به نام خدا
عنوان:
تحلیل و مقایسه برنامه های توسعه عمرانی کشور
قبل و بعد از انقلاب
جهت ارائه به: جناب استاد
درس مربوطه:آشنایی با مبانی برنامه ریزی کالبدی
دانشجو:
مقدمه:
اکنون که حدود پنجاه سال ازبرنامه ریزی به منظور توسعه می گذرد؛لزوم بازنگری عملکرد گذشته و راه پیموده شده برای تعیین آینده ضروری است.به این منظور به مقایسه ی برنامه های توسعه ی عمرانی کشور با شرح مختصرآنها و بررسی اهداف هر کدام از برنامه ها می پردازیم و این سوال ها رابررسی می کنیم که هر برنامه چه اهدافی داشته و تا چه میزان موفق و یا ناموفق بوده است و برای آن آینده بهتر چه استفاده هایی می توان از آنها کرد؟
* برنامه های توسعه ای کشور قبل از انقلاب اسلامی
برنامه ی هفت ساله اول توسعه:(1327-1334)
اهداف:
* افزایش تولید و افزایش صادرات وتهیه مایحتاج عمومی مردم در داخل کشور.
* رشد و توسعه کشاورزی و صنایع و اکتشاف و بهره برداری معادن و ثروت های زیر زمینی.
* اصلاح و تکمیل وسایل ارتباط.
* اصلاح و بهبود بهداشت عمومی و بالابردن سطح معلومات و زندگی مردم.
* بهبود وضع معیشت عمومی و تنزل هزینه زندگی مردم .
عدم موفقیت:
این اهداف به دلیل عدم تامین مالی و تعویض پی درپی دولت ها محقق نگردیدند و فقط بخشی از اهداف جامه عمل به خود پوشیدند.
موقیت:
الف- تاسیس سازمان برنامه که عهده دار وظیفه برنامه ریزی رشد و توسعه اقتصادی، اجتماعی کشور گردید.
ب- احیا و بهره برداری از کارخانه های ایجاد شده قبل از جنگ جهانی دوم که در جنگ دچار آسیب شده بودند.
برنامه هفت ساله دوم :(1334-1341)
در اسفند 1334 با اعتبار مصوب 70 میلیارد ریال به تصویب مجلس شورای – قانون برنامه ملی رسید که این اعتبار در سال 1336 به دلیل افزایش درآمد های دولت به 84 میلیارد ریال افزایش داده شد.
اهداف:
* توسعه و ترمیم بنادر و شاهراه ها و تجهیز راه آهن سراسری و اتصال خطوط راه آهن تهران به تبریز و مشهد و توسعه
* شبکه مخابراتی و تجهیز فرودگاه های تهران و آبادان و توسعه فرودگاه های شیراز و اصفهان
* ایجاد تاسیسات رفاه شهری مانند لوله کشی آب و برق و آسفالت
* توسعه کشاورزی و تنظیم جریان آب رودخانه ها و ایجاد سد ذخیره ای.
* توسعه آموزش و پرورش در همه سطوح و مقاطع تحصیلی و توسعه بهداشت عمومی.
موفقیت:گسترش تفکر برنامه ریزی، تربیت کادر آزموده و پیمانکاران ورزیده برای اجرای طرح های عمرانی، ساختمان 3 سدکرج – سفیدرود و دز، احداث 5000 کیلومتر راه درجه یک ودو ،توسعه شبکه راه آهن، احداث فرودگاه مهرآباد و کارخانه های قند و چیت سازی تهران و قائمشهر، سیمان دورود و منجیل، ریشه کنی مالاریا، برق رسانی به 144 شهر و آسفالت خیابان های 63 شهر، آب لوله کشی و تصفیه شده 40 شهر از اهم اقدامات به عمل آمده درطول برنامه دوم توسعه بود.
عدم موفقیت: افزایش بیکاری و تورم بالاو افزایش بدهی های خارجی به دلیل دریافت وام های کلان.
برنامه سوم عمرانی:(1341-1346)
در شهریور 1341 با اعتباری معادل 230 میلیارد ریال برای طرح های عمرانی و 20 میلیارد ریال برای هزینه های اداری به تصویب رسید که حدود 92 درصد آن هزینه شد.
اهداف:کشاورزی و آبیاری، صنایع و معادن، نیرو و سوخت، ارتباطات و مخابرات، فرهنگ، بهداشت و بهداری، کار و نیروی انسانی، عمران شهری، برنامه ریزی و آمار، خانه سازی و ساختمان.
