تحقیق کامل پیرامون دامداری

فهرست مطالب

پیشگفتار
3
فصل اول کلیات

مقدمه
5
نژاد
8
دستگاه گوارش نشخوارکنندگان
13
احتیاجات غذایی گاو شیری
16
قابلیت هضم غذا
33
روش های اندازه گیری انرژی
35

فصل دوم : جیره های غذایی

تغذیه دام
41
دستگاه گوارش گاو
43
خوراک گاو شیری
50
سیلو کردن.
57
ساختمان سیلو
62
مواد متراکم (کنسانتره) در جیره غذایی دام
67
جیره متعادل و متوازن
76
دسته بندی گله گاو شیری
87
مدیریت تغذیه گاوهای شیری پر تولید
94
ارزیابی وضعیت بدنی گاو شیری و رتبه بندی آن (B.S.C)
96
فصل سوم : جایگاه دام

فضای لازم برای ترکیب گله گاو شیری
100
اتاق شیر دوشی
105
زایشگاه
108
انبار علوفه ، کنسانتره ، سیلو ، پوشال
109

فصل چهارم : فیزیولوژی پستان

ترشح شیر و کیفیت آن
113
بیماری ورم پستان
116
مدیریت و پاکیزگی آغل
128

فصل پنجم : تلقیح مصنوعی و اصلاح نژاد

مراحل زایمان
144

فصل ششم : مدیریت دامداری

بهداشت و بیماری دام
153

فصل هفتم : تهیه طرح گاوداری شیری
154

فصل هشتم : پرواربندی
180
راهنمای استفاده از جداول ترکیب غذایی
181
منابع فارسی
201
منابع انگلیسی
202

پیشگفتار
بانک کشاورزی به عنوان بانکی تخصصی با هدف تامین نیازهای مالی دست اندرکاران امور کشاورزی در سراسر ایران ، تاسیس شد . گستردگی جغرافیایی و ارتباط تنگاتنگ با روستائیان ، ضرورت ارائه خدمات ترویجی و آموزش کشاورزی را ایجاب کرد و براین اساس ، ایجاد شبکه ای از دانش آموختگان کشاورزی ضرورت یافت .
رشد روزافزون علوم در همه زمینه ها ، بنیاد کشاورزی سنتی را در جهان در هم ریخت و تحولی شگرف درعملکرد محصولات کشاورزی و دامی به پا کرد . به موازات رشد شتابان جمعیت در جهان ، کشورهای پیشرفته با استفاده از جدیدترین یافته های علمی و به کارگیری بهینه آب و خاک و نهاده های کشاورزی و… آنچنان افزایشی در عملکرد محصولات کشاوری در واحد سطح و محصولات دامی در واحد زمان ایجاد کردند که به صادر کنندگان اصلی تولیدات کشاورزی و دامی تبدیل شدند . برای مثال از سال1920 تا 1970 یعنی در مدت 50 سال ، طول دوران پرورش جوجه های گوشتی به نصف کاهش یافت در حالی که میزان تولید دو برابر شده بود . به عبارت دیگر رشد جوجه های یک روزه به طور متوسط روزانه چهار برابر شده بود . در این مدت ضریب تبدیل غذا از 5 به 2/2 و میزان تلفات در یک دوره نیز از 20 درصد به 4 درصد کاهش یافته بود . کشورهای در حال توسعه اما ، با افزایش روزافزون جمعیت ، به دلیل استفاده سنتی از منابع طبیعی ، روز به روز فقیرتر می شدند .
از آنجا که پیشرفت و توسعه کشاورزی و دامداری مستلزم شناخت علمی اثر عوامل محیطی در رشد بهینه گیاه و دام و به کارگیری صحیح نهاده های کشاورزی همچون ماشین آلات ، آب ، کود و بذور اصلاح شده و… است ، ضرورت گسستن از بندهای بهره برداری سنتی از نهاده های کشاورزی و دامی و به کارگیری جدیدترین یافته های علمی در این زمینه به روشنی خود را نشان می داد . دیگر با عملکرد یک تن در هکتار گندم آبی ، تغذیه جمعیت انبوه و روزافزون امکان پذیر نبود . بنابراین راهنمایی روستائیان گرفتار روش های سنتی و ارائه مشورت های علمی به متقاضیان ایجاد تاسیسات کشاورزی و دامی ، آموزش هرچه بیشتر دانش آموختگان کشاورزی را در بانک کشاورزی ضروری ساخت . براین اساس و به کمک کارشناسان سازمان خواروبار جهانی ، دوره آموزشی " روش تهیه و برسی طرحهای کشاورزی " پا گرفت و در این زمینه کارشناسان ورزیده ای تربیت شدند که سال ها آموزش این دوره را به عهده داشتند .
اکنون ، سال ها از آخرین چاپ منابع آموزشی این دوره می گذرد . در این مدت پیشرفت های چشمگیری در علوم کشاورزی و دامی و صنایع وابسته به آنها ، همچون سایر علوم صورت گرفته است . اداره کل آموزش و بهبود مدیریت برآن است تا با بازنگری منابع این دوره ، ضمن به روز کردن محتوای منابع آموزشی ، حذف موضوعات کهنه ، جایگزینی مقولات جدید و به کارگیری روش های نوین آموزشی ، به بازسازی این دوره آموزشی بپردازد و تردید ندارد که در این راه به یاری تمامی همکاران کارشناس نیازمند است و دست یاری آنان را به گرمی می فشارد .

اداره کل آموزش و بهبود مدیریت

فصل اول : کلیات
مقدمه
انسان اولیه پس از این که سالیان بسیار زیادی در جنگل ها ، دشت ها و غارها روزگار را با خوردن برگ ، دانه و میوه درختان و شکار حیوانات گذرانید به ساختن پناگاه پرداخت و توانست بعضی از حیواناتی را که تا دیروز شکار می کرد ، رام و اهلی نماید. او توانست همراه با پیشرفت ابزار کارش جایگاهی مخصوص برای دامهایش در گوشه ای از ماوی و مسکن خویش بنا کند . پس از اهلی کردن دام و بهره برداری از محصولات آن ، دامداری های اولیه را شکل داد و بهره برداری اقتصادی و رفع نیاز جامعه بشری را سامان بخشید . در این دوران گاو در کشورهای باستانی مصر ، یونان ، چین ، هندوستان و ایران اهمیت بسیاری داشته و پرورش داده می شده است و آثاری مادی ، کتابها و کتیبه های نوشته شده و نقوش به جای مانده در غارها از دلایل آن است . در آثار تخت جمشید و کاخهای مصر ، یونان و هندوستان کمتر کتیبه و سنگ نوشته ای می توان یافت که بدون نام یا تصویر گاو باشد . این دام بزرگ تامین قسمت عمده ای از نیازهای اولیه همچون گوشت ، فراورده های لبنی و حتی انجام دادن کارهای سخت بشر را به عهده گرفت و شاید به همین خاطر تصویر آن در بین بعضی از اقوام ، مظهر قدرت و پرچم آنها شد و در میان بعضی از اقوام دیگر جایگاهی مقدس پیدا کرد .
به عقیده بعضی از باستان شناسان ، هشت هزار سال قبل از میلاد مسیح در خاورمیانه و در کنار رودخانه های دجله و فرات و کنار دریای مدیترانه اهلی کردن گاو مرسوم بوده است . اگر چه دامداری مبتنی بر کوچ نشینی به علت طی طریقهای طولانی و از دست دادن زمان پیشرفت زیادی نکرد ، اما پرورش گاو در اقصا نقاط دنیا ، به علت داشتن فرصت کافی ، به خدمت گرفتن تجربه و تکنولوژی ، رعایت اصول بهداشت ، مدیریت دامپروری و احداث جایگاه های مختلف ، به عنوان یک حرفه سود آورد توسعه یافت .

کمبود پروتئین در جهان

با توجه به گزارش کارشناسان سازمان خواربار جهانی در بیشتر کشورهای آسیائی و آفریقایی مقدار تولید شیر و رکورد گاوهای شیری به علت کمبود علوفه و مواد غذایی بسیار پائین است . در حالی که حدود 78 درصد گاوهای جهان در کشورهای در حال توسعه اند ، این کشورها حدود 10 درصد شیر و 30 درصد گوشت تولیدی جهان را عرضه می کنند و مصرف سرانه پروتئین در آنها از 3 تا 10 گرم در روز تجاوز نمی کند. یکی از علل اصلی وجود چنین اختلافی ، استفاده از امکانات و تکنولوژی جدید در کشورهای پیشرفته است . به عنوان مثال در این کشورها ، در یک گاوداری 80 راسی که 50 هکتار زمین زراعتی داشته و تولیداتش سیلو می شود ، جمع ساعات کار سالانه شش هزار ساعت تخمین زده می شود ، که معادل با کار دو نفر کارگر تمام وقت است . طبق آمار منتشره در کتاب دیری کاتل در سال 1971 از تعداد 7/12 میلیون راس گاو شیری در آمریکا متجاوز از 117 بیلیون پوند، شیر تولید شده است . ولی در بسیاری از کشورهای عقب مانده ، خانواده های کثیری دیده می شوند که کار اصلی آنها نگهداری یک راس گاو است و برای امرار معاش ناچاراً شیر تولیدی را به بازار عرضه نموده و خود در فقر کامل مواد پروتئینی به سر می برند .
پروتئین حیوانی مصرفی در بعضی از کشورها
نام کشور
امریکا شمالی
فرانسه
انگلستان
آلمان غربی
سویس
بلژیک
ایران
پروتئین حیوانی مصرفی
گرم در روز
4/66
7/58
3/56
6/51
4/51
50
7/11

در ایران با توجه به نظام سنتی متکی به تاراج و تخریب مراتع به شیوه کوچ نشینی و عشایری و داشتن دامهای بزرگ با مقدار کم تولید و عدم جوابگویی به نیاز جمعیت با نرخ رشد بالای موالید ، ضرورت ایجاد شرایط لازم ، برای استقرار نظام مدرن متکی به علوفه دست کاشت ، استفاده از ضایعات کارخانه های صنعتی ، اصلاح مدیریت و استفاده از تکنولوژی که بتواند ، نظام بازار و معادلات بین منطقه ای در سازمان تولید را سامان بخشد به شدت احساس می شود . به همین دلیل در برنامه توسعه ، جایگزینی نظام مدیریتی نوین به جای نظام دامداری سنتی مدنظر بوده و نگاه معطوف به استفاده بهینه از امکانات و به خدمت گرفتن آخرین دستاوردهای بشری در سایه تکنولوژی که بتواند منجر به رفع بیکاری بشود ، از اهداف برنامه است .
براساس آمارهای موجود از منابع معتبر ، تعداد گاوها و گوساله های کل کشور 5.128.000 راس است . از این تعداد ، 831.700 راس گاو اصیل 2.406.000 راس دورگ و بقیه گاو و گوساله بومی است . همچنین در 1.376.400 واحد بهره برداری 5.877.000 کیلوگرم شیر و 729.000.000 کیلوگرم گوشت قرمز تولید شده و 32917 نفر در واحدهای دامداری صنعتی به کار مشغولند . مقدار شیر تولیدی در استان تهران 575.000 کیلوگرم و تعداد دامها 167.000 راس گوساله و گاو است . (بدون توجه به واردات شیر و گوساله های نرپرواری از استان های همجوار) با توجه به این اطلاعات ، میانگین دامهای هر واحد بهره برداری در کشور 7/3 راس گاو و گوساله است . در تفکیک استانی بیشترین میانگین مربوط به تهران با 8/7 و کمترین میانگین مربوط به هرمزگان با 98/1 راس گاو و گوساله است . این امر پراکنش دامداری ها را در سطح بسیار وسیعی از کشور و مشکل ارائه خدمات به آن ها و هزینه بر بودن آن را نشان می دهد . از طرفی معدل شیر روزانه هر راس 28/6 کیلوگرم و در یک دوره شیرواری 883/1 کیلوگرم است که حدود یک سوم استانداردهای جهانی است . این آمار برای واحدهای سرشماری شده تهران و برای هر راس 68/18 کیلوگرم در روز یا 5658 کیلوگرم در یک دوره شیردهی گزارش شده است.
نژاد
گاوها از نظر شکل ظاهری ، خصوصیات ژنتیکی ، وزن و اندام ، اهمیت تولید شیر یا گوشت و اقلیم زندگی با هم متفاوت بوده و بر این اساس طبقه بندی و نامگذاری می شوند . نژادهای معروف آنها عبارتند از :
الف) نژادهای اروپایی
1. هلشتاین
نام اصلی این نژاد که از ناحیه ای به نام فریزلند در کشور هلند ، به سراسر دنیا صادر شده ، هلشتاین فرژین است . این نژاد از سنگین وزن ترین گاوهای شیری دنیاست . وزن ماده گاو بالغ آن 750-600 کیلوگرم و نر بالغ آن 900-750 کیلوگرم است . ضریب تبدیل غذا به گوشت در این نژاد مناسب است . انطباق با شرایط آب و هوایی بسیار متفاوت ، از مناطق سر سیر گرفته تا معتدل و نیمه گرمسیری از ویژگیهای این نژاد است . مهمترین ویژگی این نژاد شیردهی فوق العاده آن است که در مناطق خوش آب و هوای امریکا حتی به پانزده تن در سال و در اروپا ، سیزده تا چهارده تن در سال با 4-2/3 درصد چربی می رسد . قد گاوهای این نژاد 35/1 تا 50/1 متر است . سری ظریف و اغلب سیاه و سفید با شاخ های کوچک و بسیار شکیل دارند. گردن متوازن با سینه ای فراخ و سیاه ، سفید ویژگی گاوهای این نژاد است .

2. جرسی (Jersey)
این نژاد که از کشور بریتانیا به دیگر نقاط دنیا صادر شده است ، جثه ای کوچکتر از هلشتاین دارد . وزن ماده بالغ 500-450 و نر بالغ 650-550 کیلوگرم است . رنگ پوست بدن از قهوه ای تا قهوه ای روشن مایل به زرد تیره متغیر است . مقدار تولید شیر آن کمتر از نژاد هلشتاین اما درصد چربی آن بیشتر است . در مقایسه با نژاد هلشتاین مقاومت این نژاد نسبت به آب و هوای نیمه گرم و خشک بیشتر است .
3. براون سویس (Brown Swiss)
زادگاه و مرکز اصلی پرورش این نژاد مناطق کوهستانی سویس است . این نژاد جثه ای بزرگ و اسکلتی خوش قواره برای اصلاح نژاد دارد و از نظر تولید گوشت و شیر قابل توجه است. مقدار شیر ماده گاو براون سویس از هلشتاین کمتر ولی درصد چربی شیرش بیشتر است . رنگ پوست بدن آن ها از قهوه ای تا خاکستری متغیر است . وزن گاو بالغ ماده به 650 کیلوگرم می رسد . ضریب تبدیل غذا به گوشت در این نژاد مناسب است و از نظر مقدار شیردهی بعد از هلشتاین قرار دارد .
4. سایر نژادهای اروپائی
علاوه بر نژادهای مذکور نژادهای مختلفی چون نژاد قرمز دانمارکی ، گزنزی ، سمینتال ، فنلاندی ، نرماندی ، لیموزین و نژاد معروف گوشتی شورت هورن (Short Horn) بریتانیائی وجود دارند . نژاد هردفورد که بسیار وزین است و وزن آن به 1500-1350 کیلوگرم می رسد ، از نژادهای ممتاز گوشتی دنیا است .
ب) نژاد هندی
نژاد گاوهای گوشتی زبو (ZEBO) و گاو شیری سیوال از نژادهای مهم شبه قاره هند هستند و به سایر کشورهای دنیا صادر شده اند .
ج) نژاد گاوهای ایرانی
شاید به توان گفت در ایران تا زمانی که شبکه های ارتباطی توسعه نیافته بود ، گله هایی با خصوصیات نژادی در مناطقی که کوچ در آن صورت نمی گرفت وجود داشته است . اما به علت کوچهای مکرر و خشکسالی های متوالی و کمی مراتع و تاخت و تازهای مکرر همسایگان نمی توان نژاد خالص یا گرید خاصی را معرفی کرد . با این حال ، گاو سرابی به علت شیرواری شهرت فراوان داشته و مشتقات لبنی آن معروف بوده است . از طرفی نمی توان از ذکر گاو گلپایگانی که شیری پرچرب داشته و مشتقات شیر آن بسیار مردم پسند بوده غافل ماند . گاو سیستانی که جزئی از اکوسیستم هامون است ، با جثه ای مطلوب در همان حوالی محدود و محصور شده است . اگر چه ذکر نژاد گاوهای ایرانی در نشریات مختلف جای بحث دارد ، اما مطالعات عمیق و اصلاحات ژنتیکی مستمری بر روی آنها تحت عنوان نژاد ایرانی به مانند نژادهای خارجی انجام نگرفته است .

دستگاه گوارش نشخوارکنندگان

دستگاه گوارش نشخوارکنندگان ، از لب و دهان ، دندان ، زبان ، حلق ، مری ، معده چهارقسمتی و روده تشکیل شده است . معده نشخوارکنندگان نقش بسیار مهمی در گوارش و سیستم هاضمه دارد . چهارقسمت معده نشخوارکننده عبارتند از شکمبه ، نگاری ، هزارلا ، شیردان .
شکمبه
اگرچه چهارقسمت معده نشخوارکنندگان از هم جدا نیستند و به آسانی محتویات آنها از قسمتی به قسمت دیگر عبور می کند ، اما هر کدام اهمیت ویژه ای دارند . برای مثال ، شکمبه به عنوان محفظه ای برای تخمیر بی هوازی کربوهیدراتها، بیش از نهصد تیپ باکتری یا میکرو ارکانیسم و پروتزا را در هر گرم از محتویات خود جای داده است . میکروارکانیسمها ، آنزیم هایی را تولید می کنند که سبب شکسته شدن و هضم فیبرها و کربوئیدراتهای موجود در خوراک می شوند . حاصل این اعمال اسیدهای چرب با طول زنجیر کوتاه است که برای ساخت چربی شیر در شکمبه جذب می شوند . البته بین نشخوارکننده و میکروارکانیسمها ، همزیستی مسالمت آمیزی وجود دارد و آنها لازم و ملزوم یکدیگرند . پروتئین ها نیز به وسیله این موجودات ، در معده به اسیدهای آمینه ، آمین و آمونیاک تبدیل می شوند که مورد استفاده خود میکروارکانیسمها قرار گرفته و پس از مرگ این باکتریها ، لاشه آنها و قسمتهایی از اسیدهای آمینه مورد استفاده دام قرار می گیرند . چربیها نیز توسط همین جانداران ذره بینی هیدرولیز و به اسیدهای چرب و کلسترول تبدیل می شوند . تجزیه این مواد تحت تاثیر آنزیمهای تولید شده توسط باکتری ها ، صورت می پذیرد . علت همزیستی نشخوارکننده ، با این میکروارگانیستها ، این است که دام با ایجاد محیطی تاریک ، مرطوب و بدون اکسیژن ، شرایط لازم را برای بقا و فعالیت این موجودات فراهم می کند . سپس با حرکات شکمبه و مخلوط کردن محتوای آن و نیز برگشت دوباره قطعات بزرگ و نشخوار مجدد و خردکردن قطعات خوراک سبب می شود تا سطح تماس میکروب ها با مواد خشبی بیشتر و عملیات هضم ، آسان تر شود . در اثر این اعمال ، باکتریها رشد و تکثیر یافته ، فعال تر شده و ضمن تجزیه ترکیبات غذایی ، برای کلنی باکتریها و دام غذا تهیه می کنند . پس از عبور این محتویات از معده به روده غذای سرشاری برای دام آماده می شود.
نگاری
نگاری جایگاه سقوط اجسام سنگین ، همچون میخ ، شن و سایر اجسام خارجی وزین است .
هزارلا
محتویات شکمبه و نگاری قبل از ورود به شیردان و روده کوچک باید از هزارلا بگذرد . این محفظه کتابچه ای مانند که هنوز نقش آن به خوبی شناخته نشده است با محتویات معده ، سطح تماس زیادتری برقرار کرده و با فشردن مواد غذایی و کمک به هضم و جذب آن ، محتویات معده را به شیردان هدایت می کند .
شیردان
شیردان نوزاد نشخوارکنندگان که حدود هشتاد درصد معده چهارقسمتی آنان را تشکیل می دهد در زمان شیرخواری مانند معده جانوران تک معده ای عمل می کند . پس از ورود غذا به شیردان ، شیره معده ، اسید هیدروکلریک و آنزیمهایی مانند رنین (Rennin) و پپسین (Pepsin) که از دیواره شیردان ترشح می شود بر روی مواد غذایی اثر کرده و باعث شکسته شدن پروتئین ها و تبدیل آنها به پپتیدها می شوند . رنین با لخته و دلمه کردن شیر ، هضم و جذب شیر را برای نوزاد شیرخوار آسان می کند .

