟
18 باقر ساروخانی، "دایره المعارف علوم اجتماعی"، جلد اول، تهران، انتشارات کیهان، 1376، ص 12.
19 Cicero
20 Seneca
21 اریک فروم، "انسان برای خویشتن"، ترجمه: اکبر تبریزی، کتابخانه بهجت، تهران، مهر 1361، صص 160-159.
22 Internalized Conseience
23 همان منبع، ص 176.
24 ژکس، "فلسفه اخلاق" (اخلاق عملی9، ترجمه: ابوالقاسیم پورحسینی، امیرکبیر، تهران، 1362، ص 19.
25 همان منبع، ص 20.
26 میرمحمد سید عباس زاده، وجدان کار، رهیافت علمی و کاربردی، انتشارات آرشیا، 1374.
27 Reponsibility
28 ذبیح الله صدفی، پیمایشی در سنجش میزان وجدان کاری، خلاصه مقالات دومین اجلاس بررسی راههای عملی حاکمیت وجدان کاری و انضباط اجتماعی، واحد علوم تحقیقات دانشگاه آزاد اسلامی، دی ؟؟؟ صص 142- 143.
29 Commit memt.
30 Motivation
31 Development
32 همان.
33 Productivity & Development
34 شورای فرهنگ عمومی، 1373، دوره سوم.
35 تفسیر المیزان، ج 2، ص 235.
36 بحار، ج 92، ص 107.
37 الحیاه، ج 2، ص 294.
38 نهج البلاغه به نقل از الحیاه، ص 271.
39 مدثر آیه 38.
40 المستدرک به نقل از الحیاه ، ج 1، ص 274.
41 بحارالانوار، نقل از الحیاه، ج 1، ص 270.
42 حسین بن محمد الراغب الاصفهانی، "مفردات"، دارالمعرفه، بیروت، لبنان، ؟؟؟ 5، صص 457-456.
43 وجدان کاری در کلام رهبر، مجله صف، شماره 216، صص 10-6.
44 سید حسن ابطحی، اخلاقیات در مدیریت، نامه پژوهش، شماره 5، صص 204-205.
45 سید محمد مقیمی، سازمان و مدیریت رویکردی پژوهش، تهران، انتشارات ترمه، 1377، صص 175-173.
46 همان
47 وفا غفاریان، حفظ اخلاق و ارزشهای اعتقادی در سازمانها، مجله تدبیر، شماره 16، مهر 76، صص 20 و 21.
48 Mckinse
49 Kenich ohmac
50 White hill
51 Take gawa
52 سید مهدی سجادی، تعلیم و تربیت خانواده و وجدان کار، نامه پژوهش، شماره 5، صص 295 و 293.
53 ؟؟؟ علمی، بررسی عوامل روانی- اجتماعی موثر بر وجدان کاری، مجله تدبیر، شماره 99، دی 78، ص 93.
54 دکتر خسرو موحد، نقش وجدان کاری و انضباط اجتماعی در توسعه پایدار، خلاصه مقالات دومین اجلاس بررسی حاکمیت وجدان کار و انضباط اجتماعی، صص 303-292.
55 دکتر حسن میرزایی، تجزیه و تحلیل عوامل موثر بر وجدان کاری و انضباط اجتماعی در سازمان، خلاصه مقالات دومین اجلاس بررسی حاکمیت وجدان کاری و انضباط اجتماعی، صص 312-308.
56 Commitment
57 Escaltion of Commitment
58 Invovment
59 Work Conscience
60 Responsibility
61 Etzioni
62 به نظر وی قدرت با توجه به درگیری شغلی در سه سطح میباشد: 1- قدرت اجباری و قهری
2- قدرت پاداشی 3- قدرت اصولی و قانونی
63 "Organizational Behavior and Design" , Barry Gusgavy- Derek Lodge (London: Kagan Page, 1993) pp: 17-18.
64 ر ک . س فجر، ی، 30-27
65 سوره قیامت، ص 20
66 حسن بن محمد الراغب الاصفهانی، "مفردات ؟؟؟ دارالمعرفه، بیروت، لبنان، ؟؟؟ ، صص 457-456.
67 جمال الدین محمد خوانساری، "شرح غررالحکم و دررالحکم"، انتشارات دانشگاه تهران، 1373، ج 5، ص 404.
68 جمال الدین محمد خوانساری، در شرح غررالحکم و دررالحکم، موسسه انتشارات دانشگاه تهران، تهران، 1373، ج 6، ص 436.
—————
————————————————————
—————
————————————————————
1
3