موفقیت:در برنامه سوم به عکس برنامه های اول و دوم که صرفاً از یک سری طرح و پروژه تشکیل شده بود، روش برنامه ریزی جامع به کار گرفته شد و به دنبال تکامل روش برنامه ریزی در ایران، عملیات عمرانی در برنامه سوم کاملاً از بودجه دولت جدا شده و در یکجا متمرکز شد تا جامعیت برنامه تامین و از این طریق دولت دارای 2 بودجه کاملاً مجزا، یکی بودجه عمومی ودیگری بودجه عمرانی شود.
برنامه چهارم عمرانی:(1347-1351)
در اسفند 1347 با اعتباری معادل 480 میلیارد ریال به تصویب رسید که در انتهای برنامه با تجدید نظرهای به عمل آمده در برنامه بالغ بر 577/4 میلیارد ریال گردید.
اهداف:کشاورزی و دامپروری، صنایع و معادن، نفت و گاز، آب، برق، حمل و نقل و ارتباطات مخابرات، عمران و نوسازی روستاها، عمران شهری،ساختمان و مسکن، آموزش و پرورش، فرهنگ و هنر، جهانگردی و جلب سیاحان، بهداشت و بهداری، رفاه اجتماعی، آمار و بررسی، عمران ناحیه- ای.
موفقیت:برنامه چهارم دارای 2 نوع هدف کیفی و کمی بود.هدف کیفی عبارت بود از: تسریع رشد اقتصادی و تکثیر درآمد ملی از راه افزایش قدرت تولید با اتکای بیشتر به توسعه صنعتی و
بالابردن بازده سرمایه، توزیع عادلانه تر درآمد، کاهش نیازمندی به خارج، تنوع بخشیدن به کالاهای صادراتی و بهبود خدمات اداری.
هدف های کمی از این قرار بودند: پیش بینی متوسط رشد سالیانه 9 درصد برای تولید ناخالص ملی، رشد سالیانه جمعیت به میزان 2/6 درصد، پیش بینی 810 میلیارد ریال سرمایه گذاری ثابت و افزایش نسبت پس انداز به تولید ناخالص ملی از 18 درصد به25 درصد . پیش بینی متوسط رشد سالیانه ارزش صادرات کالاها و خدمات کشور در حد 15/6 درصدو محدود کردن رشد مصارف بخش عمومی و خصوصی به ترتیب در حد 10 درصد و6/7 درصد درسال.
پنجمین برنامه عمرانی:(1351-1356)
در بهمن سال 1351 با اعتبار 1560 میلیارد ریال در 28 فصل به تصویب رسید و در تیرماه سال 1353 به دلیل افزایش درآمد نفت مورد تجدید نظر قرار گرفت و در اسفند سال 1353 با اعتبار 2626 میلیارد ریال در 35 فصل به تصویب مجلس رسید.
اهداف:
* ارتقای کیفیت زندگی همه گروه ها و اقشار اجتماعی کشور
* حفظ رشد سریع، متوازن مداوم اقتصادی همراه با حداقل افزایش قیمت ها
* افزایش درآمد طبقات مختلف با تاکید خاص در مورد ارتقای سطح معیشت گروه های کم درآمد
* گسترش جامع تر عدالت اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی با تاکید خاص در مورد توزیع عادلانه تر
* خدمات در سطح همه گروه ها و قشرهای اجتماعی
* بهبود کیفیت و افزایش عرضه نیروی انسانی فعال کشور به منظور افزایش بازدهی و برطرف کردن تنگناهای توسعه
* حفاظت، احیا و بهبود محیط زیست، اعتلای کیفیت زندگی جامعه بخصوص در نقاط پرجمعیت
* توسعه علوم و تکنولوژی و گسترش قوه خلاقه و ابتکار جامعه
* ایجاد مزیت نسبی در تولید و صدور کالاهای صنعتی در سطح بین المللی
* حداکثر استفاده از منابع ارزی برای جبران کمبودهای داخلی و مهار کردن فشارهای تورمی سرمایه گذاری در خارج و ایجاد ثروت های ملی در جهت جایگزین کردن منابع پایان پذیر نفت.
* نگهداری و زنده کردن میراث ارزنده فرهنگی، پژوهش و آموزش فرهنگی و هنری، گسترش فرهنگ و هنر، ایجاد تسهیلات برای آفرینش هنری و ادبی و گسترش روابط فرهنگی.