جذب پروتئین
پروتئین ها به دو بخش قابل تجزیه Ruman Degradable Protein (RDP)و غیرقابل تجزیه در شکمبه Ruman Undegradable Protein (RUP) تقسیم می شوند . پروتئین قابل تجزیه در شکمبه به آمونیاک (NH3) و اجزاء تشکیل دهنده پروتئین ها مثل پپتیدها و اسیدهای آمینه تفکیک می شود . میکروکانیستها از این اجزاء برای رشد و تکثیر خود استفاده کرده و انرژی لازم برای خود را از طریق تجزیه کربوتیدراتها تامین می کنند . پروتئین های زنجیربلند و لاشه این میکروارکانیسمها پس از عبور از شیردان و روده ها تحت عنوان By Pass Protein و تحت تاثیر آنزیمهای روده ، جذب و وارد جریان خون می شوند و این نوع پروتئین که حدود 60 درصد کل احتیاجات یک گاو را در اواسط شیرواری تشکیل می دهد ، از طریق روده جذب می شود . پروتئین هایی که در شکمبه تجزیه نمی شوند پس از ورود به شیردان و روده تحت تاثیر آنزیمها به اسیدآمینه تبدیل شده و جذب می شوند . بررسی ها نشان می دهند ، وجود مقادیر کمی از غذاهای پروتئینی با منشاء حیوانی در جیره غذایی در تولید شیر موثر است . با ترشح شیره روده ، اسیدهای آمنیه و پپتیدها که از تجزیه پروتئین ها به وجود آمده اند و همچنین قندهای ساده مثل گلوکز که از تجزیه هیدروکربن ها حاصل شده اند ، جذب جریان خون می شوند . اسیدهای چرب و لیپیدها در ابتدای روده تحت تاثیر صفرا که از کبد ترشح می شود قرار گرفته و حل شده و در نهایت پس از ورود به سیستم لنفاوی جذب بدن می شوند . عملیات هضم به وسیله آنزیمهای مترشحه از روده کوچک ، در روده بزرگ نیز ادامه می یابد . در روده بزرگ آب محتویات غذایی گرفته شده و مواد غذایی تحت هجوم باکتریهای موجود در روده بزرگ فاسد شده و به همراه باقیمانده مواد غذایی هضم نشده و سلولهای جدا شده از سیستم گوارش دفع می شوند .
سرعت عبور غذا از دستگاه گوارش
علوفه تازه و نارس فیبر کمتر و پروتئین و مواد ویتامینه بیشتری دارد . چنانچه گاو در چراگاهها و مراتع از این علوفه ها استفاده کند ، به علت داشتن فیبرکم و آب زیاد ، توقف این غذا در دستگاه گوارش کم بوده و با سرعت بیشتری از آن عبور می کند . به همین دلیل در فصل بهار اکثر گاوها دارای مدفوعی سبزرنگ بوده و گاهی دچار اسهال های شدید می شوند . برای جلوگیری از این امر باید با افزودن مواد غذایی فیبردار توقف مواد غذایی را در دستگاه گوارش بیشتر کرد تا فرصت تجزیه و هضم مواد غذایی فراهم شود . یکی از دلایل کاهش چربی شیر در بهار همین سرعت عبور مواد غذایی از دستگاه گوارش است . علاوه بر علوفه های نارس ، دانه های غلات و حبوبات نیز فیبر بسیار کمی دارند و سرعت عبور آنها نیز نسبت به مواد خشبی و یا فیبردار کمتر است . درصد پایین کربوهیدراتهای قابل تجزیه ، سنتز پروتئین میکروبی را هم کاهش می دهد . زیاد دادن کنسانتره ، تغذیه با علوفه های تازه و با فیبر کم و عدم توجه به توازن تغذیه کاهش تولید ، عدم سلامت دام و بروز بیماریهای متابولیک همچون اسیدوز ، سم درد ، جابه جایی شیردان ، بیماری گاو چاق خوابیده ، تخته بند و کتوز را به همراه دارد .

احتیاجات غذایی گاوشیری

نیاز غذایی گاو شیری شامل آب ، انرژی ، پروتئین ، مواد معدنی و ویتامین هاست .

آب
در میان مواد غذایی ، آب از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است . مواد غذایی در صورت حل شدن در آب ، قابل جذب ، هضم و دفع می باشند . از طرف دیگر 87 درصد ترکیبات شیر ، 90 درصد ترکیبات خون و بیش از هشتاد درصد بافت چشم از آب تشکیل شده است . بقیه اعضای بدن دام نیز با درصدهای مختلفی دارای آب هستند . بنابراین در صورت محدود کردن میزان آب در اختیار دام، درآمد گاوداری به شدت کاهش می یابد .
انرژی
انرژی که صورتی از ماده است را می توان به زبان ساده " توانایی انجام کار " تعریف کرد . هر تغییری در جهان هستی با تغییر صورتهای انرژی به یکدیگر همراه است . واحد انرژی کالری نام دارد . یک کالری مقدار حرارتی است که دمای یک گرم آب را یک درجه سانتیگراد افزایش می دهد . هر هزار کالری را یک کیلوکالری و هر هزار کیلوکالری را یک مگاکالری یا ترم (Therm) می نامند .
انرژی مواد غذایی از سوختن و تجزیه کربوهیدارتها یا قندها در دستگاه گوارش حاصل می شود . کربوهیدراتها از کربن ، هیدروژن و اکسیژن تشکیل شده اند . این مواد را می توان به سه گروه تقسیم کرد .
منوساکاریدها با فرمول شیمیایی (6O12H6C ) که در گیاهان ، تحت تاثیر انرژی آفتاب ، از ترکیب 2CO و آب ساخته می شود .
(فتوسنتز) 2O6 + 6O12H6C O 2H6 + 2CO6
در شکمبه گاو ، منوساکارید تجزیه شده و عکس واکنش فوق انجام می شود . از یک قندی ها می توان گلوکز ، گالاکتوز و فروکتوز را نام برد.
دی ساکاریدها با فرمول شیمیایی 11O22H12C ، از ترکیب دو ملکول قند منوساکارید با از دست دادن یک ملکول آب به وجود آمده اند . از دی ساکاریدها می توان ساکاروز ، مالتوز و لاکتوز را نام برد .
پلی ساکاریدها با فرمول کلی n (5O10H6C ) ازتعداد زیادی قندهای ساده تشکیل شده اند. نشاسته یکی از فراوان ترین پلی ساکاریدهای موجود در دانه غلات است که گاهی مقدار آن در دانه ها به 60% وزن دانه می رسد . نشاسته منبع بسیار خوبی برای تغذیه گاو شیری و حتی پرواری (برای تولید شیر و گوشت) است ، زیرا قابلیت هضم بسیار بالایی داشته و به راحتی توسط میکروارکانیسمها تجزیه شده و انرژی آزاد می کند . از دیگر پلی ساکاریدها می توان سلولز ، همی سلولز و لیگنین را نام برد.
گلیکوژن یا نشاسته حیوانی در کبد حیوانات و از ترکیب قندهای ساده ساخته و ذخیره می شود . هنگامی که دام گرسنه باشد و یا میزان قند خونش از مقدار معینی کمتر شود ، گلیکوژن به گلوکز تبدیل و وارد خون می شود . سلولز و همی سلولز و لیگنین از پلی ساکاریدهای گیاهی هستند . نقش آنها تولید انرژی لازم برای فعالیت های حیاتی مختلف مثل تپش قلب و خون رسانی ، تنفس و همچنین گرم نگهداشتن بدن است . آزاد شدن انرژی ، توسط باکتریهای دستگاه گوارش و از تجزیه کربوهیدراتها صورت می گیرد . ارزش غذایی کربوهیدراتهای موجود در غذای دام براساس قابلیت هضم آنها در دستگاه گوارش متفاوت است . ارزش غذایی نشاسته و منوساکاریدها که سهل الهضم هستند ، زیاد است . چون شیره گوارشی روده بر کربوهیدراتهای دارای ملکول بزرگ مثل کاه موثر نیست و این کربوهیدراتها فقط تحت تاثیر باکتریها در سیرابی و روده ها هضم می شوند ، ارزش غذایی کمتری دارند .
پروتئین
پروتئین ها ترکیبات عالی هستند که از کربن ، هیدروژن ، اکسیژن و ازت تشکیل شده و ممکن است در ساختمان آنها گوگرد و فسفر نیز باشد . هر ملکول پروتئین از اتصال تعدادی اسیدآمینه درست شده است . اسیدهای آمینه را بر همین اساس سنگ بنای حیات می نامند . به طور کلی بیش از بیست نوع اسیدآمینه در ساختمان پروتئین ها شرکت دارند . ترکیب های مختلف این اسیدهای آمینه با یکدیگر می تواند انواع زیادی پروتئین را به وجود آورد . اسیدهای آمینه به دو دسته ضروری و غیرضروری طبقه بندی می شوند . اسیدهای آمینه ضروری توسط بافتهای بدن سنتز نشده و یا به مقدار اندکی که نیازهای دام را تامین نمی کند ساخته می شوند و باید از طریق غذا به دام برسند . به همین دلیل است که در تهیه خوراک دام از چند نوع پروتئین استفاده می شود.
اسیدهای آمینه غیرضروری توسط بافتهای بدن حیوان ساخته می شوند . اکثر پروتئین ها 16 درصد ازت دارند . در صورت تقسیم 100 به 16 عدد 25/6 بدست می آید . اگر این عدد را در مقدار ازت هر غذا ضرب کنیم ، تقریبی از مقدار پروتئین خام آن غذا را برآورد کرده ایم . اهمیت پروتئین به عنوان یک ماده حیاتی ، نقش آن در ساختمان اسکلت بدن ، ماهیچه ها ، خون ، اعصاب ، پوست ، هورمونها و آنزیمها ، مو و شاخ و … است . برای ترمیم بافتهای فرسوده بدن و رشد دام ، رشد جنین ، نگهداری بدن ، تولید شیر و گوشت ، پروتئین ضروری بوده و هیچ ماده مغذی دیگری نمی تواند جای آن را بگیرد . به همین دلیل مواد غذایی حاوی پروتئین گرانتر هستند و برای کاهش هزینه تغذیه و جلوگیری از اتلاف مواد پروتئینی نباید بیشتر از مقدار نیاز در جیره منظور شوند . بیان این نکته ضروری است که دامهای جوان و در حال رشد نسبت به دامهای بالغ نیاز بیشتری به پروتئین دارند .
پروتئین قابل هضم
مقدار پروتئین خام مصرفی منهای پروتئین خام موجود در مدفوع را پروتئین قابل هضم می گویند که مقیاس اندازه گیری احتیاجات پروتئینی گاو شیری است . قابلیت هضم پروتئین با نوع غذا و سن دام تغییر کند . به طور کلی پروتئین غلات قابلیت هضم بیشتری نسبت به پروتئین علوفه دارند. مصرف پروتئین به منظور رفع نیازهای نگهداری ، رشد ، آبستنی ، شیرواری و یا تولید گوشت است .

مواد معدنی
مواد معدنی در تغذیه موجودات زنده گیاهی و حیوانی اهمیت بسیار زیادی دارند . وجود مقدار مناسب مواد معدنی برای نگهداری بدن حیوان ، رشد و تولید ضرورت دارد . مقدار مواد معدنی مورد نیاز بر حسب سن ، وزن و تولید ، بین 2 تا 5 درصد وزن حیوان متغیر است .
بیش از 85 درصد وزن استخوانها و دندانها را مواد معدنی تشکیل می دهند . کارکردهای این مواد در بدن متفاوت است . شناخت این کارکردها و تعیین مقدار مورد نیاز آن ها در سلامت دام و افزایش تولید بسیار موثر است . مواد معدنی به دو دسته عناصر پرنیاز و کم نیاز تقسیم می شوند .
عناصر پرنیاز (Macro Minerals)
عناصری مانند کلسیم ، فسفر ، کلر ، سدیم ، منیزم ، پتاسیم و گوگرد هستند که قسمت عمده مواد معدنی بدن حیوان را تشکیل می دهند .
عناصر کم نیاز (Micro Minerals)
عناصری مانند آهن ، ید ، کبالت ، مس ، فلوئور ، منگنز ، مولیبدن ، سلنیم و روی هستند که به مقدار کمتر مورد نیازند . این تقسیم بندی نقش و اهمیت هیچ دسته ای از مواد معدنی را کم رنگ نمی کند و مقدار مناسب و متعادل همه این مواد در سلامت دام و تولید اهمیت دارد .
کلسیم
این عنصر در ساختمان استخوان ها ، دندان ها ، جریان عصبی انقباض عضلات ، انعقاد خون و نفوذپذیری مایعات سلولها شرکت داشته و یکی از عناصر مهم در ترکیب شیر و پوسته تخم مرغ است . کلسیم در تولیدمثل و باروری اهمیت ویژه دارد . کمبود کلسیم در حیوانات جوان سبب بیماری راشیتیسم و تغییر شکل اندامهای حرکتی می شود . این کمبود در دوران آبستنی دام تولید نوزادی با بدن نرم و نارس را که قدرت ایستادن ندارد سبب می شود . بیماری تب شیر و پرولاپس پس از زایش در گاو شیری از علائم کمبود آن است .

منابع اصلی تامین کننده کلسیم
سنگ آهک ، دی کلسیم فسفات ، پودر استخوان ، پروتئین های حیوانی ، علوفه حبوبات ، به خصوص یونجه ، پودر شیر ، سنگ مرمر و صدف تامین کننده اصلی کلسیم هستند . بیشتر از 70 درصد خاکستر استخوان بدن از کلسیم و فسفر تشکیل شده و تقریباً 99 درصد کلسیم بدن در استخوان ها و دندان ها است .
فسفر
فسفر در ساختمان استخوان ها و دندان ها ، فسفولیپیدها و دیواره سلولی شرکت دارد . این عنصر در متابولیسم و انتقال انرژی نقش بسیار مهمی داشته و در ساختمان آدونوزین تری فسفات (ATP) وجود دارد . بیماری Pica یا گنده خواری و کاهش قدرت باروری از علائم کمبود فسفر است . افزایش مصرف فسفر در نشخوارکنندگان ضمن ایجاد مسمومیت ، ایجاد سنگ های ادراری ، لنگش و شکستگی خود به خودی استخوان های دراز و لینت مزاج را به همراه خواهد داشت.
نسبت کلسیم و فسفر
نسبت کلسیم و فسفر در کنار وجود ویتامین D برای متابولیسم در بدن ، رشد و سنتز شیر در گاو شیری اهمیت فوق العاده ای دارد . نسبت کلسیم به فسفر از یک به یک تا دو به یک می تواند متغیر باشد ، زیادی منیزیم در غذا جذب کلسیم را کاهش می دهد .
نیاز روزانه گوساله نژاد شیری هلشتاین به وزن 40 کیلوگرم با رشد 2/0 کیلوگرم در روز به کلسیم و فسفر به ترتیب 2/2 و 7/1 گرم است . نیاز روزانه به کلسیم و فسفر برای گاو هلشتاین 600 کیلوگرمی به ترتیب 24 و 18 گرم است همچنین برای تولید هر کیلوگرم شیر 5/3% چربی 6/2 گرم کلسیم و 9/1 گرم فسفر مورد نیاز است .
کلر
کلر به صورت ذره ای با بار منفی در تنظیم فشار اسمزی و تعادل اسیدیته مایعات بدن دخالت دارد .کلر با بارمنفی در شیره معده با هیدروژن مثبت ترکیب شده و تولید اسیدکلریدریک می کند . کمبود کلر مشکل شیره گوارشی ، کم اشتهایی و کاهش وزن و تولید را به همراه دارد . این عنصر بیشتر به صورت نمک طعام مورد استفاده قرار می گیرد . نیاز بدن به کلر نصف سدیم است و مخلوط کردن پودر نمک به نسبت 25/0 تا 5/0 درصد جیره غذایی یا قراردادن سنگ نمک در آخور نیاز دام را تامین خواهد کرد .
سدیم
سدیم در بدن به صورت ذره ای با بار مثبت در تنظیم فشار اسمزی و تعادل اسیدیته مایعات بدن دخالت داشته و به عنوان کاتالیزور در انتقال مواد غذایی به داخل و خارج سلولها عمل می کند . این عنصر حفظ تعادل آب میان بافتی ، شرکت در انقباض عضلات و ساختن صفرا ، بزاق و عرق را به عهده دارد . کمبود سدیم در دامهای جوان ، کندی رشد و کم اشتهایی و در حیوانات بالغ کاهش وزن و تولید و باروری را در پی دارد .
خوردن ادرار دامها از علائم کمبود سدیم است . این عنصر به صورت نمک طعام مورد مصرف واقع می شود .
منیزیم
یکی از عناصر مهم تشکیل دهنده استخوانها و فعال کننده آنزیم های تجزیه کننده گلوکز است . این عنصر در سیستم عضلات نقش مهمی (تحریک پذیری) را بازی می کند . کمبود منیزیم ، اتساع عروق ، کاهش فشار خون ، افزایش تحریک پذیری عضلات ، بی اشتهایی ، پرخونی و تشنج شدید عضلات و سرانجام مرگ ناشی از بیماری کزاز علفی یا غش Tetany را موجب می شود . ازدیاد مصرف آن نیز اختلال در متابولیسم کلسیم و فسفر را به همراه دارد . مواد تامین کننده آن سولفات منیزیم و اکسید منیزیم است .
پتاسیم
وجود این عنصر برای اعمال مختلف حیاتی نظیر هضم مواد غذایی ، تعادل اسمزی و تعادل اسیدیته (PH) بدن ضرورت دارد . این عنصر کاتیون اصلی مایع داخل سلولی و ضمن تنظیم فشار اسمزی ، عامل فعال کننده آنزیم لازم برای سنتز کراتین است و در متابولیسم کربوهیدراتها دخالت دارد . کمبود پتاسیم باعث کم شدن مصرف غذا ، پایین آمدن راندمان غذا ، کاهش رشد و تولید ، اختلال در راه رفتن ، گنده خواری ، اسهال ، آب آوردگی شکم ، لاغری و مرگ نشخوارکنندگان می شود . ازیاد مصرف آن کاهش جذب منیزیم را به دنبال دارد . منابع تامین کننده پتاسیم ، کلرور پتاسیم و علوفه است . در پرواربندی گوساله ها به علت مصرف زیاد کنسانتره کاهش مصرف این عنصر باید در نظر گر فته شود .