عدم موفقیت: هدف های برنامه پنجم که در آغاز راه با افزایش درآمدهای نفتی نیز همراه شده بود، اگرچه به ظاهر بسیار خوب بود، ولی نتایج بدی به بار آورد و تاثیر سخت خودش را بر اقتصاد ملی ایران نهاد.
جمع بندی:
در طول برنامه های اول و دوم، سازمان برنامه مسئولیت اجرای طرح های عمرانی را به عهده داشت، اما از برنامه عمرانی سوم به بعد به توصیه و رهنمود گروه مشاوران ازدانشگاه هاروارد، این مسئولیت را به عهده دستگاه های اجرایی گذاشت وخود صرفاً نقش مهم تر و مدیریت امور اقتصادی کشور را عهده دار گردید این مساله از نکات منفی در برنامه های قبل از انقلاب است. اهداف در نظر گرفته شده برای برنامه عمرانی اول، وجهی کلی داشته و نشان از آن دارد که هنوز ثبات سیاست های اقتصادی دیده نمی شود. اختصاص دادن منابع در این برنامه را نمی توان کاملا منطبق با الگوی رشد سرمایه داری دانست ، اما می توان توسعه کشاورزی از مجرای بخش خصوصی را بسیار موثر دانست. عدم ثبات سیاسی و بروز تنش هایی میان ایران با قدرت های غربی چون آمریکا و انگلیس مانع از اعطای وام از بانک جهانی به ایران شد و مجموعه این عوامل منجر به کاهش درآمد برنامه در طول این دوره به یک سوم رقم پیش بینی شده گشت. ناکامی برنامه هفت ساله اول ، نه تنها تحت تاثیر کمبود منابع مالی بود، بلکه نوپا بودن سازمان برنامه و بی سابقه بودن برنامه ریزی در کشور نیز مزید بر علت شد. نکته مثبت در برنامه دوم این است که الگوی آن غیر جامع است و دارای هدف رشد در سطح کلان اقتصادی نیست و مانند برنامه اول از اجتماع طرح های عمرانی موردنیاز کشور که با هم ارتباط چندانی نداشتند، تشکیل شده است.الگوی برنامه سوم ، برنامه ریزی جامع اقتصادی و استراتژی، جایگزینی واردات با حمایت از صنایع داخلی بوده برنامه سوم اگرچه در تامین اعتبارات با مشکلاتی روبرو بود، ولی اقتصاد کشور موفق به دستیابی به رشد سالانه ۸٫۳ درصد در سال و رشد ۵۸ درصد درآمد ملی در پایان برنامه شد که نشان از موفقیت نسبی برنامه دارد.الگوی برنامه چهارم،برنامه ریزی جامع اقتصادی و ارشادی با استفاده از الگوی اقتصادسنجی و استراتژی ، جایگزینی واردات و رشد تولید ملی و ثبات قیمت ها بود. دستاوردهای کلی برنامه از نظر تحقق اهداف برنامه ریزی شده رشد تولید، بهره وری و تثبیت اقتصادی قابل قبول بوده است.در دوران پنجم عدم موفقیت آن بود که افزایش اعتبارات برنامه پنجم فراتر از ظرفیت اقتصاد ایران تعیین شد و این موضوع رشد ناهماهنگ بخش های اقتصادی کشور را در پی داشت و باعث بروز تنگناهایی در تمام بنیان های اقتصادی و اجتماعی کشور شد. واقعیت اینست که مجموعه برنامه های عمرانی قبل از پیروزی انقلاب اسلامی ایران موفق به ایجاد تعادل منطقه ای نشدند و موجب بروز نابرابری ها شدند. اگر در برنامه های عمرانی اول و دوم با تکیه بر منابع خارجی معدودی نواحی مستعد کشاورزی مورد توجه قرار گرفت، در برنامه های بعدی قطب های صنعتی با تکیه بر منابع نفتی اولویت یافتند.عدم موفقیت آن به این دلیل است که حضور و نفوذ آمریکاییان در این دوران مشهود است، برنامه ریزی از بالا و تمرکزگرا را در پیش گرفتند.در این دوران رشد اقتصادی همیشه مد نظر بوده و نقش دولت در جبران ناتوانی سرمایه داران داخلی برای راه اندازی صنایع نوین و نهایتا واگذاری به آنها دیده می شد. از عدم موفقیت ایران در این دوره میتوان به تقلید کردن توسعه در پی کودتای مرداد ۱۳۳۲ اشاره کرد .به خاطر قدرت های بیگانه ایران نه شریک ساختمانها بود و نه از بهره مندان واقعی و اداره کننده. باید توجه داشت که همان سیاست های محدود منطقه ای برنامه های عمرانی نیز هرگز به درستی اجرا نشد و با دخالت خود کامه و متمرکز سیاسی و عدم کفایت دیوانسالاری مخدوش می شد.
* برنامه های توسعه ای کشور بعد از انقلاب اسلامی
برنامه پنج ساله اول توسعه (۱۳۷۲-۱۳۶۸):
اهداف:
* ایجاد تحرک در سرمایه گذاری، اشتغال مولد، رشد اقتصادی با تاکید بر کاهش وابستگی و خود کفایی محصولات استراتژیک کشاورزی و مهار تورم
* بازسازی و نوسازی و تجهیز بنیه دفاعی و ظرفیت های تولیدی و زیربنایی خسارت دیده
* اصلاح سازمان و مدیریت اجرایی و قضایی کشور
* گسترش کمی و ارتقای کیفی فرهنگ عمومی ، با توجه خاص به نسل جوان
* کاهش نرخ رشد جمعیت و کاهش نرخ مرگ و میر ، افزایش نرخ باسوادی و پوشش تحصیلی
* تلاش به منظور تامین عدالت اجتماعی اسلامی
موفقیت وعدم موفقیت: رویارویی با دشواری های اقتصادی، تنگناهای ارزی و تورم، سبب شد تا دولت از ادامه سیاست تعدیل منصرف شود. رشد اقتصادی در سه سال اول برنامه ۵ر۵ر، ۶ر۱۳ و ۵ر۱۲ درصد بود، ولی در دو سال آخر برنامه به ۷ر۴ و ۸ر۱ درصد سقوط کرد. اما میانگین رشد اقتصادی برنامه به ۴ر۷ درصد رسید. در برنامه اول انحرافات جدی و تعیین کننده ای در عمل به وجود آمد و بخشی از برنامه به کنار گذاشته شد. با این که در برنامه اول تحقق درآمدهای دولت بیش از صد در صد بود، ولی در اجرا، دست یابی به اهداف برنامه حاصل نشد. بخش صنعت و معدن به نتایج پیش بینی شده نرسید، ولی صادرات بخش کشاورزی از میزان پیش بینی شده بیشتر شد. بر پایه برنامه تعدیل اقتصادی که از اهداف برنامه استنباط می شد، انتظار می رفت که دولت کارآمدتر و کوچک تر شود، اما نه تنها این اتفاق نیفتاد، بلکه دولت روز به روز فربه تر و ناکارآمدتر و پرهزینه تر شد. در این دوران ، طرح جامع آب (جاماب) کشور را به ۸ منطقه کلان بر اساس حوزه آبریز رودخانه ها تقسیم و به مطالعه و پیش بینی آب مورد نیاز شهرها در این مناطق تا سال ۱۳۸۱ پرداخت. همچنین طرح آمایش سرزمین در سال ۱۳۶۸ و به همراه آن طرح های جامع منطقه ای، طرحهای جامع ناحیه ای، طرحهای جامع ساماندهی روستایی، طرح اسکان ۹۰ یا مکان یابی استقرار جمعیت تا سال ۱۳۹۰، طرح منطقه بندی فضایی(منطقه بندی ایالتی با ۹ منطقه کلان) تهیه شد. خوشبختانه این طرح ها عملیاتی و اجرایی شد و در نتیجه بخش کشاورزی به اهداف مورد نظر رسید
برنامه دوم توسعه (۱۳۷۸-۱۳۷۴)
اهداف :
* تلاش برای تحقق عدالت اجتماعی
* رشد فضایل بر اساس اخلاق اسلامی و ارتقای فرهنگ عمومی
* تلاش به منظور حاکمیت قانون و حفظ امنیت مردم و ترویج فرهنگ احترام به قانون ، نظم اجتماعی و وجدان کاری
* هدایت جوانان و نوجوان در عرصه های گوناگون و مشارکت آنها در حوزه های اقتصادی ، اجتماعی ، فرهنگی و سیاسی
* تقویت بنیه دفاعی کشوررشد و توسعه پایدار با محوریت بخش کشاورزی
* افزایش بهره وری، حفظ محیط زیست و استفاده بهینه از منابع کشورتلاش به منظور کاهش وابستگی اقتصاد به درآمدهای نفت و توسعه صادرات غیر نفتی
موفقیت: به هرحال به دلیل جنگ ایران و عراق به عمرانی تر شدن برنامه توجه شد همچنین در این برنامه به توسعه منطقه ای در قالب طرح های جامع منطقه ای، ساماندهی روستایی، طرح های جامع شهری و هادی روستایی توجه اساسی شد طوری که طرح جامع ۱۸ شهر جدید در اطراف شهرهای بزرگ به تصویب شورای عالی شهرسازی و معماری رسید که نقطه عطفی در اجرای پروژه های عمرانی کشور بود.