گوگرد
این عنصر در سنتز اسیدهای آمینه گوگرددار مانند سیسئین ، متیونین ، بیوتین و تیامین ، در سیرابی نشخوارکنندگان شرکت دارد . گوگرد در متابولسیم کربوهیدراتها نقش داشته و جزئی از ساختمان کوآنزیم (A) است که در متابولیسم انرژی اهمیت ویژه ای دارد . کمبود این عنصر ، کاهش رشد ، کاهش سنتز پروتئین و کاهش رشد پشم در گوسفندان را به همراه دارد . در صورتی که آزمایشات انجام گرفته وجود اوره و کمبود گوگرد را در تغذیه دام (سیلو یا کنسانتره) نشان دهد باید مقدار گوگرد لازم به غذا اضافه شود . منابع تامین کننده این عنصر ، پروتئین های گوگرددار ، گوگرد معدنی یا ترکیبات سولفاته است که حداکثر 05/0 درصد ماده خشک خوراک دام ، به جیره غذائی اضافه می شود .
عناصر کم نیاز
آهن
آهن یکی از عناصر مهم تشکیل دهنده هموگلوبین است . این عنصر در چندین آنزیم وجود داشته و در انتقال اکسیژن و اکسیداسیون داخلی سلول ها نقش بسیار مهمی را ایفا می کند . بدن دام دارای 004/0 درصد آهن است . آهن در کبد ، طحال ، کلیه ها ذخیره می شود . در بدن گوساله های نوزاد مقداری آهن به صورت ذخیره هست ، اما در ترکیبات شیردار مقدار آن بسیار کم است و به همین دلیل گوشت گوساله های شیرخوار روشن تر از گوشت گاو بالغ است . کمبود آهن سبب کم خونی ، کاهش تعداد گلبولهای قرمز و مقدار هموگلوبین خون می شود . مس برای متابولسیم نیاز به وجود آهن دارد و کمبود ویتامین 6B کاهش آهن را به همراه دارد . مصرف زیاد آهن ضمن ایجاد مسمومیت ، با تشکیل فسفر نامحلول ، کاهش جذب فسفر را سبب می شود . منابع تامین کننده آهن ، گیاهان علوفه ای ، سولفات فرو ، ویتامین 12B ، پودر گوشت ، دانه حبوبات و غلات ، ملاس نیشکر و نمک حاوی املاح آهن است .
مس
مس ، جز تشکیل دهنده و فعال کننده چندین آنزیم است . در تشکیل کراتین که ماده اصلی پشم و مو است موثر است . از علائم کمبود مس بی حالی ، پخش شدن و بی رنگ شدن مو و پشم در اطراف صورت و چشم گاو، اختلال در سیستم عصبی ، لنکش ، تورم مفاصل و تردی استخوانهاست . مکملهای معدنی حاوی سولفات مس یا کربنات مس و یا مکملهای حاوی مس از منابع تامین کننده مس هستند .
روی
روی برای رشد استخوانها و محکم شدن سم چهارپایان لازم است . در ساختمان آنزیم کربنیک آن هیدراز موثر و برای سوخت و ساز و سنتز پروتئین ضرورت دارد . کمبود روی ، موجب بی اشتهایی ، توقف رشد ، کاهش رشد مو و ریزش آن و آسیب پذیری سم نشخوارکنندگان در محیط های مرطوب می شود . جذب روی با مصرف زیاد کلسیم کاهش یافته و مصرف زیاد آن مانع جذب و متابولیسم مس شده و به کم خونی می انجامد . منابع تامین کننده روی ، کربنات روی و سولفات روی است .
منگنز
این عنصر در ساختمان آنزیمهائی که در بروز فحلی ، تخمک گذاری ، رشد جنین ، رشد پستان، رشد بدن ، تولید شیر و رشد استخوانها و تولیدمثل و سنتز اسیدهای چرب و متابولیسم و کلسترول شرکت دارند ، می تواند نقش داشته باشد . کمبود منگنز تاخیر در باروری و رشد ، سقط جنین ، کج شدن پا در گوساله های تازه تولد یافته ، غیرطبیعی بودن سم در گوساله ها و تحلیل رفتن بیضه های دامهای نر را در پی دارد . مصرف زیاد کلسیم و فسفر جذب منگنز را کاهش می دهد .
ید
ید برای ساختن هورمون تیروکسین که توسط غده تیروئید ترشح می شود ، ضرورت دارد . در متابولیسم و تنظیم حرارت بدن نقش داشته و کمبود آن بیماری گواتر را در پی خواهد داشت . کمبود ید تولد گوساله های مرده یا ضعیف با بدنی بدون مو را سبب می شود .
مصرف زیاد کلسیم موجب کاهش مصرف ید می شود . مصرف بیش از حد ید نیز سبب مسمومیت ، بی اشتهایی و عارضه پوستی شدید می شود . گیاهان روئیده در اراضی با خاک غنی و نمکهای دریا ید به مقدار کافی دارند .
کبالت
این عنصر جزئی از ساختمان ویتامین 12B است . نقش فعالی در سنتز ویتامین 12B توسط میکروارگانیسمهای شکمبه دارد . به رشد باکتریهای درون شکمبه کمک کرده و کمبود آن سبب اختلال در سنتز ویتامین 12B ، بی اشتهایی ، کاهش رشد و لاغری ، کاهش تولید شیر و گوشت و کاهش قدرت باروری شده و نهایتاً مرگ را در پی خواهد داشت . منابع تامین کننده کبالت شامل مخلوط مواد معدنی حاوی کبالت به نسبت 120 میلی گرم کبالت در یک کیلوگرم نمک کلرور کبالت و کربنات کبالت است که چرای آزاد در مراتع و مزارع غنی رفع نیاز دام را می نماید .

سلنیوم
این عنصر در جذب ویتامین ها دخالت دارد و جزئی از ساختمان آنزیم گلوتایتون پراکسیداز است . در گاوهای شیری از عدم باروری و در جوجه ها از تحلیل رفتن و سخت شدن پانکراس جلوگیری می کند . کمبود سلنیوم در بره ها و گوساله ها بیماری عضله سفید White Muscle Disease را موجب می شود . این عنصر به عنوان یک سد ضد میکروبی عمل می کند . وجود سلنیوم برای جذب ویتامین E ضروری است . کاهش باروری ، لاغری ، عدم فعالیت تخمدانهای ماده گاوشیری ، کم خونی ، موریختگی ، لنگش ، افزایش بزاق ، دندان قروچه و فلج عضلات از عوارض کمبود سلنیوم است . جیره های حاوی پروتئین فراوان از مسمومیت حاصل از افزایش سلنیوم پیشگیری می کنند .
فلوئور
این عنصر در ساختمان استخوان و دندانها شرکت دارد . فلوئور در تولیدمثل نقش داشته و از پوسیدگی دندانها جلوگیری می کند . کمبود آن موجب بیماری فلوئوروز می شود . ازدیاد مصرف کلسیم موجب اختلال در مصرف فلوئور می شود . این ماده سمی است و مصرف زیاد آن باعث بزرگ شدن و نرمی استخوانها ، رنگارنگ شدن دندانها ، غیرطبیعی شدن مینای دندانها و خشن شدن موی دام شده و تاخیر در بلوغ و کاهش هضم و جذب غذا را سبب می شود .
ویتامین ها
ویتامین ها مواد آلی هستند که در فعال کردن آنزیم ها برای تنظیم متابولیسم بدن نقش اساسی دارند . مقدار مصرف آنها بسیار کم ، اما ضروری است و باید در تامین نیاز دام مورد توجه قرار گیرند . دامهای مختلف به طور یکسان نیاز به ویتامین ندارند . برای مثال ویتامین گروه B ( B کمپلکس) در شکمبه گاو توسط میکروارگانیسمها و ویتامین C به وسیله بافتهای بدن به مقدار کافی ساخته می شوند . از طرفی چون دامها در فضای باز و در معرض نور آفتاب قرار می گیرند ، ویتامین D مورد نیازشان توسط چربیهای زیرپوست ساخته شده و نیاز آنها را تامین می کند . ویتامین E و K هم در اکثر غذاهای مورد استفاده آنها وجود دارد . چون نشخوارکنندگان از علوفه های تازه و علوفه های خشک سبز استفاده می کنند به احتمال زیاد کمبود ویتامین A ندارند ، مگر علوفه کیفیت خوبی نداشته و مدت زیادی در انبار مانده باشد . در بعضی از شرایط ممکن است میزان تبدیل بتاکاروتن ، آلفاکاروتن و گاماکاروتن به ویتامین A کم شود و یا میزان تولید شیر دام زیاد و جیره توازن نداشته باشد . در این صورت نیز دام با کسری ویتامین A مواجه
می شود. ویتامین ها در مجموع به دو دسته تقسیم می شوند:
الف) ویتامین های محلول در چربی شامل ویتامین های A ، D و E
ب) ویتامین های محلول در آب شامل ویتامین های گروه B ( B کمپلکس ) و ویتامین C
ویتامین A
این ویتامین در اکثر علوفه های سبز (یونجه ، ذرت سیلوئی ، قصیل و … ) به صورت پیش ویتامین (آلفا ، بتا ، گاما ، کاروتن) وجود دارد . پیش ویتامین در دستگاه گوارش به ویتامین A تبدیل می شود . کمبود ویتامین A در گاو آبستن نزدیک به زایش ، سقط جنین ، مرگ گوساله نوزاد ، کوری گوساله ، جفت ماندگی در مادر نوزاد و عدم باروری دام را سبب خواهد شد .
اسهال های شدید در گوساله ها ، بیماری های پوستی ، اختلالات عصبی و تناسلی از دیگر عوارض کمبود ویتامین A است .

ویتامین D
این ویتامین نیز از ویتامین های محلول در چربی است . برای جذب کلسیم و فسفر و تقویت استخوان بندی در گوساله ها و گاوهای آبستن ضروری است . از بیماری راشیتیسم و نرمی استخوان جلوگیری می کند . آفتاب بزرگترین عامل سازنده ویتامین D از چربیهای زیرپوست دام و گیاه است .
ویتامین D در مقابل حرارت و نور خورشید باثبات تر از ویتامین A بوده ولی در اثر کهنه شدن یا مخلوط شدن با کلسیم فاسد می شود . این ویتامین در علوفه های آفتاب خشک مثل یونجه بیشتر از گیاهانی است که در سایه خشک می شوند . در گاوهایی که سابقه تب شیر دارند ، مصرف ویتامین D شدت بیماری را کاهش می دهد .
ویتامین C
این ویتامین در اکثر علوفه ها و میوه های تازه وجود دارد و مصرف آن در تابستان موجب جلوگیری از بیماری تنش گرمائی می شود . ویتامین C فعال کننده آنزیم های مختلف است و در اکسیداسیون مواد نقش دارد . از عوارض مهم کمبود ویتامین C ، خون ریزی ، کم خونی ، پوک شدن استخوان ها و تورم مفاصل است .
ویتامین E
این ویتامین ماده ای ضد اکسیدان است . در تولید مثل نقش بسیار بااهمیتی را بازی می کند . مصرف توام ویتامین E و سلنیم در گاوهای شیری آبستن نزدیک به زایش اهمیت بسیار دارد . ویتامین E در جوانه گیاهان ، دانه غلات (به خصوص گیاهک درون دانه) ، دانه های روغنی و علوفه سبز و علوفه خشک سبز به مقدار کافی وجود دارد . کمبود آن اختلال جنسی و حتی عدم باروری و جفت ماندگی بعد از زایش را در پی دارد .
ویتامین K
این ویتامین در شکمبه گاو ساخته می شود . در یونجه به مقدار کافی وجود داشته و خاصیت انعقاد خون دارد .

ویتامین 1B (Thiamin)
این ویتامین به عنوان یک کوآنزیم در متابولیسم انرژی شرکت دارد . کمبودش سبب کاهش رشد ، بی اشتهایی و اختلالات عصبی می شود . ویتامین 1B در سبوس ، علوفه سبز و علوفه خشک وجود دارد .
ویتامین 2B (Riboflavin)
این ویتامین در متابولیسم پروتئین و انرژی با فعال کردن آنزیمهای مختلف شرکت دارد . ویتامین 2B در علوفه های سبز و سبوس وجود داشته و کمبود آن کاهش رشد ، بیماریهای پوستی و ریزش مو را در پی دارد .
ویتامین 3B (پانتوتینک)
به عنوان کوآنزیم در متابولیسم پروتئین ، کربوهیدرات و چربی شرکت می کند . در اکثر مواد غذایی وجود دارد . کمبودش عوارض جلدی و ریزش و بیرنگ شدن مو را به همراه دارد .
ویتامین 6B (پیریدوکسین)
در متابولیسم پروتئین ، کربوهیدراتها و چربی به عنوان یک کوآنزیم نقش دارد . کمبود آن ناراحتیهای عصبی ، کم خونی ، کم رشدی را به همراه دارد . ویتامین 6B در اکثر مواد غذایی وجود دارد .
ویتامین 12B (سیانوکوپالامین)
در چندین واکنش شیمیایی به عنوان کوآنزیم شرکت می کند ، کمبودش اختلالات عصبی و تولید مثل را به دنبال دارد . در مواد پروتئینی حیوانی وجود داشته و در روده کوچک نشخوارکنندگان (با وجود کبالت) ساخته می شود .
نیاسین
در سوخت و ساز بدن بسیار اهمیت داشته و کمبود آن ، کاهش اشتها ، اختلال در سوخت و ساز و التهاب و زخم دهان و دستگاه گوارش را در پی دارد .
ویتامین های بیوتین ، کولین و فولیک اسید از دیگر ویتامین های گروه B هستند که در دستگاه گوارش نشخوارکنندگان ساخته می شوند .

ترکیبات شیمیایی و ارزش غذایی مواد خوراکی

نیاز غذائی دامها (گاو شیری) از سه منبع گیاهی ، حیوانی و معدنی تامین می شود . غذاهای با منشاء گیاهی و حیوانی از دو قسمت آب و ماده خشک تشکیل می شوند .
1. آب
مقدار آب در غذاهای مختلف متفاوت است و از 6 تا 90 درصد تغییر می کند . برای تعیین مقدار و درصد آب موجود در غذا آن را در حرارت استاندارد خشک کرده و محاسبه زیر را انجام می دهیم .
2. ماده خشک (DM) :
غیر از آب ، کلیه عناصر تشکیل دهنده غذا را ماده خشک (DM) می نامند و درصد آن را به شرح زیر محاسبه می کنند .

ماده خشک غذا به دو دسته مواد آلی ( کربوهیدرات ها ، پروتئین ها ، چربیها ، ویتامین ها ) و مواد معدنی ( ماکروالمنت های کلسیم ، فسفر ، سدیم و پتاسیم و میکرو المنت های آهن ، مس ، کبالت و …) تقسیم می شوند . برای تعیین میزان و درصد پروتئین غذا معمولاً مقدار ازت یا نیتروژن موجود در غذا را در عدد 25/6 ضرب می کنند ؛ چرا که پروتئین ها به طور متوسط 16 درصد ازت دارند .

تعیین چربی موجود در غذا
با اضافه کردن اتر به ماده غذایی در دستگاهی به نام سوکسله چربی آن را حل می کنند سپس محلول حاصل را به ظرف دیگری انتقال داده و با جدا کردن اتر از آن ، چربی خام ماده خوراکی را به دست می آورند . چربی خام شامل چربیهای حقیقی ، مومها ، اسیدهای آلی ، الکلها ، رنگدانه ها و ویتامین های محلول در چربی است .

تعیین هیدراتهای کربن در غذا
کربوهیدراتهای موجود در غذا شامل دو دسته اند ، دسته اول که قابلیت حل آنها در اسیدها و بازها (حلالها) کم است مانند سلولز ، همی سلولز و لیگنین که به الیاف یا فیبر خام (Curde fiber) موسومند و دسته دوم کربوهیدراتهایی که قابلیت حل آنها در حلالها بیشتر است مانند نشاسته و سایر قندها که به آنها عصاره بدون ازت (N.F.E) Nitrogen Free Extract گفته می شود .
برای تعیین میزان الیاف خام پس از خشک کردن نمونه غذا و جدا کردن چربی به وسیله اتر ، نمونه را در اسید سولفوریک رقیق و سپس در سود رقیق می جوشانند تا پروتئینها و نشاسته از غذا جدا شده و سلولز ، لیگنین و مواد معدنی باقی بماند . سپس نمونه را خشک کرده و وزن می کنند و در کوره یا حرارت استاندارد 600 درجه سانتیگراد می سوزانند . در اثر این حرارت تمامی مواد آلی (الیاف) سوخته و از بین می رود و باقیمانده مواد معدنی موجود در غذاست . اختلاف وزن نمونه قبل و بعد از سوختن مقدار فیبر خام یا مقدار الیاف موجود در غذا را نشان می دهد .
برای تعیین عصاره عاری از ازت ، مجموع مقدار آب ، پروتئین ، چربی ، الیاف و مواد معدنی موجود در صد گرم غذا را از صد کم می کنیم . بدین ترتیب درصد عصاره عاری از ازت تعیین می شود .
تعیین مقدار مواد معدنی غذا
نمونه ای از غذا را در حرارت استاندارد قرار داده تا آب آن تبخیر و ماده آلی آن بسوزد . آنچه که باقی می ماند ، مواد معدنی یا خاکستر نمونه است که حاوی سدیم ، پتاسیم ، فسفر ، کلسیم ، آهن و سایر مواد معدنی است . البته ممکن است مقداری از مواد معدنی مثل ید ، فسفر ، گوگرد ، از بین بروند که این خاکستر بیانگر مقدار حقیقی ماده معدنی نیست .

قابلیت هضم غذا
تجزیه شیمیایی مواد غذایی فقط ارزش غذایی مواد موجود در آن غذا را مشخص می کند . ولی قابلیت هضم ، خوش خوراکی و یا سمیت ماده غذایی را روشن نمی کند . چون قابلیت هضم مواد غذایی مختلف یکسان نیست ، ارزش مواد غذایی وقتی معلوم می شود که توسط دام خورده شده و مقدار مواد مغذی هضم شده آن معلوم شود . آزمایش هضمی روشی برای تعیین قابلیت هضمی مواد غذایی است . این آزمایش در چند مرحله و به شرح زیر صورت می گیرد .

1. تعیین میزان مواد مغذی موجود در غذا به روش شیمیایی
2. خورانیدن مقدار معینی از ماده خوراکی به دام
3. جمع آوری مدفوع حاصل از مقدار معینی از خوراک که به حیوان داده شده است .
4. تعیین میزان مواد مغذی موجود در مدفوع حیوان به روش شیمیایی
5. تعیین اختلاف بین میزان غذای خورانیده شده و دفع شده که میزان هضم غذا را نشان می دهد .
آزمایش ها نشان می دهند که ضریب هضمی در مواد غذایی مختلف یکسان نبوده و به نوع دام ، سن دام ، نوع غذا و گیاه ، خوش خوراکی و سمیت ماده خوراکی بستگی دارد .
ضریب هضمی (Digestion Coefficient)
ضریب هضمی درصد هضم مواد غذایی خورده شده به وسیله دام را نشان می دهد و به صورت زیر محاسبه می شود .