عدم موفقیت: رشد اقتصادی یا اصلی ترین هدف برنامه، ۱/۵ درصد پیش بینی شده بود که در عمل به ۲/۳ درصد رسید. در مجموع و به رغم کوشش های به عمل آمده، برنامه دوم به علل مختلف از جمله ناکارآمدی دولت، در دست یابی به اهداف برنامه موفق نشد.
برنامه سوم توسعه (۱۳۸۳- ۱۳۷۹)
اهداف :
* بازنگری و تنظیم سیاست های مالی، پولی،ارزی،تجاری، اشتغال و تولید به همراه گسترش نظم تامین اجتماعی با تاکید بر هدفمند کردن سیاست های حمایتی افزایش اشتغال مولد
* خصوصی سازی و کاهش تصدی گری دولت کاهش وابستگی به درآمدهای از صدور نفت خام
* ایجاد جهش در صادرات غیرنفتیاستفاده مناسب از توان ساخت داخل و تقویت پیمانکاران و مشاوران داخلی
* اصلاح قانون مالیات های مستقیم و چگونگی وصول عوارض
* تمرکز زدایی از ساختار اداری و اقتصادی
* رشد ارزش های انسانی،ارتقای ظرفیت های معنوی جامعه و تقویت باورهای دینی به منظور توسعه فرهنگی کشور
موفقیت:
میانگین رشد سالانه بودجه عمرانی مصوب در این سال ها در حوزه عمرانی ملی ۳۲.۸ درصد و در حوزه عمرانی استانی ۵۵.۷ درصد بود. همچنین متوسط تخصیص اعتبارات عمرانی در طول سال های برنامه سوم در حوزه ملی ۷۲ درصد و در حوزه استانی۸۰.۸ درصد بوده که در مجموع به حدود ۷۶.۴ درصد می رسد.
علاوه بر این متوسط تعداد طرح های عمرانی در این سال ها در حوزه ملی یک هزار و ۸۷۹ و در حوزه استانی ۱۳ هزار و ۷۵۹ طرح بوده که در قالب این طرح ها به طور متوسط، سالانه ۸ هزار و ۵۱۸ پروژه ملی و ۵۱ هزار و ۶۶۳ پروژه استانی به اجرا درآمده است. با افزایش تعداد پروژه های عمرانی در برنامه سوم توسعه، استفاده از روش های پیمانی در اجرای این گونه پرو ژه ها شدت گرفت. این وضعیت نشان دهنده توجه به واگذاری امور به بخش خصوصی بود تا آن جا که در پروژه های عمرانی ملی ۵۷.۷ درصد و در پروژه های عمرانی استانی ۳۵.۷ درصد کار به روش پیمانی و مابقی به صورت امانی یا امانی- پیمانی واگذار شد که در دو روش اخیر دستگاه های اجرایی به صورت کارفرما و مجری عمل کرده اند.
عدم موفقیت:علی رغم خوش بینی ها که در مفروضات گزارش نظام برنامه ریزی برنامه سوم مصوب بود، نتوانست مانند دو برنامه پیشین به اهداف برنامه نایل شود. متوسط رشد سالانه تولید ناخالص داخلی در برنامه سوم ۴/۵ درصد بوده که از پیش بینی برنامه ۶/۰ درصد کمتر شد. در سال ۱۳۸۱، نرخ رشد ۷/۴ و در سال ۱۳۸۲، برابر ۷/۶ درصد بوده که در سال های گذشته سابقه نداشته است. متوسط عملکرد نرخ تورم به حدود ۱/۱۴ درصد کمتر از هدف برنامه رسید.
برنامه چهارم توسعه(۱۳۸۸- ۱۳۸۴)
اهداف:
* بسترسازی برای رشد سریع اقتصادی
* تعامل فعال با اقتصاد جهانی
* رقابت پذیری اقتصادی
* توسعه مبتنی بر دانایی
* حفظ محیت زیست
* آمایش سرزمین و توازن منطقه ای
* ارتقای امنیت انسانی و عدالت اجتماعی
* توسعه فرهنگی
* امنیت ملی
* توسعه امور قضایی
* نوسازی دولت و ارتقای اثربخشی حاکمیت
* ارتقای سلامت و بهبود کیفیت زندگی
برنامه پنجم توسعه (۱۳۹۴-۱۳۹۰)
اهداف :
* تحول در نظام آموزش عالی و پژوهش
* تحول در نظام آموزش و پرورش و با هدف ارتقای کیفی آن
* تکمیل و اجرای نقشه جامع علمی کشور
* تقویت نهاد خانواده و جایگاه زن در آن
* اصلاح نظام اداری و قضایی
* اهتمام به توسعه ورزش و حمایت از گسترش فعالیت های گردشگری
* تاکید به رویکرد انسان سالم وسلامت همه جانبه
* ارتقای امنیت اجتماعی
* رشد مناسب اقتصادی
* تغییر نگاه به نفت و گاز و درآمدهای حاصل از آن
* ارتقای کمی و کیفی بازارهای مالی(سرمایه، پول و بیمه) با تاکید بر کارآیی ، شفافیت و سلامت
* تحقق سیاست های کلی اصل ۴۴ قانون اساسی
* توجه به ارزش اقتصادی،امنیتی،سیاسی و زیست محیطی آب
* تنظیم همه فعالیت های مربوط به رشد و توسعه اقتصادی بر پایه عدالت اجتماعی
* تقویت حضور و مشارکت مردم در عرصه های سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی
* گسترش پدافند غیرعامل
جمع بندی:پس از انقلاب اسلامی هم رویکردهای متفاوت گروه های سیاسی، تحریم های خارجی و جنگ تحمیلی برنامه ریزی ملی را برای ده سال با رکود و تعطیلی روبه رو کرد. پس از آن، تصمیم گیری های سیاسی همواره بر تصمیم گیری های اقتصادی و فنی غلبه کرد.در دوران پس از جنگ قیمت نفت ایران کاهش یافت، بخش صنعت و معدن ناموفق ماند و در مجموع نرخ بالای تورم بویژه در سال های پایانی برنامه، بیکاری و کاهش صادرات نفت به نصف رقم پیش بینی شده، نشان دهنده عدم موفقیت و ضعف عملکرد مجریان برنامه اول توسعه بود.از نکات مثبتی که در برنامه دوم دیده شد این بود که به هرحال به دلیل جنگ ایران و عراق به عمرانی تر شدن برنامه توجه شد با افزایش تعداد پروژه های عمرانی در برنامه سوم توسعه، استفاده از روش های پیمانی در اجرای این گونه پرو ژه ها شدت گرفت. این وضعیت نشان دهنده توجه به واگذاری امور به بخش خصوصی بود تا آن جا که در پروژه های عمرانی ملی ۵۷.۷ درصد و در پروژه های عمرانی استانی ۳۵.۷ درصد کار به روش پیمانی و مابقی به صورت امانی یا امانی- پیمانی واگذار شد که در دو روش اخیر دستگاه های اجرایی به صورت کارفرما و مجری عمل کرده اند.
پس از پیروزی انقلاب ، به خاطر ارزش های اسلامی، اولویت مهمی برای برقراری تعادل های منطقه ای و محرومیت زدایی مطرح شد و در کل به سوی اجتماعی تر شدن پیش رفت و در حوزه عمرانی پیشرفت کرد.اما درحوزه های اقتصادی و کشاورزی در دوران قبل از انقلاب موفق تر بود. با وجود تمامی کوشش هایی که در سطح منطقه ای وجود دارد، برنامه ریزی منطقه ای در ایران در پیوند با برنامه ریزی های ملی و برنامه ریزی محلی از جایگاه قانونی و نقش زیاد کارآمدی برخوردار نیست.
منابع
* آرشیو نشریه اطلاعات
* گزارشات تحلیلی , دانش پور شفیعی
* معاونت برنامه ریزی و نظارت راهبردی رییس جمهور اسفند89
* مقاله نگاهی به تاریخچه برنامه های توسعه از نخستین برنامه تا امروز: برنامه جایگزین روزمرگی
نویسنده : سید جواد سیدپور
* اختیاری، محسن و مختاری ، محمد(۱۳۹۳) ۸۰ سال برنامه ریزی در مسیر توسعه ایران، گفتمان الگو، دو ماهنامه الگوی اسلامی – ایرانی پیشرفت، شماره ششم ،۹۱
* زیاری ، کرامت اله(۱۳۷۸) اصول و روش های برنامه ریزی منطقه ای، انتشارات دانشگاه یزد.