مثال : در یک آزمایش هضمی صد کیلوگرم یونجه خشک(83/0 = DM ) را که 3/15 کیلوگرم یا 3/15 درصد پروتئین خام ، 6/28 کیلوگرم فیبرخام ، 7/36 کیلوگرم عصاره بدون ازت و 9/1 کیلوگرم عصاره اتر (چربی) داشته است به گاوهای تحت آزمایش خورانیده ایم . مدفوع این گاوها به طور متوسط در طول آزمایش چهل کیلوگرم محاسبه شده که 44/4 کیلوگرم آن (11 درصد) پروتئین خام ، 73/15 کیلوگرم (39 درصد) فیبرخام ، 1/11 کیلوگرم (27 درصد) عصاره عاری از ازت و33/1 کیلوگرم(3/3 درصد)آن چربی یا عصاره اتربوده است . با توجه به این مثال مقدار غذای مصرفی، دفع شده ، هضم شده ، ضریب هضمی و (Total Digestable Nutrients) T.D.N یا مجموع مواد مغذی قابل هضم به قرار زیر خواهد بود .
شرح
Kg
پروتئین خام
فیبرخام
عصاره عاری از ازت
عصاره اتر یا چربی
T.D.N
یونجه خورده شده
3/15
6/28
7/36
9/1
–
مدفوع
44/4
73/15
1/11
33/1
–
مقدار هضم شده
86/10
87/12
60/25
57/0
6/50
ضریب هضمی
71
45
70
30
–

هر واحد چربی یا عصاره اتر 25/2 برابر پروتئین و فیبرخام ارزش غذایی دارد .
= (71% * 3/15) + (45% * 6/28) + (70% * 7/36) + (30 % * 9/1 * 25/2)
T.D.N 6/50 = 86/10 + 87/12 + 60/25 + 28/1

روشهای اندازه گیری انرژی

1. T.D.N یا جمع مواد غذایی قابل هضم
1. Total Digestable energy
2. انرژی قابل هضم DE
2. Digestable energy
3. انرژی قابل متابولیسم ME
3. Metabolizable energy
4. انرژی خالص NE
4. Net Energy
5. انرژی رشد
5. Gain energy
6 انرژی شیر
6. Lactation energy

1. T.D.N : مجموع مواد غذایی قابل هضم یکی از معیارهای سنجش ارزش نسبی غذا از نظر انرژی برای دام است . در این روش تمام مواد قابل هضم موجود در غذا (پروتئین ، هیدروکربنات ها ، چربی و عصاره عاری از ازت) با هم جمع می شوند . چون انرژی موجود در چربی قابل هضم براساس آزمایش های مکرر 25/2 برابر انرژی تولیدی دیگر ترکیبات قابل هضم است ، چربی را در عدد 25/2 ضرب می کنند .
25/2 * چربی قابل هضم + عصاره عاری از ازت قبل هضم + پروتئین قابل هضم + الیاف قابل هضم = T.D.N
بنابراین هر چه چربی قابل هضم ماده غذایی بیشتر باشد ، T.D.N آن بیشتر و هر چه مواد معدنی یک ماده غذایی بیشتر باشد . T.D.N آن غذا کمتر است .
2. انرژی قابل هضم: تمام انرژی موجود در یک غذا که به آن انرژی خام یا انرژی ناخالص Cross energy می گویند ، جذب بدن نمی شود و مقداری از آن از طریق مدفوع دفع می شود . بنابراین با کسر مقدار انرژی موجود در مدفوع از انرژی ناخالص غذای مصرفی انرژی قابل هضم Digestable Energy به دست می آید .
تمام انرژی قابل هضم غذا جذب بدن نشده و مقداری از آن از راههای دیگر تلف می شود . بنابراین انرژی قابل هضم معیار نسبی برای تعیین انرژی است ؛ و از دقت کافی برخوردار نیست .
3. متابولیسم انرژی : علاوه بر انرژی دفعی از طریق مدفوع مقداری از انرژی نیز به صورت گازهای حاصل از تجزیه مواد و ادرار تلف می شود که با کسر آن از انرژی قابل هضم ، انرژی متابولیسمی (انرژی قابل سوخت و ساز) از این روش بیشتر برای حیوانان تک معده ای استفاده می شود.
4. انرژی خالص (Net Energy) : کلنر از مطالعات و تحقیقات خود چنین نتیجه گرفت که به عنوان معیار ارزشیابی مواد خوراکی باید فقط از انرژی خالص موجود در خوراکها استفاده کرد . روش انرژی خالص اگر چه پیچیده و پرهزینه است ، اما دقیقترین روش است . برای تعیین انرژی خالص علاوه بر انرژی مدفوع ، ادرار و گازهای انرژی متابولیسم پایه ، انرژی فعالیت های اختیاری و انرژی افزایش حرارتی (Heat Increment) که صرف گرم کردن بدن در زمستان و یا خنک کردن آن در تابستان می شود نیز از انرژی متابولیسم کسر می شود .NE =ME – HI انرژی خالص مقدار انرژی است که برای نگهداری و تولید مورد استفاده قرار می گیرد و به دو دسته تقسیم می شود .
الف: انرژی خالص برای تولید رشد
1. Net Energy gain (NEG)
ب : انرژی خالص برای تولید شیر
2. Net Energy Lactaition (NEL)
NEG : از این روش برای بیان احتیاجات گاوهای گوشتی (پرواری) استفاده می شود .
NEL : از این روش برای تعیین احتیاجات گاوهای شیری استفاده می شود .
چگونگی توزیع انرژی غذا در یک گاو شیری در شکل زیر نشان داده شده است .
جدول زیر مقدار تقریبی درصد مصرف انرژی غذا را در گاو شیرده نشان می دهد .
انرژی خالص برای تولید (شیر و بافتهای بدن)
انرژی خالص برای نگهداری
انرژی حرارتی
انرژی گازها
انرژی ادرار
انرژی مدفوع
20%
20%
20%
5%
5%
30%

فصل دوم : جیره های غذایی
1. جیره نگهداری (Maintenance) : جیره نگهداری مقدار غذایی است که به منظور نگهداری بدن، بدون کاهش یا افزایش وزن ، به دام می دهند . مهمترین نیاز نگهداری بدن انرژی است و برای موارد زیر مصرف می شود . 1- ثابت نگهداشتن دمای بدن 2- انجام وظایف حیاتی در بدن 3. حداقل حرکت حیوان 4- ترمیم بافتهای بدن
2. جیره رشد (Growth) : در این جیره با توجه به رشد و توسعه بافتهای بدن و اسکلت ، نیاز دام به مواد پروتئینی و معدنی (کانی) بیشتر می شود . اگر دام در حین رشد تولید هم داشته باشد ، (تولید شیر، گوشت ، آبستنی و … ) باید جیره تولید را هم در نظر گرفت ؛ اگرچه تولید شیر و آبستنی قبل از رشد ، رشد دام را مختل می سازد .
3. جیره تولید مثل (Reproduction) : احتیاجات غذایی دام آبستن برای تامین رشد جنین در دو ماهه آخر آبستنی زیاد نیست ، مگر اینکه دام بسیار لاغر باشد . تغذیه غلط و بیش از نیاز دام در این مرحله موجب چاقی بیش از حد ، سخت زائی و نهایتاً بروز بیماریهای متابولیک می شود .
4. جیره شیردهی (Lactation) : احتیاجات غذایی دام در این مرحله به مقدار تولید شیر و درصد چربی آن ، مرحله شیردهی دام ، و طول مدت شیردهی بستگی دارد و نسبت به مراحل قبلی بیشتر است. اصولاً بازده تبدیل غذا در حین شیردهی بیشتر از زمان خشکی حیوان است .
5. جیره پرواری (Fattion) : در پروار کردن نسبت انرژی به پروتئین در جیره غذایی به تناسب رشد روزانه بوده و مصرف آن زیادتر است . مصرف غذا توسط حیوان در حال رشد تابعی از اندازه متابولیکی دام است . یعنی هر چه دام کوچکتر باشد ، اندازه متابولیکی آن بزرگتر خواهد بود . هر چه اندازه متابولیکی حیوان بیشتر باشد (بطور نسبی) مصرف غذا و سرعت رشد آن بیشتر است .
انواع نیاز دام به پروتئین

احتیاج نگهداری : مقدار پروتئین مورد نیاز برای ساخت و ترمیم مداوم بافتهای فرسوده بدن و جانشین پروتئین از بین رفته حیوان در عملیات هضم و متابولیسم بدون افزایش یا کاهش وزن دام است . مثلاً برای نگهداری یک گاو 600 کیلوگرمی نیاز به 345/0 – 340/0 کیلوگرم پروتئین قابل جذب است .
احتیاج رشد : حیوان در حال رشد علاوه بر پروتئین نگهداری ، برای رشد طبیعی نیز محتاج به پروتئین است . هر چه سن دام کمتر (نوزاد) باشد ، درصد پروتئین ماده غذایی و اهمیت آن با لحاظ کردن نوع پروتئین (ضروری) بیشتر است . برای مثال احتیاج رشد (روزانه) یک راس گوساله ماده (نوزاد) از نژاد هلشتاین به وزن 40 کیلوگرم با افزایش وزن 2/0 کیلوگرم در روز به مقدار 1/0 کیلوگرم پروتئین قابل هضم است . پروتئین در این مرحله از سن گوساله ضریب تبدیل بسیار اقتصادی و مناسبی را دارد .
احتیاج دوران آبستنی : گاوهای آبستن در دوه ماهه آخر آبستنی به لحاظ سرعت افزایش وزن جنین نیاز به پروتئین بیشتری دارند . نوع پروتئین نیز در این دوره مهم است . براساس گزارشهای علمی ، تغذیه دام آبستن سنگین با اوره ، مسمومیت جنین و سقط آن را به دنبال دارد . احتیاج روزانه پروتئین یک راس گاو آبستن از نژاد هلشتاین به وزن 600 کیلوگرم در دوماهه آخر آبستنی پانصد گرم پروتئین قابل هضم است .
احتیاج شیردهی : شیردارای پروتئین بسیار عالی و حدود 1/3 تا 7/3 درصد ترکیب آن پروتئین است . اگر گاوی در روز پنجاه کیلوگرم شیر تولید کند ، 85/1 – 55/1 کیلوگرم آن پروتئین است . بنابراین مقدار پروتئین مورد نیاز برای شیردهی به نژاد دام ، مقدار شیر تولیدی و درصد چربی آن بستگی دارد . مقدار پروتئین قابل هضم مورد نیاز برای تولید هر کیلوگرم شیر 5/3 % چربی 48 گرم است .
تغذیه دام
غذای نشخوارکنندگان به طور کلی به دو دسته حیوانی و گیاهی تقسیم می شود . غذای حیوانی شامل شیر برای گوساله ها و ضایعات حیوانی ، پودر گوشت ، تانکاژ و پودر استخوان برای تغذیه گاو است و غذای گیاهی نیز شامل علوفه ها و موادمتراکم (دانه غلات و دانه حبوبات) می شود.
در یک تقسیم بندی دیگر خوراک دام را می توان به هشت دسته تقسیم کرد :
1. علوفه و مواد خشبی خشک
2. علوفه های سبز در چراگاهها و مراتع
3. سیلوها
4. خوراکهای انرژی زا
5. مکملهای پروتئینی
6. مکملهای معدنی
7. مکملهای ویتامین
8. مواد افزودنی

1. علوفه و مواد خشبی خشک : تمام علوفه ها و مواد خشبی و محصولاتی که بیش از 18% الیاف خام یا بیش از 35% دیواره سلولی (براساس ماده خشک) دارند از این دسته اند . مثل گاه غلات و حبوبات ، ساقه ذرت ، ساقه نیشکر ، سورگم ، علوفه هایی که در اثر عوامل جوی نامساعد نامرغوب شده اند ، گندم سن زده ، سبوس برنج و گندم ، پوسته دانه پنبه ، یونجه خشک و قصیل جو و گندم . انرژی خالص این دسته از علوفه ها به ازاء واحد وزن کم است .
2. علوفه های سبز : تمامی گیاهانی که به صورت تر و تازه در مراتع ، چراگاه ها یا مزارع استفاده می شوند ، از این دسته اند . علوفه های سبز چون به رشد کامل نرسیده و دیواره سلولی آن ها کامل نشده است ، آب دار ، نرم و لطیف بوده و ویتامین و پروتئین بیشتر و فیبر کمتری نسبت به مراحل پایان دوره رشد خود دارند .
قابلیت هضم و جذب گیاهان علوفه ای سبز و تازه بیشتر از علوفه های خشبی است .
3. سیلوها : این دسته از خوراکها شامل دو دسته علوفه های سیلوئی می شوند .
الف) سیلوی گیاهان خانواده گندمیان ، مثل انواع ذرت ها و غلات
ب) سیلوی علوفه های با پروتئین بالا (سیلوی گیاهان خانواده حبوبات) مثل یونجه ، شبدر و اسپرس
4. خوراکهای انرژی زا : این دسته از خوراکها پروتئین کمتر از 20% و فیبر کمتر از 18% دارند اما انرژی آنها به نسبت زیادتر است . دانه غلات (ذرت دانه ، گندم ، جو) و فرآورده های فرعی آسیاب ها و کارخانه ها مانند ملاس ، چغندر ، تفاله چغندر و تفاله میوه ها از این دسته اند .
5. مکمل های پروتئین Protein Supplement : این فراورده ها منشاء حیوانی و یا نباتی دارند . پودر گوشت مرغ ، پودر گوشت ، پودر خون و پودر ماهی از مکملهای پروتئین با منشاء حیوانی هستند و پروتئین آنها براساس ماده خشک 20% و یا بیشتر است . گنجاله سویا ، کلوتن ذرت ، گنجاله پنبه ، گنجاله منداب ، گنجاله کتان و … از مکملهای پروتئین با منشاء نباتی اند .
6. مکمل های معدنی : پودر استخوان ، پودر صدف ، ضایعات کارخانه های شیلاتی از مکملهای معدنی با منشاء حیوانی و پودر آهک ، پودر سنگ مرمریت و کربنات کلسیم از مکملهای معدنی با منشاء کانی هستند .
7. مکمل های ویتامینی : از مکملهای با منشاء گیاهی ، مخمر سیلو شده ، کاروتن گیاهان ، گیاهک دانه ها ، روغن جنین گندم و با منشاء حیوانی ، روغن کبد ماهی سالمون را می توان نام برد .
8. مواد افزودنی : موادی که بر حسب ضرورت به منظورهای خاص به غذای دام افزوده می شود ، مثل آنتی بیوتیکها ( برای درمان ، پیش گیری ، عامل رشد ) ، مواد طعم دهنده و مواد رنگی …
دستگاه گوارش گاو
دستگاه گوارش گاو از دهان شروع شده و تا انتهای روده مستقیم ادامه دارد . لب های گاو بر خلاف سایر حیوانات کمتر برای گرفتن غذا کمک می کند . زبان نسبتاً طویل و خشن است و با تحرک زیادی که دارد ، غذا را حلقه وار از زمین یا سطح آخور دور زده و داخل دهان می برد . مواد غذایی مثل ملاس و نمک را لیس می زند و در مکیدن آن نقش دارد . دو دندان اصلی ثنایای وسطی بین 2-5/1 سالگی ، دو دندان ثنایای مجاور آن در سن 5/2 – 2 سالگی و دو دندان کناری آنها در سن 3 سالگی و بالاخره دو دندان باقیمانده ثنایای اصلی در سن 4-5/3 سالگی به جای دندانهای شیری مستقر می شوند . در هر طرف فک گاو شش دندان آسیا در بالا و شش دندان آسیا در پایین وجود دارندکه یک جف دندان وسطی را آسیای قدامی و یک جفت دندان انتهایی را آسیای خلفی می نامند.
گاو در سن بلوغ (حدود پنج سالگی) دارای سی و دو دندان اصلی است که تا سن دوازده سالگی باقی مانده و هر ساله در اثر سایش ، لبه های آن کوتاه تر و فاصله آنها بیشتر می شود . البته اگر در علوفه ها و به خصوص سیلو و کنسانتره ، سنگ و فلز وجود داشته باشد ، موجب از بین رفتن دندانها و شکسته شدن آنها قبل از موعد مقرر شده و آبسه های فکی را به وجود می آورد .
غدد بزاقی : در گاو سه جف غده بزرگ به نام غدد پاراتیروئید ، غدد زیرزبانی و غدد تحت فکی، بزاق ترشح می کنند . تراوش بزاق در گاو بسیار زیاد است . به طوری که گاهی از گوشه لبهای دام سالم سرازیر می شود .
مری : مری از قسمت خلفی در مجاور نای شروع شده و در انتها کمی پهن تر و ناودانی شکل شده و وارد قسمت خلفی شکمبه می شود . در دوران نوزادی (گوساله) این لوله شیر را با عکس العمل خاصی از دهان به شیردان هدایت می کند و اگر مشکلی پیش آید که نتواند کار خود را انجام دهد ، شیر به قسمتهای دیگر شکمبه وارد شده و گوساله دچار سوء هاضمه شدید می شود .
معده اول (شکمبه Rumen ) : در گاو بالغ شکمبه حدود 240 لیتر گنجایش داشته و از چهار قسمت متصل بهم بوسیله عضلات محکمی جدا می شود .
معدم دوم (نگاری Reticulum ) : به همراه شکمبه در عمل نشخوار شرکت دارد و محل سقوط اجسام سنگین است . در سمت راست به وسیله مجرائی به هزار لا یا معده سوم متصل می شود .
معده سوم (هزارلا Omasum ) : از لایه های عضلانی بسیار متعددی تشکیل شده است . هزارلا در فشردن غذا و نرم کردن و آماده ساختن آن تحت آنزیمها و شیره های گوارشی موثر است .
معده چهارم (شیردان Abomasum ) : شیردان معده حقیقی محسوب می شود . در مخاط پوششی شیردان غدد بسیار متعددی وجود دارد که با ترشح اسید کلریدریک ، دریچه پیلور را برای عبور غذا و ورود به روده باز می کند . شیردان در گوساله 80% معده دام را تشکیل می دهد و نسبت به سه قسمت دیگر معده بزرگتر است . در هفته های اول که نشخوار توسط گوساله انجام نمی شود شیر از مری مستقیما وارد شیردان شده و عملیات هضم در شیردان انجام می شود .
روده ها : ابتدای روده را دوازدهه یا اثنی عشر نامیده اند که از یک طرف به باب المعده و از سوی دیگر به روده کوچک متصل است . مجرای کبد و لوزالمعده هم وارد دوازدهه یا اثنی عشر شده و آنزیم ها و ترشحات خود را برای تکمیل عمل هضم و آماده ساختن برای جذب به داخل روده می ریزند . روده کلفت آخرین قسمت دستگاه گوارش است که از سه قسمت تشکیل شده و با پیچ خوردگیهائی در محوطه شکم قرار گرفته و به وسیله راست روده به رگتوم گاو ختم می شود .

فیزیولوژی دستگاه گوارش گاو

عملیات فیزیولوژیک دستگاه گوارش گاو در هضم و جذب و دفع مواد غذایی از اهمیت ویژه ای برخوردار است . بخش عمده ای از مواد غذایی سلولزی و خشن که برای تک معده ای ها غیرقابل استفاده است ، می تواند توسط نشخوارکنندگان به خصوص گاو به مواد غذایی حیوانی با ارزش (شیر و گوشت) تبدیل شود .
ترشح بزاق : بزاق مایع سفید رنگی است که از غدد بزاقی دهان گاو بیش از سایر دامها و در شبانه روز بالغ بر 55 کیلوگرم ترشح می شود . PH بزاق قلیایی و در حدود 2/8 است . بزاق با غذای دام آغشته شده و آن را نرم کرده و پس از فعل و انفعالات مختلفی که در معده روی آن انجام می شود ، PH معده را به کمک اسید کلریدریک به 5/6 تا 5/7 رسانده و مجرای باب المعده را برای خروج غذا و ورود به روده باز می کند . در مرتبه اول بلع و قبل از نشخوار ، بزاق کمتر با غذا آغشته می شود . در مواقع برگشت غذا با فرصت بیشتری که دام برای جویدن دارد ، بزاق به خوبی با آن مخلوط شده و آن را نرم و حجمش را کمتر می کند تا عبور آنها از مری آسان تر شود . محققین معتقدند که گاو حدود 6 ساعت از 24 ساعت شبانه روز را غذا خورده و 8 ساعت آن را نشخوار می کند . البته مدت زمان غذا خوردن و نشخوار کردن به کیفیت و نوع غذا بستگی دارد . مواد خشبی نیاز به زمان زیادتری برای نشخوار نسبت به مواد کنسانتره دارند .

فعالیت باکتریها
باکتریها سلولهای تک یاخته ای نباتی و پروتوزوئرها سلولهای تک یاخته ای حیوانی هستند که تعداد آنها در معده گاو به چندین میلیارد رسیده و فلور میکروبی معده را تشکیل می دهند . این موجودات در واکنش های شیمیائی ، تجزیه و تخمیر مواد غذایی ، تولید آنزیم ها ، ویتامین ها ، هضم مواد غذایی ، تولید انرژی و ساختن پروتئین های با ارزش نقش بسیار مهمی را ایفا می کنند .
این موجودات بی آزار و ساپروفیت می توانند از مواد خشبی و سلولزی و دیگر مواد غذایی استفاده کرده و ضمن تغذیه خود ، غذای با ارزشی را برای دام مهیا نمایند . مثلاً به وسیله آنزیمهای تولیدی توسط همین باکتریها و پروتوزوئرها ، سلولز و همی سلولز و مواد سخت گیاهی که سایر حیوانات تک معده ای از هضم آنها عاجزند به اسیدهای چرب و استات ها تبدیل و جذب خون دام می شوند . ساختمان بدن این تک سلولیها از مواد پروتئینی و اسیدهای آمینه تشکیل شده و پس از مرگ ، به عنوان منابع آلی پروتئین به مصرف دام می رسند . علاوه بر اعمال فوق، ویتامین های گروه B ، ویتامین C و ویتامین K را در شکمبه ساخته و قندهای تری گلیسرید را شکسته و تبدیل به اسید چرب گلیسرول نموده و گلیسرول را به پروپیونات تبدیل می کنند . بحث مهم دامپروری اینجاست که دامدار باید در درجه اول شرایط زیست و غذای کامل را برای این موجودات آماده کند تا بتواند دام سالم و پرتولیدی درمرحله بعدی داشته باشد . در واقع دامپرور با دو مولفه تغذیه میکروبها و تغذیه دام رو به رو است .

فعالیت آنزیمها در هضم غذا
آنزیمها از نظر ساختمانی از اسیدهای آمینه مختلف و مواد پروتئینی تشکیل شده اند . علاوه بر بزاق ، آنزیمهای کبد و لوزالمعده هم به کمک آنزیمهای معده ، به هضم و جذب یاری می رسانند . آمیلاز لوزالمعده قادر است به عنوان کاتالیزور ، چهار میلیون برابر وزن خودش مواد نشاسته ای را تبدیل به مالتوز نماید . مالتوز حاصل از نشاسته در روده به گلوکز تبدیل و جذب خون می شود . سپس مقداری از آن صرف سوخت و ساز و تولید انرژی شده و مقداری نیز در کبد به صورت گلیکوژن ذخیره و مقدار اضافی هم از طریق کلیه و ادرار دفع می شود .

کیفیت جذب پروتئین
پروتئین ها و مواد ازته پس از تجزیه در شکمبه به آمونیاک تبدیل می شوند. در شیردان نیز تحت تاثیر آنزیم پپسین (Pepsin) ، اسید کلریدریک و باکتریها قرار گرفته و به پپتید و اسیدآمینه و امونیاک تبدیل می شوند . بین باکتریهای مختلفی که سبب این فعل و انفعالات می شوند ، بعضی برای ساختن اسیدهای آمینه و بعضی برای ساختن پپتید مسئول می باشند . به همین دلیل بهتر است ضمن تعادل در مواد غذایی ، گاهی مختصر تغییراتی هم با محاسبه مقادیر و نوع پروتئین های موجود در جیره غذایی داده شود تا باکتری های جدید برای فعل و انفعالات مختلف آماده تر شوند ، زیرا آنزیم ها از پروتئین ها و اسیدهای آمینه مختلف در داخل غدد مترشحه معده و روده ساخته می شوند . چنانچه می دانیم مقدار زیادی از مواد پروتئینی ناخالص به صورت N.P.N (non protein nitrogen) در گیاهان آوجود دارد که تحت تاثیر باکتری ها تبدیل به پروتئین خالص شده و سپس جذب بدن می شوند . با افزودن مقدار 200-100 گرم اوره در روز به غذای دامهای کم تولید و پرواری همین فعال و انفعالات انجام می گیرد اما برای گاوهای پر تولید و آبستن سنگین این عمل توصیه نمی شود .

جذب سلولز و چربیهای موجود در غذا
سلولز غذا در شکمبه به اسیدهای چرب تبدیل شده و چربیها هم که در دانه های نباتی و علوفه تا حدود چهار درصد وجود دارند ، تحت تاثیر آنزیم لیپاز و باکتریها در معده به صورت استات و اسیدهای قابل جذب در می آیند . حدود 50 تا 60 درصد اسیدهای چرب در معده به صورت استات و 18 تا 25 درصد ، به صورت پروپیونات و 12 تا 20 درصد به صورت بوتیرات هستند که نوع علوفه و غذا می تواند تغییراتی را در این نسبتها به وجود آورند . برای مثال وقتی که علوفه به صورت پلیت و کنسانتره زیاد به دام داده شود ، مقدار درصد پروپیونات ، زیاد و استات و بوتیرات کم می شود . از این روش در پرواربندی (فربه شدن) استفاده می شود .
هضم غذا در روده
غذا پس از ورود به روده chime نامیده می شود که تحت تاثیر شیره معده ، سکرتین ساخته و این هورمون با خون به لوزالمعده رفته و آنزیم لوزالمعده ساخته می شود . در ترشحات لوزالمعده آنزیمهای لیپاز (Lipase) ، تری پسینوژن (trypsinogene) ، کربوکسی پپتیداز (Carboxy peptidase)،کیموتری پسینوژن(Chymotry psinogene)وآمیلاز (Amylase) وجود دارند . با تغییراتی که روی غذا در معده انجام می شود ، گلوکز جذب خون شده و اسیدهای چرب با صفرا و نمک ترکیب و از راه غدد روده جذب عروق لنفی می شوند . قسمتی از اسیدهای چرب و گلیسرول هم تحت اثر صفرا مجدداً به صورت چربی درآمده و با گلسیرول در غدد روده ، جذب لنف می شوند .

خوراک گاو شیری
آشنایی با فیزیولوژی دستگاه گوارش و چگونگی هضم و جذب غذا در نشخوارکنندگان از یک طرف و شناخت ارزش مواد غذایی و آشنایی با نیازمندی های دام از طرف دیگر از ضروریات بهره وری اقتصادی در مدیریت یک واحد دامپروری است .
غذای دام (گاو شیری) مرکب از نباتات و محصولات گیاهی است . اگر چه موادی مانند پودر گوشت و ضایعات حیوانی و شیر که منشاء جانوری دارند به مقدار کم به دام داده می شود ، اما مطالعه تغذیه دام (گاو شیری) بدون مطالعه و شناخت گیاهان ممکن نیست . به طور کلی غذای نشخوارکنندگان به دو دسته تقسیم می شوند :
الف) علوفه و مواد خشبی (علوفه ها ، سیلوها و بعضی از ضایعات کارخانجات)
ب) مواد متراکم یا Dence (کنسانتره)
مواد خشبی و علوفه ها مواد غذایی پرحجمی هستند که با طبیعت گوارش دام سازگاری نسبتاً بیشتری دارند.علوفه ها خود به دوگروه پرآب
(Higmdisture)وکم آب (Air dry feeds) تقسیم می شوند .
ماده خشک غذاهای کم آب بیش از 80 درصد است و به دو دسته خشک (مواد خشبی) و متراکم (کنسانتره) تقسیم می شوند . میزان الیاف علوفه های خشک زیادتر از 18 درصد و انرژی آنها کمتر از 60 درصد T.D.N است . مانند کاه گندم و جو ، یونجه خشک ، پوسته پنبه .
علوفه ها را می توان به دو دسته گیاهان پروتئینی و گیاهان پرانرژی نیز گروه بندی کرد .
گیاهان پروتئینی مانند یونجه ، اسپرس ، شبدر ، سوژا ، خلر ، گاودانه ، اسپرس و … از خانواده حبوبات یا نخودیان بوده و از لحاظ پروتئین و نیز کلسیم غنی تر از گیاهان خانواده گندمیان هستند و گیاهان خانواده گندمیان اگر چه به صورت سبز ، علوفه خشک ، چراگاه ، مرتع ، سیلو ، مورد مصرف دام قرار می گیرند ؛ اما دانه آنها (شامل دانه ذرت ، دانه گندم ، دانه جو و … ) از لحاظ انرژی ، ارزش برتر و بیشتری نسبت به دیگر علوفه ها دارند .

گیاهان خانواده نخودیان (حبوبات)
یونجه (Alfa.Alfa) : یونجه گیاهی چندساله با ریشه های گسترده و عمیق است . این گیاه در اکثر نقاط ایران کشت می شود و انواع گوناگونی دارد . بخش عمده ای از علوفه گاوداریهای ایران را یونجه تشکیل می دهد . این علوفه هم به صورت سبز و تازه در گاوداری های کوچک و روستایی و هم به صورت خشک در واحدهای بزرگ به عنوان یکی از علوفه های پایه مورد توجه است .
چگونگی تهیه علوفه یونجه تاثیر زیادی در ارزش غذایی آن دارد . علوفه ای که باران نخورده و برگهایش صدمه ندیده باشد ، بالاترین ارزش غذایی را دارد . چون برگ ها در حدود دو برابر شاخه ها پروتئین دارند ، خرد شدن و صدمه دیدن آنها مقدار محصول را پائین آورده و ارزش غذایی آن را به شدت کاهش می دهد . یونجه هر چه زودتر درو شود قابلیت هضم بهتری داشته و ویتامین ها و پروتئین آن بیشتر و مواد قابل دفع آن پائین تر خواهد بود . بهترین زمان درو هنگامی است که 10% مزرعه یونجه به گل نشسته باشد ، زیرا نشخوارکنندگان ، یونجه به گل نشسته را با بی میلی می خورند و علت آن هم وجود مواد تلخی بنام آلفا ساپونین Alfa saponin و نوعی آلکالوئید (پروتئین گیاهی) است که این ماده موجب تاول پوست و کولیک نکروزه می شود .
شبدر : این گیاه هم از خانواده حبوبات است . بعد از یونجه دارای ارزش غذایی مناسبی است . در زمین های مرطوب و اسیدی رشدی نسبتا خوبی داشته و برای اصلاح زمین های زراعتی کاشته می شود . در مقابل خشکی مقاومت کمتری دارد ، زیرا عمق ریشه اش کمتر از یونجه و در زمین های زه دار بهتر به عمل می آید . بهتر است وقتی که نصف مزرعه به گل نشسته است ، برداشت شود . بسته بندی آن به علت آب میان بافتی سخت است . مصرف آن در بعضی از نواحی ایران به مقدار کمتر از یونجه مرسوم است ، زیرا نگهداری و انبارکردن آن به صورت انبوه تا حدودی ناممکن است . اگر چه بسیار خوش خوراک است ، اما ارزش غذایی آن کمتر از یونجه است . مقدار برداشت شبدر در چین اول نسبتاً بالا اما محصول چین دوم آن بسیار کمتر است . یکی از دلایل عدم استفاده وسیع از شبدر ، سریع کپک زدن آن است که عامل بسیار خطرناکی در انبار کردن و مصرفش در دامداری های بزرگ است . ترکیب مواد غذایی شبدر بر حسب ماده خشک به شرح زیر است :
الیاف خام 1/29 درصد ، چربی 3/2 درصد ، عصاره عاری از ازت 3/38 درصد ، پروتئین خام 2/13 درصد ، تی دی ان آن 7/52 درصد ، انرژی خالص شیردهی 18/1 مگا کالری ، کلسیم 3/1 درصد ، فسفر 20/0 درصد ، و کاروتن آن 1/33 میلیگرم در هر کیلوگرم ماده خشک است . علوفه سبز شبدر را می توان سیلو کرد .
اسپرس : این گیاه از خانواده نخودیان و چندساله است . ارزش غذایی آن کمتر از یونجه و در حد شبدر است . برعکس شبدر ، در زمینهای آهکی و خشک کشت می شود . در صورت کاشت و مراقبت صحیح از مزرعه در سالهای اول و دوم مقدار علوفه خشک بیشتری از یونجه می توان برداشت نمود ، اما در سالهای بعد برداشت محصول علوفه نقصان پیدا می کند . به راحتی قابل خشک کردن و انبارکردن است .
سوژا : این گیاه نیز از خانواده گیاهان پروتئینی و نخودیان است . اگر چه در کشورهای اروپایی و مخصوصاً آلمان به مقدار زیاد برای تهیه علوفه استفاده می شود ، اما در ایران مصرف علوفه ای چندانی ندارد ، البته گاوهای شیرده به نسبت مصرف یونجه و شبدر رغبت زیادی به خوردن علوفه سویا دارند . در هر هکتار کشت سویا می توان 3-5/2 تن علوفه خشک برداشت نمود . برای تهیه علوفه معمولاً از نوع سوژاهای دیررس استفاده می کنند . ارزش غذایی سوژا به شرح ذیل است . الیاف خام 2/33 درصد ، جربی 2 درصد ، عصاره عاری از ازت 6/33 درصد، پروتئین خام 1/13 درصد ، T.D.N 8/45 درصد و انرژی خالص شیردهی 95/0 مگاکالری است .
خلر : گیاهی یکساله و از خانواده نخودیان می باشد . این گیاه در
ساقه هایش پیچک هائی دارد و از دیگر گیاهان برای استفاده بیشتر از نور آفتاب بالا می رود . این گیاه در ایران بیشتر به صورت خودرو در مزارع گندم و جو و مراتع سبز رشد می کند . گیاهی خوش خوراک با ارزش غذای کمتر از یونجه و بیشتر از شبدر است . کاشت توام این گیاه با یولاف یا جو برای سیلو کردن رضایت بخش است ؛ مشروط بر اینکه یولاف یا جو در مرحله خشک شدن و دانه خلر در حال سفت شدن باشد . ارزش گاه خلر معادل نصف الی سه چهارم علوفه یونجه است . گاودانه ، باقلا ، لوبیا ، نخود و ماش از دیگر گیاهان خانواده نخودیان می باشند که مصرف آنها در تغذیه گاو شیری به مقدار کم یا به ندرت صورت می گیرد .
گیاهان خانواده گندمیان
گیاهان جوان این خانواده از نظر پروتئین ، مواد معدنی و ویتامین ها ، خیلی غنی تر از نباتات پیر بوده و مواد دفعی ، مخصوصاً لیگنین آنها به مراتب کمتر است . بنابراین نباتات جوان از نظر مواد غذایی قابل جذب و انرژی خالص غنی تر از گیاهان پیر و خشبی می باشند . تغییراتی که این گیاهان در طی رشد خود پیدا می کنند ، تاثیر مهمی در خوش خوراکی و ارزش غذایی علوفه خشک و علوفه مرتعی به جای می گذارند . ارزش علوفه خشک سبز نباتات گندمی زودچین از مزارع خوب کودپاشی شده ، در تعلیف گاوهای شیرده و گوشتی تقریباً نزدیک به علوفه نخودیان است ، اما میزان پروتئین آنها کمتر است و باید در تعلیف آن ها از پروتئین تکمیلی بیشتری استفاده کرد . علوفه های خشک زودچین برای تغذیه تلیسه ها ، گاوهای آبستن سنگین نزدیک به زایش ، بسیار با اهمیت اند . از علوفه خشک دیرچین که دارای ارزش غذایی کمتری است می توان برای گاوهای شیرده چاق و تلیسه های جوان چاق استفاده کرد .
علوفه خشک گندمیان زودچین از زمین های غنی و خوب کودپاشی شده ، می توانند جانشین مناسبی برای علوفه خشک نخودیان در تعلیف گاوهای شیرده باشند . در این صورت باید جیره غذایی گاو ها را از نظر مواد ازته مکمل پروتئینی و مواد معدنی متوازن کرد . به طور کلی ارزش غذایی علوفه گندمیان به مقدار قابل توجهی کمتر از علوفه نخودیان است .
قصیل : قصیل در واقع علف سبز جو و گندم یا ذرت قبل از دانه بستن است . قصیل چه به صورت سبز و چه به صورت خشک شده خوراک بسیار خوبی برای گاوهای شیرده (آبستن سنگین ، تلیسه های چاق ) است . قصیل جو و گندم در ایران به اسم سبزه در واحدهای دامداری کوچک و در نواحی روستایی استفاده می شود . علف باغ ، دم روباهی و یولاف وحشی در صورتی که پیر و خشبی نشده باشند ، جایگزین و مکملی برای تغذیه در دامداری ها خواهند بود . این گیاهان به صورت مرتع ، چراگاه و رویش در باغها و جنگلها یا دست کاشت می باشند که می توان آنها را زود چید و به صورت علف خشک سبز یا به صورت سیلو مورد استفاده قرار داد . مقدار سلولز این دسته علوفه ها از 20 تا 30 درصد و مقدار پروتئین خام آنها از 3 تا 30 درصد است که مقدار هر دو آنها با طول رشد بستگی معکوس دارد . T.D.N آنها از 42 الی 1/53 درصد متغیر است .
مراتع و علوفه های سبز : میزان رطوبت علوفه مراتع بسیار متغیر بوده و بستگی به طول دوره رشد و آب و هوای منطقه دارد ؛ بیشتر به صورت سبزه مصرف می شود و به جز نواحی شمال و بعضی از مزارع دست کاشت پراکنده ، تعلیف در گاوداری بزرگ و صنعتی ایران مرسوم نمی باشد .
کاه و کلش غلات (Cereal grain straw) : کلش و کاه غلات شامل برگ و ساقه گیاهان غلات پس از برداشت دانه (جو ، گندم و …) آنهاست . کاه گندم سلولز ، همی سلولز و لیگنین بیشتری از کاه و کلش جو دارد . میزان پروتئین خام در انواع کاه ها بسیار متغیر است . شرایط آب و هوایی و حاصلخیزی زمین را عامل تعیین کننده ترکیب شیمیایی کاه معرفی می نمایند .
ترکیب بعضی از مواد غذایی کاه جو ، کاه یولاف ، کاه گندم در مقایسه با یونجه خشک و احتیاجات غذایی یک راس گاو گوشتی پانصد کیلوگرمی در سه ماهه آخر آبستنی مطابق زیر است .
اجزاء
یونجه
کاه جو
کاه یولاف
کاه گندم
(3) احتیاجات در هرکیلوگرم
درصد پروتئین خالص
1/17
1/4
4/4
6/3
9/5
(1) مگاکالری انرژی خالص متابولسیم نگهداری
17/1
01/0
11/1
03/1
13/1
(2) مگاکالری انرژی خالص متابولیسم رشد
48/0
14/0
35/0
19/0
–
درصد کلسیم
35/1
34/0
33/0
17/0
17/0
درصد فسفر
22/0
09/0
1/0
08/0
17/0
1. انرژی خالص نگهداری . مگاکالری به ازاء هر کیلوگرم
2. انرژی خالص افزایش وزن مگاکالری به ازاء هر کیلوگرم
3. احتیاجات غذایی گاو گوشتی پانصد کیلوگرمی با 9/5 کیلوگرم یونجه در روز برطرف می شود . چون 6/8 کیلوگرم ماده خشک برحسب وزن بدن نیاز دام است ، کاه یولاف تا حدودی قادر به تامین احتیاجات غذایی دام فوق الذکر است اما کاه جو و کاه گندم قادر به تامین احتیاجات دام با توجه به اجزاء و ترکیبات شیمیایی اشان نیستند .
در نواحی شمال ایران کاه برنج نیز به مقدار قابل توجهی وجود دارد . اگر چه کاه برنج از نظر ترکیب نزدیک به دیگر غلات است ، اما درصد زیادی هم سیلیس دارد ، که سیلیس به مانند لگنین اثر منفی روی قابلیت هضم دیگر مواد غذایی دارد ؛ زیرا سرعت عبور غذا را بسیار کم می کند . کاه برنج برای نشخوارکنندگان غیرقابل هضم است اما کاه و کلش جو و گندم را برای متعادل کردن جیره گاوهای کم تولید و چاق می توان مصرف کرد .
ذخیره کردن و نگهداری غذای دام با حداقل ضایعات و حفظ خواص و ترکیبات محصول برداشت شده از مزرعه به منظور تغذیه دام با اقتصادی ترین روش از دیرباز در تفکر بشر بود و هست . در سراسر دنیا و کشور ما هر ساله مقادر بسیار متنابهی علوفه و غذای دام در اثر عوامل مختلف (بدخشک کردن ، باران زدگی ، کپک زدگی ، احتراق و آتش سوزی ، دیربرداشت کردن ، در معرض نور شدید آفتاب قرار داشتن ، باد زدگی ، نقل و انتقال های مکرر ، مورد هجوم آفات و باکتریها و قارچها قرار گرفتن و بد ذخیره کردن ) از بین می رود . از طرف دیگر سالیان متمادی است که بشر پی به ارزش و فواید نگهداری علوفه به صورت نسبتاً سبز و تازه برای مصرف دام برده است . برای فایق آمدن بر مشکلات فوق و نگهداری علوفه با حفظ ارزش غذای آن به صورت سبز و تازه ، سیلو کردن علوفه ها و مواد غذایی دام از اقتصادی ترین و مطمئن ترین روشهاست .
سیلوکردن : نگهداری و تخمیر بی هوازی (یا بدون اکسیژن) گیاهان سبز و تازه را که تا حدود زیادی ترکیبات غذایی خود را حفظ نمایند ، سیلوکردن گویند . میکروبها (باکتریها)ی روی اندامهای گیاهانی که برای سیلوکردن برداشت می شوند ، مقداری از کربوهیدراتهای آماده هضم را به اسیدهای آلی تبدیل می کنند . این اسیدها ، از رشد و تکثیر باکتریها جلوگیری کرده و تغییراتی شیمیائی را در گیاه سیلو شده سبب می شوند . برای تولید محصولات زراعی سیلو شده مرغوب باید روند سیلو شدن تحت کنترل باشد . مواد سیلو شده می تواند از گیاهان غلات ، حبوبات ، ضایعات کارخانه ها مثل تفاله چغندر و ضایعات کارخانه های ذرت و … همراه با مواد افزودنی باشد .
تغییرات شیمیایی گیاهان سیلو شده از مرحله برداشت در مزرعه تا ریخته شدن در آخور برای مصرف دام را می توان به 3 مرحله عمده تقسیم کرد :

مرحله اول (مرحله هوازی)
بر روی گیاهان ، باکتریهای هوازی و غیرهوازی وجود دارند . باکتریهای هوازی با استفاده از اکسیژن ، مواد هیدروکربنه گیاه را تخمیر و تجزیه کرده و کربوهیدراتها را به دی اکسیدکربن و آب و حرارت تبدیل می کند . هر چه این مرحله طولانی تر شود ، کیفیت سیلو بدتر و ارزش غذایی آن کمتر می شود .
حرارت + آب + گاز کربنیک اکسیژن + کربوهیدراتها
هرچه زمان برداشت و خارج کردن هوای درون سیلو و پوشانیدن آن کمتر باشد ، سیلوی بهتر با ارزش غذایی بالاتر تهیه می شود . هر چه قطعات بریده شده گیاه کوچکتر باشد و ماده خشک آن زیادتر از 35 درصد نباشد ، با غلتک زدن خروج هوای درون سیلو بهتر و سریع تر انجام می شود .

مرحله دوم
با کوبیدن سیلو ، هوای حبس شده درون قطعات بریده شده از دسترس باکتریهای هوازی خارج شده و با توقف فعالیت و تکثیر آنها فعالیت و تکثیر باکتریهای بی هوازی شروع می شود . هر چه مواد قندی سیلو زیادتر باشد (دانه ذرت خرد شده ، تفاله چغندر ، ملاس نیشکر یا چغندر ، دانه غلات خرد شده ) فعالیت و تکثیر باکتریهای هوازی بیشتر شده و سبب تبدیل مواد قندی و هیدروکربن های باقیمانده گیاه به اسید لاکتیک می شود . این مرحله مورد نظر هر دامدار است ، زیرا ارزش غذایی گیاه حفظ و نگهداری سیلو برای تغذیه دام مفید تر است .
حرارت 1/3 درصد + ( 3O 6H 3C ) 2اسیدلاکتیک (6O 12H 6C )
مقدار انرژی از دست رفته در مرحله دوم کمتر از مرحله اول است . اسید لاکتیک حاصله موجب پائین آمدن PH (4 = PH ) سیلو و توقف فعالیت باکتری ها می شود . اگر آب (بارندگی ، علف های بسیار مرطوب ، ماده خشک کمتر از 28 درصد) و هوا وارد سیلو نشود ، گیاه سیلو شده مانند غذای کنسرو شده به مدت طولانی باقی می ماند . این مرحله از نظر تهیه سیلوی مطلوب بسیار مهم و توجه به آن ضروری است .
برای داشتن 8 تا 9 درصد اسیدلاکتیک در سیلو باید اسیدیته برابر با چهار باشد که در این صورت برای آماده شدن سیلو حداقل سه هفته زمان لازم است . هر چه مقدار قند و کوبیدن مواد کمتر، رطوبت بالاتر و قطعات گیاه بزرگتر باشد ، این زمان برای سیلو شدن طولانی تر می شود . در صورت عدم مدیریت صحیح در این مرحله ، اسیدلاکتیک به اندازه کافی (4= PH برای ممانعت از رشد باکتریها) تولید نشده و گیاه سیلو شده وارد مرحله تغییرات شیمیایی دیگری می شود .

مرحله سوم
چنانچه اسیدلاکتیک در مرحله دوم به اندازه کافی تولید نشود ، باکتریهای بی هوازی مولد اسیدبوتیریک همراه با آب موجود در سیلو ( در 2/4 > PH ) شروع به تولید اسیدبوتیریک می کنند که بوی پنیر فاسد و کپک زده را می دهد . اسید لاکتیک تولید شده در مرحله قبل توسط باکتریهای مولد بوتیرک به اسید بوتیریک و دی اکسیدکربن و هیدروژن تبدیل می شود . در این مرحله حدود 6/19 درصد از انرژی و با احتساب مرحله دوم در اثر تبدیل هیدروکربن ها به اسید لاکتیک و بالاخره به اسیدبوتیریک حدود 1/22 درصد از میزان انرژی گیاه کاسته می شود . علاوه بر هدر رفتن یک پنجم انرژی گیاه مقداری از پروتئین آن هم به مواد غیر پروتئینی (آمونیاک ، ازت آزاد ، اسیدهای چرب فرار وآمین ها) تبدیل شده و موجب فساد زیادی در سیلو و کاهش ارزش غذایی ماده سیلو شده می شود . برای جلوگیری از این مشکلات باید ماده خشک گیاه برداشت شده برای سیلو کردن بین 35-33 درصد بوده و میزان رطوبت آن زیاد نباشد . با توجه به اینکه باکتری های مرحله سوم در خاک زندگی می کنند ، برای جلوگیری از بوتیریکی شدن سیلو ، از وارد شدن خاک به داخل سیلو باید شدیداً جلوگیری کرد و از خریدن علوفه هایی که در کنار جاده های خاکی پررفت و آمد عرضه می شود تا حد امکان خودداری کرد .
نکات مهم جلوگیری از کاهش ارزش غذایی گیاه سیلو شده به طور کلی عبارتست از :
1. رشد مناسب گیاه به منظور سیلو کردن با 28تا 35 درصد ماده خشک
2. کاهش فاصله زمان بریدن گیاه تا پوشانیدن گیاه سیلو شده (کاهش مرحله اول تخمیر و جلوگیری از به وجود آمدن شرایط مرحله سوم)
3. کاهش هوای داخل سیلو با خوب غلتک زدن و سریع پر کردن سیلو
4. جلوگیری از ورود آب و هوا به داخل سیلو (پوشانیدن مناسب و بستن منفذهای ساختمان سیلو)
5. متعادل کردن ترکیبات گیاه سیلو شده با افزودن مواد قندی ، معدنی ، یا باکتریهای مجاز (اکوسایل، اسید سولفوریک ، گوگرد ، آهک ، اوره و …) با رعایت اصول فنی
سیلوی ذرت : ذرت یکی از گیاهان با ارزش برای سیلو کردن است . اگرچه از نظر پروتئین از خانواده نخودیان پروتئین کمتری دارد . اما می توان با افزودن گیاهان خانواده حبوبات به سیلو (یا اوره به مقدار 3 تا 5 درصد) ارزش آن را متعادل نمود . برداشت ذرت زمانی باید انجام گیرد که ماده خشک آن 30 تا 35 درصد بوده و روی دانه هایش فرورفتگی در شرف ایجاد باشد و با فشار دادن ناخن به آن خمیر داخل آن بر روی ناخن برگردد . اگر ماده خشک آن کم باشد ، ملاس و دانه غلات شکسته یا تفاله خشک پرک به آن افزوده می شود ، تا رطوبتش گرفته شده و بهتر سیلو گردد . چنانچه ماده خشک آن زیادترباشد محلول ملاس (ملاس +آب) یا تفاله تر چغندر به آن اضافه می شود.
علاوه بر ذرت علوفه ای و یا ذرت دانه ای ، گیاهان تیره گندمیان و نخودیان و حتی ضایعات کارخانجات (تفاله تر چغندر – ضایعات کارخانه های میوه و ذرت) را می توان سیلو نمود .

مشخصات سیلوی خوب :
1. رنگ : سبز متمایل به زرد
2. بو : بوی نان تازه همراه با سرکه
3. شکل ظاهری : ضمن سرد بودن لیز و براق نیست و قطعات سیلو روی هم نمی لغزند
4. مزه : مزه سیلوی خوب ترش (2/4 = PH ) است .
مشخصات سیلوی بد :
1. رنگ: سبز براق متمایل به آبی و کبود یا قهوه ای مایل به سیاه و یا سفید متمایل به نقری (کپک زده)
2. بو : بوی پنیر فاسد ، بوی گوشت گندیده و لجن و بوی اسیدبوتیریک
3. شکل ظاهری : لیز ، لغزنده ، براق و قابلیت گلوله شدن
4. مزه : ترش ( 5/4 = PH )

قضاوت دام ، اصلی ترین ارزیابی سیلوست ، زیرا سیلوی خوب پس آخور ندارد و دام با ولع زیاد آن را می خورد ، اما اگر به دام گرسنگی داده نشده باشد ، رغبتی به خوردن سیلوی بد نداشته و پس آخور سیلو بسیار زیاد است .

مزایای سیلو کردن :
1. امکان نگهداری دام بیشتری در یک قطعه زمین فراهم می شود .
2. در تمام طول سال با هزینه کمتری غذای پرانرژی و تازه ای در اختیار دام قرار می گیرد .
3. از تلف شدن مواد خشبی علوفه مثل ساقه و ریشه گیاهان جلوگیری می شود .
4. وقتی امکان خشک کردن علوفه به علت مناسب نبودن هوا و فصل نیست ، می توان آن را سیلو کرد.
5. علوفه ها و گیاهان خشبی هرز قابل خوردن مزرعه را می توان به صورت مخلوط سیلو کرد .
6. قدرت سبز شدن دانه گیاهان هرز داخل سیلو از بین می رود .
7. سیلوکردن به مدت طولانی اقتصادی تر از انبار کردن علوفه خشک است .
8. ضایعات گیاه سیلو شده کمتر از ضایعات انبارکردن علوفه خشک است .

ساختمان سیلو : ساختمان سیلو مکانی برای ذخیره کردن گیاه است که از ورود آب و هوا و مواد مضر در تغذیه دام جلوگیری می کند . سیلو به دو دسته هوایی Upersilo و زمینی Horizental silo تقسیم می شوند . سیلوهای هوایی مخصوص نواحی بسیار مرطوب و پرباران ، مثل اروپا ، قسمتی از قاره آمریکا و کاناداست . سیلوهای زمینی به دو دسته زیرزمینی (خندقی) و روی زمینی تقسیم می شوند که سیلوهای روی زمینی برای نواحی شمال ایران و زمین هایی که دارای زه هستند ، از سیلوی زیرزمینی بهتر است .
چگونگی احداث سیلو : اقتصادی ترین و ساده ترین روش احداث سیلو استفاده از دیوارهای بتونی پیش ساخته است . در موقع احداث سیلو دیوارها را با زاویه منفرجه 110 درجه نسبت به کف سیلو قرار داده و پشت آنها را با شفته و خاک پر می کنند و غلتک می زنند . در واحدهای بزرگ سیلوها را با دیوارهای جانبی و کف مسلح به شبکه آرماتور و میلگرد و بتن می سازند . کف سیلو به صورت گرده ماهی با شیب ملایم به دو طرف دیوارهای جانبی با بتن مسلح (از ماسه شسته و شن شکسته نه اینکه از ماسه رودخانه ای) ساخته می شود . از مهمترین عوامل بهداشتی سیلو سیستم فاضلاب آن است ، زیرا آلودگی پساب سیلو ده ها برابر فاضلاب انسانی است . اندازه سیلو بستگی به تعداد دام موجود در مزرعه دارد و بهتر است علاوه بر تامین سیلوی یکساله حداقل به مقدار شش ماه سیلوی اضافه در مخزن ذخیره سازی شود تا ریسک کمبود مواد غذایی در سالهائی که با خشکسالی مواجه ایم به حداقل برسد . ساختمان سیلو بشکل مکعب مستطیل است ، اما دو دیوار عرضی برای سهولت پرکردن و تخلیه کردن احداث نمی شوند . ارتفاع دیوارهای طولی بهتر است به حدی باشد که به توان با وسایل مکانیکی و ماشین آلات سیلو را برداشت نمود (5/4 – 4 متر) عرض سیلو نیز باید حداقل 6 و حداکثر 10 متر باشد . هر چه عرض سیلو بیشتر باشد ، در موقع برداشت و برش سیلو مقطع بیشتری در معرض هوا زدگی و عوامل زیان بخش قرار می گیرد . عرض سیلو را باید طوری انتخاب نمود که روزانه حداقل 5 تا 10 سانتی متر از آن برداشت و مصرف شود . اگر ذرت در قطعات ریز برش شود و با وسایل سنگین مانند تراکتور ، لودر و یا بولدوزور کوبیده شود ، در هر متر مکعب سیلو ، 8/0 تن یا 800 کیلو ذخیره می شود . برای مثال نیاز به سیلوی ذرت یک واحد گاوداری یکصد راسی که ترکیب گله آن پنجاه راس گاو شیرده ، شانزده راس تلیسه و چهارده راس گوساله نر یک سال و به بالا و بیست راس گوساله یک روزه تا دوازده ماهه است و سیلوی ذرت ، علوفه پایه و اصلی آن است ، برای 18 ماه ذخیره سازی به شرح زیر است .
1. احتیاج پنجاه راس گاو شیرده به سیلو 5/547 تن
2. احتیاج سی راس تلیسه و گوساله نر یکسال به بالا به سیلو 2/197 تن
3. احتیاج بیست راس گوساله تا یکسال (گوساله نر و ماده ) به سیلو 8/33 تن
5/777 تن
ابعاد ساختمان سیلوی ذرت برای این گاوداری مطابق زیر محاسبه می شود .
حجم سیلو 3m 875/971 = 8/0 ÷ 5/777
مساحت سیلو 2m 96/242 = 4 ÷ 875/971
طول سیلو m 37/30 = 8 ÷ 96/242
بنابراین سیلویی به طول 30 ، عرض 8 و ارتفاع 4 متر لازم است . چنانچه سیلو برای یک سال مورد نیاز باشد بهتر است ابعاد ساختمان آن را 27 و 8 و 3 در نظر گیریم .

( شکل سیلوی ذخیره مواد غذایی روی زمینی با (دال بتنی)

سیلوی در حال پر شدن

مطالعات و بررسی های متعدد ثابت کرده است که هزینه تولید ذرت سیلو شده برای هر تن 30 الی 40 درصد هزینه تولید علوفه یونجه بر حسب ماده خشک است .

انبار نگهداری یونجه و کلش
برای گله یکصد راسی به مدت یکسال ذخیره سازی ، نیاز به 120 تن یونجه و 40 تن کاه برای بستر و مصرف است که بهتر است ، یونجه و کلش را به صورت بسته های مکعب مستطیل انبار و ذخیره کرد . در نواحی معتدل و نیمه خشک نصف مقدار علوفه مورد نیاز را می توان روی سکو و در هوای آزاد جمع آوری کرد (هنگام نیاز ، آنها را خرد یا خرمنکوب می کنند ) زیرا در این صورت برگ و قسمت های با ارزش علوفه از بین نمی رود و به صورت گرد و غبار تلف نمی شود . نیمه دیگر یونجه و کلش ، برای محافظت از برف و باران در انبار سربسته نگهداری می شود . با توجه به اینکه حجم بسته های یونجه و کلش 12/0 متر مکعب است و وزن بسته های یونجه حدود 18 و بسته های کلش حدود 10 کیلوگرم است داریم :
تعداد بسته های یونجه 3333 = 18 ÷ 60.000
حجم انبار یونجه 3m 400 = 12/0* 3333
مساحت انبار یونجه 2m 100 = 4 ÷ 400
طول انبار یونجه m 5/12 = 8 ÷ 100
ابعاد انبار ذخیره کلش به صورت سکو که با پلاستیک پوشانیده می شود :
تعداد بسته های کاه مورد نیاز 2000 = 10 ÷ 20000
حجم انبار یا سکوی کلش 3m 240 = 12/0 * 2000
مساحت انبار کلش 2m 60 = 4 ÷ 240
طول انبار کاه m 10 = 6 ÷ 60
به طوری که گفته شد ، از سیلوی خوب بوی مطبوع نان تازه و عطر ملایم اسیدی به مشام می رسد . مزه آن ترش و رنگ سبز متمایل به زرد خوش رنگ دارد . با مراقبت چند روزه از برداشت تا پوشانیدن سیلو می توان یک سال و گاهی مدت بیشتر سلامتی دام ها و خیال مدیریت مزرعه را ضمانت کرد . اما اگر برداشت گیاه بی موقع صورت گیرد و ذرت یا علوفه سیلوئی نارس و مقدار رطوبت آن بیشتر از هفتاد درصد باشد ، تخمیر به طور طبیعی صورت نگرفته و سیلو احتمالاً ترش همراه با پساب زیاد بوده ومقدار زیادی شیره گیاهی که شامل مواد غذایی (انرژی ، پروتئینی ، مواد معدنی ویتامین ها) است هدر رفته و بدمزه و غیرقابل خوراک می شود . اگر ماده خشک ذرت یا علوفه سیلویی زیادتر از 75 درصد باشد ، علوفه خوب برش نخورده ، هوای زیادی در داخل قطعات سیلو حبس شده و سیلو حالت اسفنجی پیدا می کند که به خوبی کوبیده نمی شود و این مسئله رشد قارچها و کپک زیاد را سبب می شود . اگر مقدار قند علوفه سیلوئی زیاد باشد ، مقدار زیادی اسید تولید شده و سیلو بسیار ترش مزه و بد خوراک می شود که علاوه بر بدخوراکی اسهال شدید در گله را سبب می شود .

مواد متراکم (کنسانتره) در جیره غذایی دام

برای به دست آوردن حداکثر فرآورده های دامی ، علاوه بر علوفه خوب ، به مواد غذایی متراکم نیز احتیاج زیادی هست ؛ زیرا علوفه به تنهایی قادر به تامین مواد غذایی قابل جذب و انرژی خالص مصرفی دام برای کسب حداکثر محصول نیست . متوازن ساختن جیره با غلات و دانه های خانواده حبوبات و محصولات فرعی کارخانجات (کنجاله سویا ، کنجاله پنبه ، کلوتن ذرت و پودر گوشت) نسبت به سایر مواد غذایی متراکم از اهمیت بیشتری برخوردار است .
دانه ها : دانه ها را به دو دسته دانه غلات و دانه حبوبات تقسیم می کنیم . دانه غلات را برای تامین انرژی می توان جایگزین یکدیگر نمود . چنان که دانه و کنجاله حبوبات را نیز می توان جهت رفع نیاز پروتئین و متوازن کردن جیره با یکدیگر جایگزین کرد .
جو : یکی از مهمترین اجزاء تشکیل دهنده کنسانتره دامی در دنیا و ایران است . جو با انرژی خالص 9/1 مگا کالری در هر کیلوگرم ، غذای بسیار خوش خوراکی برای نشخوارکنندگان است . پروتئین آن 7/12 – 6/11 درصد است و از این نظر از ذرت و یولاف غنی تر است . جو معمولی محتوی 15 درصد پوست است و به طور متوسط محتوی 5/4 درصد مواد دفعی است . میزان مواد غذایی قابل جذب جو کمی بیشتر از یولاف و مختصری کمتر از ذرت است . تغذیه با جو و یونجه به تنهایی گاهی موجب نفخ می گردد . جو خرد شده در تغذیه گاوهای شیرده غذای عالی محسوب می شود . مخلوط 40 تا 60 درصد جو در غذای متراکم با ذرت نتیجه مساوی را نشان می دهد . آرد جو به علت نرمی در دهان حالت خمیری پیدا می کند و خوش خوراک نیست . بهتر است جو را به صورت زبره خرد نمود یا فلک کرد (Flaking) . ارزش جو در تغذیه گاوهای گوشتی معادل 88% ارزش ذرت است . محصولات فرعی جو ، مثل مالت ، در تغذیه دام بسیار ارزشمند است ولی ارزش غذایی آن بیشتر از دانه جو نیست .
دانه ذرت : هفتاد درصد دانه ذرت از عصاره فاقد ازت که تقریباً تمام آن نشاسته هستند تشکیل شده و مواد دفعی آن بسیار کم است . ذرت از نظر مواد غذایی قابل جذب غنی است ، اما مقدار پروتئین آن کم و انرژی قابل هضم آن (14/3 مگاکالری) بیشتر از جو و دیگر غلات به جز گندم است. دانه ذرت بهتر است زبره خرد شود و به صورت آرد در نیاید . محصولات فرعی ذرت مثل گلوتن ذرت از نظر پروتئین تقریباً برابر با ارد تخم پنبه بوده و دارای پروتئین عبوری از شکمبه است . این ماده از مواد غذایی با ارزش در تغذیه گاوهای پرتولید شیری است .
دانه گندم : ارزش غذایی گندم بیشتر از جو و ذرت است . مقدار پروتئین خام آن نیز بیشتر از آنهاست اما با توجه به ایجاد کف و حباب در خمیر آن محدودیت مصرف در دام دارد . تغذیه از زبره گندم سیاه با 7/29 درصد پروتئین و مواد دفعی 4/7 درصد از لحاظ ارزش غذایی معادل گلوتن ذرت و دانه های حبوبات است . گندم معمولی حدود 7/12 – 9/11 درصد پروتئین دارد . T.D.N آن 3/78 درصد و فسفر آن 34/0 درصد است. محصولات فرعی گندم (سبوس) نیز در تغذیه گاوهای شیری استفاده می شود . آزمایشات مکرر نشان داده اند اگر زبره گندم در تغذیه گاوهای گوشتی 9 درصد گرانتر از ذرت باشد ، محصول تولیدی آن از نظر هزینه معادل ذرت خواهد بود .
استفاده از گندم در تغذیه گاوهای شیری و گوشتی به علت پروتئین اضافی موجود در آن گرانی آن را نسبت به دیگر غلات می تواند جبران کند . در جیره گاوهای گوشتی و گاوهای شیری از یولاف و مایلو نیز می توان استفاده کرد .

دانه های پروتئینی و محصولات فرعی آنها

سویا (سوژا) : دانه سوژا یکی از مهمترین تولیدات زراعی برای تغذیه گاوهای شیری ، گوشتی و دیگر دامهاست ، سویا به طور متوسط با داشتن 9/37 درصد پروتئین از غنی ترین دانه های مصرفی برای تغذیه است . به عنوان یک دانه روغنی (18 درصد چربی) انرژی زیاد دارد و مواد دفعی آن فقط به 5 درصد می رسد . از نظر نیاسین غنی تر از ذرت و یولاف است . در امریکا سویا را برشته
(Rost been) و سپس به صورت زبره به دام می خورانند ؛ زیرا حرارت ، قابلیت هضم آن را بالاتر می برد . نگهداری آرد سویا به علت چرب بودن برای مدت طولانی مشکل است . محصولات فرعی سویا (کنجاله سویا) در تغذیه دام از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است و پروتئین آن به طور متوسط 8/45 درصد و انرژی خالص تولید شیر آن 84/1 است .
پنبه دانه : کنجاله پنبه که از روغن کشی دانه پنبه به دست می آید ، یکی از مهمترین مواد غذایی پروتئینی به شمار می رود . دانه پنبه به علت دارا بودن چربی ، پروتئین قابل جذب و فسفر زیاد ارزش فراوانی دارد . دو عامل ، استفاده از پنبه دانه را در صورت ارزان بودن محدود می کنند ؛ چربی و ماده ای سمی به نام گاسیپول . مقدار پروتئین قابل جذب دانه پنبه تقریباً نصف کنجاله پنبه است . آزمایشات مکرر در تغذیه گاوهای پرواری نشان می دهد که 103 تا 140 کیلوگرم دانه پنبه ارزش غذایی یکصد کیلوگرم کنجاله پنبه را دارد . با اینکه به ندرت به طور وسیع از دانه پنبه در تغذیه دام استفاده می کنند ولی تغذیه 5-3 درصد همراه با دیگر مواد غذایی خوش خوراک نتیجه رضایت بخشی را نشان می دهد . علاوه بر پنبه از محصولات فرعی آن ، مثل کنجاله پنبه و پوست دانه پنبه در تغذیه دام استفاده می شود . البته پوست دانه پنبه ارزش غذایی زیادی ندارد ، ولی می توان توام با سیلو و مواد متراکم به کمک علوفه در تغذیه دام از آن استفاده کرد .

ضایعات و محصولات فرعی کارخانجات مواد غذایی
1. سبوس گندم : پوسته خارجی گندم را سبوس گویند . این ماده غذایی برای نشخوارکنندگان بسیار خوش خوراک است . سبوس گندم حجیم و دارای بیش از ده درصد فیبر است. مقدار پروتئین خام آن به طور متوسط 3/15 درصد است و 5/4 درصد چربی دارد . میزان ارزش مواد غذایی آن 9/66 درصد در هر کیلوگرم است . در میان غذاهای معمولی ، از لحاظ فسفر غنی ترین آنهاست ، اما خوردن زیاد آن لینت آور است .
2. تفاله تر و تفاله خشک چغندر (Sugarbeet pulp) : پس از قند گیری از چغندر قند ، پس مانده یا تفاله آن که به صورت رشته های تر و مرطوب است می تواند مورد استفاده در تغذیه دام قرار گیرد . تفاله تر حاوی 88 درصد آب (شیره و مایعات درون سلولی) است که حاوی بخش قابل ملاحظه ای از مواد مغذی تفاله است . تفاله تر را می توان جایگزین سیلو ذرت کرد و یا آن را برای فرآوری بهتر سیلو غلات و یا سیلو ذرت که ماده خشک آن زیاد است ، به کار برد. ارزش غذایی تفاله تر 15-10 درصد ارزش غذایی تفاله خشک ولی خوش مزه تر است . استفاده از تفاله تر همراه با یونجه خشک رضایت بخش است ؛ زیرا یونجه از نظر پروتئین غنی و از نظر فسفر متوسط بوده و نیاز به مکملهای معدنی دارد . معمولاً دو تن تفاله تر مساوی یک تن سیلوی ذرت است . چون تفاله تر دارای مقدار زیادی رطوبت و شیره قندی است ، در هوای آزاد به سرعت مورد هجوم باکتریها و میکروبها و قارچ ها قرار می گیرد که منجر به تجزیه و کپک زدگی آن می شود و مصرف آن مضر و خطرناک است . به همین دلیل آن را باید یا سیلو کرد و یا به صورت تفاله خشک درآورد . تفاله خشک به طور میانگین 8/8 درصد پروتئین خام، 6/0 درصد چربی خام ، 6/19 درصد الیاف خام بسیار مرغوب و 7/58 درصد عصاره عاری از ازت (N.F.E) دارد . T.D.N تفاله خشک 8/68 درصد و تقریباً معادل یولاف است. ارزش اقتصادی تفاله خشک شش برابر تفاله تر و یا هفتاد درصد غلات است .
3. ملاس نیشکر و ملاس چغندر قند : ملاس ، شیرابه غلیظ قهوه ای تا سیاه رنگی است که پس از استخراج شکر از گیاه نیشکر و استخراج قند از چغندر قند به دست می آید . ارزش غذایی ملاس این دو گیاه ، تفاوت چشم گیری با هم ندارند . این ماده غذایی حاوی قند ساکاروز و بسیار سهل الهضم است . از نظر پروتئین بسیار فقیر بوده و مقدار مصرف آن بستگی به فراوانی (ارزانی) این خوراک دارد . تغذیه بیش از حد از ملاس موجب سیری کاذب و عوارض گوارشی در دام می شود . مصرف آن برای غنی سازی سیلو بسیار با ارزش است . T.D.N ملاس چغندر 1/61 درصد و نیشکر 9/73 درصد است .
کنجاله پنبه : پس مانده تخم پنبه را پس از پوست کنی و روغن کشی ، کنجاله پنبه می نامند . کنجاله پنبه یکی از ارکان مهم (مکمل های پروتئینی) کنسانتره در ایران است . هنگام روغن کشی و در اثر حرارت ، کاسیپول موجود در دانه پنبه تبدیل به ماده ای به نام کاسیپول مهار شده می شود که خاصیت سمی خیلی کمتری دارد . کنجاله پنبه از لحاظ مقدار و نوع پروتئین برای نشخوارکنندگان مناسب است . مصرف کنجاله پنبه اثر زیادی در سلامتی ، تولید و باروری دامها را دارد .
گوساله های نژاد هلشتاین نسبت به نژاد جرسی به مصرف بیش از حد کنجاله پنبه ، حساس تر هستند . برای تغذیه گاوهای شیری و گوشتی به مقدار وسیعی از کنجاله پنبه استفاده می شود . کنجاله پنبه نمی تواند با کنجاله سویا رقابت کند ؛ زیرا پروتئین موجود در سوژا بسیار مناسب و ارزشمندتر از کنجاله پنبه است . کنجاله پنبه بهتر است با مواد متراکم ، به دامها خورانیده شود . کنجاله پنبه از لحاظ فسفر بسیار غنی است . چربی آن 4/6 درصد ، T.D.N آن 1/67 درصد و انرژی خالص آن برای گاوهای شیرده 26/2 مگاکالری در کیلوگرم است .
کنجاله سویا : کنجاله سویا یکی از بهترین و با ارزش ترین مکمل های پروتئینی برای دامهاست . بیشترین مصرف آن در مرغداری ها و نیز برای دامهای تک معده ای است . کنجاله سویا یکی از اجزاء مهم جیره آغازین برای گوساله ها و مکملی با ارزش برای گاوهای پرتولید است . اگر چه مصرف آن در تغذیه نشخوارکنندگان گران تمام می شود ، اما برای تغذیه دامهای پرتولید نمی توان از آن چشم پوشید . علی رغم مرغوبیت پروتئین سویا و کنجاله آن ، از نظر دو اسید آمینه سیستین و متیونین برای تغذیه طیور فقیر است . حرارت دادن سویا و محصولات فرعی آن به مرغوبیت پروتئین آن کمک می کند . تقریباً 6 درصد کنجاله سویا را الیاف خام ، 9/0 درصد آن را چربی خام و گاهی بیش از 46 درصد آن را پروتئین خام تشکیل می دهد . T.D.N آن 61/2 درصد است و انرژی خالص آن برای گاوهای شیرده به طور متوسط 15/1 مگاکالری در هر کیلوگرم است . ذخیره سازی غیر اصولی کنجاله سویا سبب اکسیده شدن چربی آن شده و برای دامها خوش خوراک نیست .
گلوتن ذرت : یکی از محصولات فرعی ذرت است که از نظر پروتئین بسیار باارزش و خوش خوراک است . گلوتن ذرت شامل آرد ذرت و سبوس ذرت است . ممکن است ، مواد قابل حل ذرت و قسمتی از آرد روغن ذرت را نیز در بر داشته باشد که برای گاوهای شیرده پرتولید به علت مرغوبیت پروتئین موجود در آن با اهمیت می باشد . مقدار پروتئین آرد گلوتن ذرت به طور متوسط 2/43 درصد، چربی آن حدود 3/2 درصد و مواد دفعی آن بسیار کم است . گلوتن ذرت را بهتر است در ترکیب کنسانتره به دام بخورانند . مقدار مواد غذایی قابل جذب گلوتن ذرت حدود 7/79 درصد و بیشتر از آرد روغن سوژا است . کلسیم و فسفر آن کم و ویتامین A در آن مناسب است . ارزش غذایی گلوتن ذرت معادل 86 درصد ارزش غذایی دانه ذرت است .
پروتئین های حیوانی : ضایعات و مواد فرعی کشتارگاه ها (امعاء و احشاع ، چربیها ، خون ، استخوان و تاندومها و …) تبدیل به محصولات فرعی شده و وارد چرخه تغذیه انسان و دام می شوند .
پودر گوشت : بخشهای غیره خوراکی حیوانات کشتارگاهی و بعضی از لاشه های ضبطی تبدیل به پودر گوشت و تانکاژ می شوند در این فراوری ، حرارت خشک تا تبخیر رطوبت ضایعات کشتارگاهی ادامه پیدا می کند . این فرآورده بعد از پودر شدن ، دانه بندی شده و به تغذیه دام ، تحت نظارت اداره استاندارد مواد غذایی می رسد . پودر گوشت حدود 55-50 درصد پروتئین دارد که این مقدار بستگی به درصد چربی ، استخوان و غضروف موجود در پودر گوشت دارد . این ماده از نظر پروتئین ، کلسیم و فسفر غنی و دارای نیاسین و ریبوفلاوین و ویتامین 12B است . از نظر ویتامین A و D و C فقیر است . پودر گوشت مرغ نیز که در تغذیه دامها و حتی گاوهای شیرده مورد استفاده قرار می گیرد ، از منابع بسیار مهم پروتئین حیوانی است . با توجه به بیماریهای مسری سل ، بروسلوز و شیوع بیماری جنون گاوی در اروپا تغذیه دام با این مواد باید تحت نظارت دستگاههای ذیصلاح صورت گیرد . گرچه نشخوارکنندگان علف خوارند اما تغذیه پروتئین حیوانی در گاوهای شیری پرتولید و گوساله های شیرخوار (جیره آغازین) از اهمیت ویژه ای برخوردار است .

فاکتورهای مهم در تغذیه دام
1. خوش خوراکی (Palatability) : اگر گله ای از دامها در حال خوردن و نشخوارکردن باشند و پس آخوری باقی نماند یا دارای کمترین اتلاف باشد ، احتمالاً آن غذا خوش خوراک ا ست .
2. متوازن بودن انرژی و پروتئین : اگر در تعذیه دام ، تعادل میان پروتئین ها و کربوهیدرات ها رعایت نشود و دام با مواد انرژی زا و پروتئینی به طور جداگانه در شبانه روز تغذیه شود ، در عملکرد طبیعی شکمبه و دستگاه گوارش اختلال ایجاد می شود . از علوفه یونجه برای تامین پروتئین و از غلات برای تامین انرژی می توان استفاده کرد . پروتئین ها به دو دسته قابل جذب در شکمبه و غیرقابل جذب در شکمبه (پروتئین های عبوری) تقسیم می شوند . کربوهیدرات ها نیز سرعت تجزیه و تخمیر متفاوتی دارند . از آنجا که آرد ذرت سرعت تخمیر بالایی دارد و زودتر مورد استفاده باکتریهای شکمبه و دام قرار می گیرد ، اگر در جیره غذایی وجود داشته باشد باید موادی به عنوان منابع پروتئین به جیره اضافه کرد (موازنه مثبت بین کربوهیدرات ها و پروتئین های محلول در شکمبه) . اگر تغذیه متعادل نباشد ، باکتریهای فعال روی کربوهیدرات ها با تولید اسید لاکتیک ، باکتریهایی را که بالقوه روی پروتئین ها فعالند و فعالیتشان شروع نشده ، نابود می سازند . این عدم توازن ممکن است در حدی باشد که معده را شدیداً اسیدی نموده و گاو را زمین گیر کند و حالت اسیدوز ساب کلینیکال (بیماریهای غیرقابل تشخیص در معاینات بالینی) پدید آورد .
جذب متوازن این دو ماده غذایی (پروتئین و انرژی) باید طوری باشد که فعالیت باکتریها و پروتوزوئرها را دچار مشکل نکند . نباید در یک زمان ، غذائی با هیدروکربناتهای زیاد و زمان دیگر با پروتئین بالا به دام داده شود که سبب مرگ دسته هائی از میکروارکانیسمها و ایجاد بیماری متابولیسمی چون اسیدوز ، کتوز ، سم درد ، جابه جایی شیردان و … شود . برای حل این مشکل باید مخلوط غذائی علوفه ، سیلو و کنسانتره که آنرا T.M.R می نامند به دام خورانیده شود .
3. تغذیه کافی : جهت کاهش رقابت بین دامهای هم گروه باید دامها را براساس اندازه جثه و مقدار تولید دسته بندی کرده و تغذیه نمود .
4. مصرف مناسب ماده خشک : گاوهای شیرده که درحد اکثر تولید (50-45 کیلوگرم) شیر هستند ، روزانه حدود چهار درصد وزن بدن خود ماده خشک مصرف می کنند . اگر مقدار مصرف ماده خشک آنها کمتر از 3 درصد وزن بدن باشد دچار بیماری های (اسیدوز ، سم درد ، جابه جایی شیردان ، کتوز و … ) مختلفی می شوند . ماده خشک کل جیره غذایی باید 70-50 درصد باشد ، بیشتر یا کمتر بودن ماده خشک سبب کاهش مصرف غذا می شود .
5. الیاف یا فیبر موجود در غذا : الیاف برای کنترل ضریب حجمی و قابلیت تخمیر جیره دام نشخوارکننده ضروری است . طول علوفه خشبی بهتر است حداقل 5/2 سانتیمتر و مقدار آن از 2/2 کیلوگرم در مصرف روزانه کمتر نباشد . فیبر یا الیاف خام به دو دسته الیاف بدون همی سلولز (Acid detergent Fiber) ADF و الیاف خام با سلولز ، همی سلولز و لیکنین (Neutral detergent Fiber) NDF تقسیم می شوند هرچه NDF علوفه بیشتر باشد ، اشتها و علاقه دام به خوردن آن کمتر می شود . حدود 75 درصد فیبرخام مورد نیاز دام باید از علوفه و بقیه از کنسانتره تامین شود . به طور کلی برای تنظیم جیره به منظور حفظ سلامتی دام و جلوگیری از کاهش اشتها باید حدود 28 تا 30 درصد جیره را NDF تشکیل دهد . به عبارت دیگر یک سوم جیره باید از علوفه تامین شود .
جیره متعادل و متوازن
برای تامین نیازهای مربوط به نگهداری ، رشد ، تولید شیر ، تولید گوشت و تولیدمثل ، دامهای مختلف باید به مقدار کافی غذا مصرف کنند تا مقدار لازم مواد مغذی (انرژی ، پروتئین ، مواد معدنی، ویتامین ها ) و آب به بدن آنها برسد . جیره ای را که تمام نیازمندی های دامها را تامین کند ، جیره متعادل (Balanced Ration) گویند . به عبارت دقیق تر ، جیره متعادل ، جیره ای است که کلیه احتیاجات غذایی یک دام را به مقدار و نسبت صحیح در مدت یک شبانه روز تامین کند . در جیره نویسی ، خوراک ها به سه دسته خوراک های متراکم ، مواد خشبی یا علوفه و مکمل های غذایی تقسیم می شوند . مخلوطی از سه خوراک را برای نشخوارکنندگان ، جیره کامل می نامند .
قبل از تهیه جیره متعادل و متوازن باید به نکات زیر توجه نمود :
* قیمت خوراک ها و مقدار رطوبت غذا ، زیرا در مصرف خوراک ها مقدار ماده خشک روی قیمت آن موثر است .
* دسترسی به خوراک های مورد نیاز با قیمت کم
* ترکیب خوراک های مصرفی براساس جداول تجزیه مواد غذایی
* حد مجاز مصرف غذاهای مختلف
* قابلیت هضم مواد غذایی
به طور کلی جیره ایده آل ، جیره ای است که با حداقل قیمت ، حداکثر تولید را در برداشته و به سلامت دام و طول عمر اقتصادی آن صدمه نزند . برای تنظیم چنین جیره ای مراحل زیر باید به ترتیب اجراء شوند :
* احتیاجات غذایی یا حد مجاز تغذیه دام مورد نظر فهرست شوند .
* خوراکی های موجود و تجزیه آنها مشخص شوند .
* قیمت خوراک های موجود تعیین شود .
* محدودیت مصرف هریک از اجزاء جیره در نظر گرفته شود .
* رطوبت جیره غذایی تنظیم شده و مقدار ماده خشک آن مشخص شود .

روشهای مختلف تنظیم جیره
1. روش مربع پیرسن
2. روش معادلات جبری دو یا چند مجهولی
3. روش ماتریکس (2*2)
4. روش آزمایش و خطا
5. روش کامپیوتری
با توجه به اینکه تغذیه مهمترین عامل محیطی برای بروز پتانسیل ژنتیکی دام و هزینه آن در دامپروری حدود 50 تا 70 درصد کل هزینه هاست ، تهیه جیره متوازن و متعادل ضامن سلامت دام بوده و از بروز بسیاری از بیماری ها جلوگیری می کند .

روش مربع پیرسن
جیره یک راس گاو بالغ 600 کیلوگرمی نژاد هلشتاین که روزانه 30 کیلوگرم شیر با 4 درصد چربی تولید می کند با توجه به جدول ضمیمه مطابق زیر محاسبه می شود .
برای نگهداری دام ، روزانه 3/10 مگاکالری انرژی خالص و 345/0 کیلوگرم پروتئین قابل هضم مورد نیاز است . 74/0 مگاکالری انرژی خالص و 051/0 کیلوگرم پروتئین قابل هضم برای تولید هر کیلوگرم شیر ضروری است . بنابراین برای تولید 30 لیتر شیر ، روزانه 53/1 کیلوگرم پروتئین قابل هضم و 2/22 مگاکالری انرژی لازم است . نتیجه این که نیاز دام مورد نظر برای نگهداری و تولید، روزانه 875/1 کیلوگرم پروتئین قابل هضم و 5/32 مگاکالری انرژی خالص است .
به طوری که قبلاً گفته شد ، حداقل 5/1 درصد وزن بدن دام (کیلوگرم
9 = 015/0 * 600) را از علوفه خشک و بقیه احتیاجات او را از مواد متراکم تامین می کنیم . از آن جا که سیلوی ذرت 30 تا 35 درصد ماده خشک دارد هر سه کیلو سیلوی ذرت تقریباً معادل یک کیلو علوفه خشک است . چنانچه علوفه در دسترس یونجه خشک و سیلوی ذرت باشد ، با مراجعه به ارزش غذایی علوفه ها از جداول ضمیمه در می یابیم که یونجه خشک 2/10 درصد پروتئین قابل هضم 14/1 مگاکالری انرژی خالص در کیلوگرم و سیلوی ذرت 2/2 درصد پروتئین قابل هضم و 47/0 مگاکالری انرژی خالص در کیلوگرم دارد .
بنابراین برای تامین نه کیلوگرم علوفه (براساس ماده خشک) چهار کیلوگرم یونجه خشک و بقیه آنرا با توجه به معادل بودن هر 3 کیلوگرم ذرت با یک کیلوگرم علوفه خشک ، (کیلوگرم 15 = 3 * 5) سیلوی ذرت می دهیم .
با توجه به ارزش غذایی یونجه خشک و سیلوی ذرت داریم :

kg Dp
NEL مگاکالری

پروتئین قابل هضم
انرژی خالص

408/0
56/4

2/10 درصد
14/1
4 کیلوگرم یونجه خشک

33/0
05/7

2/2 درصد
47/0
15 کیلوگرم سیلوی ذرت

738/0
61/11

تامین شده توسط یونجه و سیلوی ذرت
از هم کسر
می شوند

875/1

5/32

مقدار مورد نیاز دام
باقیمانده
137/1
89/20

توسط کنسانتره باید تامین شود
با توجه به این که هر کیلوگرم کنسانتره خوب حدود 75/1 مگاکالری انرژی خالص دارد حدود 12 کیلوگرم کنسانتره (93/11 = 75/1 ÷ 89/20) روزانه باید به دام داد . هر کیلوگرم این کنسانتره باید 095/0 کیلوگرم ( 095/0 = 93/11 ÷ 137/1) پروتئین قابل هضم داشته باشد به عبارت دیگر باید پروتئین قابل هضم کنسانتره 5/9 درصد باشد .
چنانچه ترکیب کنسانتره مورد مصرف از جو ، کنجاله پنبه و تفاله چغندر و سبوس گندم باشد، ابتدا جو ، سبوس گندم و تفاله چغندر پرک را با هم مخلوط می کنیم ، تا انرژی خالص آنها حدود 75/1 مگاکالری در کیلوگرم باشد . (مخلوط یک تن کنسانتره)

NEL مگاکالری
D.P کیلوگرم
جو 500 کیلوگرم
950
5/42
سبوس گندم 200 کیلوگرم
302
6/24
تفاله چغندر قند 300 کیلوگرم
507
18
جمع
1759
1/85
مخلوط یک تن کنسانتره 1759 مگاکالری انرژی و 1/85 کیلوگرم پروتئین قابل هضم دارد که بیانگر 5/8 درصد پروتئین است . در صورتی که کنسانتره مورد نیاز گاوشیری باید 5/9 درصد پروتئین قابل هضم داشته باشد. برای تنظیم جیره از مربع پیرسن (Pearson squre) استفاده می کنیم. براین اساس درصد پروتئین قابل هضم (مورد نیاز دام ) از کنسانتره را در وسط مربع قرار می دهیم . سپس درصد پروتئین کنجاله پنبه را براساس جداول ضمیمه به عنوان مکمل پروتئین در گوشه بالای سمت چب مربع می گذاریم . در گوشه پایین سمت چپ مربع درصد پروتئین مخلوط (5/8) را درج کرده و سپس اعداد گوشه های سمت چپ مربع را از عدد درج شده وسط مربع کسر می کنیم و نتایج را که در واقع نسبتهای کنجاله پنبه و مخلوط کنسانتره را نشان می دهد در گوشه های سمت راست می نویسیم .

در نتیجه :
جمع نسبتهای کنجاله پنبه و مخلوط 4/25 = 4/24 + 1

مقدار کنجاله پنبه در یک تن
مقدار مخلوط کنسانتره در یک تن

برای این که یک تن کنسانتره با 5/9 درصد پروتئین قابل هضم و با انرژی خالص شیردهی 75/1 مگاکالری در هر کیلوگرم داشته باشیم ، باید 37/39 کیلوگرم کنجاله پنبه و 63/960 کیلوگرم انواع دانه ها را با هم مخلوط کنیم . برای تعیین مقدار هر کدام از اجزاء مواد کنسانتره مطابق زیر عمل می کنیم .
کیلوگرم جو در تن

کیلوگرم سبوس گندم در تن

کیلوگرم تفاله خشک در تن

همان طور که قبلاً یادآوری شد علوفه و کنسانتره به صورت مخلوط یا T.M.R به دام داده می شود . یعنی چهار کیلوگرم یونجه خشک خرمنکوب شده و 15 کیلوگرم سیلوی تازه ذرت و 93/11 کیلوگرم کنسانتره را به تناسب با هم مخلوط می کنیم ، که غذائی نیمه مرطوب با حدود 36-32 درصد رطوبت برای دام تهیه شود .
مقدار ماده خشک غذا kg مقدار رطوبت غذا kg نوع و مقدار غذا kg
25/5 75/9 15 کیلوگرم ذرت 65% رطوبت
64/3 36/0 4 کیلوگرم یونجه خشک 9% رطوبت
373/10 193/1 93/11 کیلوگرم کنسانتره 10% رطوبت
627/19 303/11 93/30 جمع
اگر 9 کیلوگرم علوفه شامل 4 کیلوگرم یونجه خشک و 5 کیلوگرم ذرت علوفه بر حسب ماه خشک مخلوط با 93/11 کیلوگرم کنسانتره به دام داده شود مقدار مصرف ماده خشک 93/20 کیلوگرم و نسبت علوفه TMR = خواهد شد . بنابراین اگر وزن دام 600 کیلوگرم و ماده خشک مخلوط هم 91% باشد آنگاه وزن بدن دام باید ماده خشک داده شود .
جمع مواد غذایی کیلوگرم 93/30 = 93/11 + 15 + 4 (نیمه مرطوب)
قیمت هر کیلوگرم ماده غذایی (نیمه مرطوب )
ریال کنسانتره ریال یونجه ریال سیلوی ذرت
ریال

تقریباً به ازاء هر کیلوگرم مواد غذایی کمی کمتر از یک لیتر شیر تولید می شود .

قیمت تولید هر کیلوگرم شیر (به ازاء فقط غذا) ریال 5/816 = 792 * 031/1

400/0 = 30 ( 12

از محاسبات فوق نتیجه گیری می شود ، قیمت غذا به ازاء هر لیتر شیر و حداقل (بدون محاسبه پارامترهای دیگر) 41 درصد است ، و به ازاء هر لیتر شیر تولیدی 400/0 کیلوگرم کنسانتره داده می شود .
جیره متعادل فوق از نظر انرژی خالص شیردهی و پروتئین قابل هضم برای یک راس گاو 30 لیتر شیر تهیه شده است ، واضع است که در گاوداریها معمولاً تعدادی از دامها را که دارای تولیدی حدوداً برابر هستند در یک اصطبل نگهداری می کنند . یعنی دامها را بر حسب تولید شیر و وضعیت بدنی آنها دسته بندی کرده و ممکن است در شبانه روز مقداری پس آخور داشته یا مدتی بی غذا باشند که در این صورت حدود 10 درصد مواد غذایی (T.M.R) کم یا اضافه می نمایند . در جیره نویسی فوق فقط پروتئین و انرژی برآورد شده است ، در صورتی که کلسیم و فسفر و ویتامین A (و دیگر مواد) هم از اهمیت ویژه ای در جیره نویسی برخوردارند ، که بشرح ذیل توضیح داده می شود .
1. احتیاج نگهداری گاو شیرده 600 کیلوگرم
کلسیم kg
فسفر kg
ویتامین A واحد بین المللی

022/0
017/0
26
2. مقدار احتیاج به ازاء هر کیلوگرم شیر تولید
081/= (0027/0) 30
060/0 = (0020/0) 30
جمع نیاز نگهداری و تولید
130/0
077/0

ترکیب مواد غذایی در جیره

کیلوگرم
کلسیم کیلوگرم
فسفر کیلوگرم
ویتامین A واحد بین المللی
1. یونجه
4
(0516/0)
(0116/0)
2/65
2. سیلوی ذرت
15
(075/0)
(012/0)
–
3. جو
76/5
(004/0)
(019/0)
–
4. سبوس گندم
30/2
(003/0)
(027/0)
6/2
5. تفاله چغندر
4/3
(019/0)
(0027/0)

6. کنجاله پنبه
47/0
ناچیز
(004/0)

جمع TMR
93/30
1520/0
076/0
8/67
محاسبه جیره غذایی برای گوساله های در حال رشد
در یک اصطبل ده راس گوساله ماده در حال رشد داریم که متوسط سن آنها یکسال و میانگین وزنشان 350 کیلوگرم است . مقدار غذای مصرفی روزانه آنها چقدر است.
روش محاسبه : ابتدا مقدار غذای روزانه مورد نیاز یک راس گوساله نژاد هلشتاین یکساله 350 کیلوئی را براساس جدول ضمیمه مشخص می کنیم .

مگاکالری
مگا کالری
به کیلوگرم

NEM *
NEG **
CP
احتیاجات گوساله ماده به وزن 350 کیلوگرم
2/6
8/2
715/0
اگر براساس جدول ضمیمه ، نیاز روزانه گوساله یکساله 350 کیلوگرمی نژاد هلشتاین 4/8 کیلوگرم ماده خشک باشد ، چون 90 درصد غذای مورد استفاده اش ماده خشک است بنابراین :

کیلوگرم غذا (علوفه)
ماده خشک
کیلوگرم غذای مورد نیاز 3/9 =
100
90

x
4/8
اگر بخواهیم 5/2 درصد وزن بدن دام به وسیله علوفه تامین شود در نتیجه 7/8 کیلوگرم علوفه به دام داده خواهد شد .

کیلوگرم 8/7 = 025/0 * 350
مقدار درصد تقریبی علوفه از کل غذای روزانه 94% = 3/9 کل غذا ÷ 8/7 علوفه
در واقع در هر کیلوگرم غذای گوساله ها 940/0 کیلوگرم علوفه و 06/0 کیلوگرم کنسانتره داده خواهد شد . غذاهای موجود در گاوداری ، یونجه ، سیلوی ذرت و کنسانتره (شامل ملاس چغندر، تفاله چغندر ، جو ، سبوس گندم و کنجاله پنبه) است . حال با توجه به موجودی علوفه و سیلو مقدار 20 درصد جیره ، یونجه و 74 درصد ، سیلوی ذرت و 6 درصد کنسانتره داده خواهد شد . ابتدا ارزش غذایی کنسانتره را براساس اجزاء آن از روی جداول ضمیمه تعیین می کنیم .

ردیف
نوع غذا
کیلوگرم
NEM (مگاکالری )
NEG (مگاکالری )
پروتئین (کیلوگرم)
1
جو
310/0
59/0=310/0*9/1
39/0=310/0*250/1
04/0=310/0*6/11درصد
2
سبوس گندم
230/0
31/0=230/0*36/1
20/0=230/0*85/0
04/0=230*7/15درصد
3
کنجاله پنبه
150/0
23/0=150/0*54/1
15/0=15/0*01/1
06/0=150/0*9/41
4
ملاس چغندر
115/0
18/0=115/0*58/1
12/0=115/0*05/1
01/0=115/0*6/6درصد
5
تفاله چغندر
195/0
36/0=195/0*87/1
24/0=195/0*24/1
02/0=195/0*9درصد

جمع
1
67/1
10/1
17/0

در مرحله بعدی ارزش غذایی کل جیره (T.M.R) را در هر کیلوگرم محاسبه می کنیم .

ردیف
کیلوگرم
NEM (مگاکالری)
NEG (مگاکالری )
پروتئین (کیلوگرم)
1
یونجه 200/0 کیلوگرم
25/0=20/0*23/1
09/0=20/0*45/0
03/0=20/0*5/15
2
سیلوی ذرت 74/0 کیلوگرم
32/0=74/0*43/0
21/0=74/0*28/0
2%=74/0*2/2درصد
3
کنسانتره 060/0 کیلوگرم
10/0=06/0*67/1
07/0=06/0*1/1
1%=6%*17/0
4
جمع T.M.R یک کیلوگرم
67/0
37/0
06/0

در جدول نیاز گوساله 350 کیلوگرمی نیاز نگهداری 2/6 مگاکالری است . با توجه به این که انرژی خالص متابولیسمی هر کیلوگرم مخلوط غذایی (T.M.R) 67/0 مگاکالری است اگر نیاز گاو را به آن تقسیم کنیم ، حدود 25/9 کیلوگرم مخلوط غذایی در روز برای جیره نگهداری گوساله لازم است .
25/9 = 67/0 ÷ 2/6
از طرفی میزان نیاز انرژی خالص رشد (NEG) 8/2 مگاکالری در روز برای همان دام است . چون در هر کیلوگرم T.M.R ، 37/0 مگاکالری NEG وجود دارد ، بنابراین
کیلوگرم غذا برای رشد روزانه 57/7 = 37/0 ÷ 8/2
کیلوگرم غذای لازم برای گوساله مورد نظر جهت تامین انرژی خالص 82/16 = 57/7 + 25/9
از طرفی پروتئین موجود در هر کیلوگرم T.M.R ، 06/0 کیلوگرم است و این مقدار غذا (82/16 کیلوگرم) نیاز پروتئین خام گوساله را تامین می نماید و مقداری هم پروتئین اضافه بر نیاز دام در غذا موجود است .
0092/1 = 06/0 * 82/16
ردیف
مواد غذایی مورد نیاز
هر راس در روز (kg)
ده راس در روز (kg)
1
یونجه 20%
36/3=20/0*82/16
6/33
2
سیلوی 74/0
45/12=74/0*82/16
5/124
3
کنسانتره 06/0
1=06/0*82/16
1/10
جمع
100
82/16
2/168

دسته بندی گله گاو شیری
گوساله های نوزاد : گوساله های یک روزه تا سه روزه در باکس انفرادی با آغوز گاوهای تازه زای پیر به مقدار یک دهم وزن بدن گوساله با پستانک تغذیه شوند .
گوساله های نوزاد سه روزه تا 3 ماهه : به مقدار یک دهم وزن بدن با شیر همراه با آغوز اضافی ، با پستانک های بزرگ تغذیه شوند . برای گوساله ها از روز اول تولد کنسانتره استارتر (درصد پروتئین قابل هضم بیشتر از 22 ، انرژی خالص رشد در هر کیلوگرم بیشتر از 9/1 مگاکالری و فیبر غذا در حداقل باشد ) همراه با آب توصیه می شود تا هر چه سریعتر به خوردن کنسانتره عادت کنند . بهتر است که این دسته از گوساله ها در باکسهای انفرادی نگهداری شوند .
گوساله های سه تا شش ماهه : این دسته از گوساله ها را با کنسانتره آزاد و علوفه مرغوب بونجه به مقدار کافی و بدون محدودیت می توان تغذیه کرد . از دادن سیلوی ذرت به این دسته از گوساله ها باید خودداری کرد .
گوساله های 6 تا 12 ماهه : گوساله های نر 6 ماهه را از گوساله های ماده جدا کرده و تغذیه این دسته از دامها را براساس وزن و رشد روزانه با یونجه و علوفه سبز خشک و کنسانتره و به تدریج با سیلوی ذرت شروع می کنیم .
گوساله های 12 ماهه : گوساله های نر را براساس سن و وزن بدن با مواد پر انرژی مثل سیلوی ذرت ، کنسانتره و علوفه بر حسب افزایش وزن تغذیه می کنیم . گوساله های ماده 12 ماهه به بالا را که تلیسه می نامند با توجه به رشد روزانه به منظور تلقیح در سن 14 تا 15 ماهگی با علوفه سیلوی ذرت و کنسانتره طوری باید تغذیه کرد که زیاد چاق نشوند. (بهترین زمان تلقیح رسیدن به 63 درصد وزن بلوغ دامهاست که برای نژاد هلشتاین 400-380 کیلوگرم است) تغذیه تلیسه های آبستن تا سن هفت ماه آبستنی با توجه به وضعیت بدنی و رشد روزانه مانند گوساله های ماده دوازده ماهه به بالا است ولی در یک ماهه آخر آبستنی تلیسه ها باید سعی کرد با غذای گاوهای شیری که مقدار کنسانتره آن بیشتر است برای رشد جنین و عادت کردن تلیسه به غذای گاوهای شیری ، تغذیه شوند .

تغذیه گاوهای شیری بر حسب تولید شیر و وضعیت بدنی دام
گاوهای شیری به چهار دسته تقسیم می شوند :
1. گاوهای تازه زا و پرتولید با وضعیت بدنی پائین
2. گاوهای با تولید متوسط
3. گاوهای شیری آبستن کم تولید
4. تلیسه های شکم اول

تغذیه گاوهای تازه زا و پرتولید : گاوهای تازه زا و تلیسه های شکم اول پس از زایش به مرور مصرف غذایشان افزایش یافته و 10 تا 12 هفته پس از زایمان به حداکثر می رسد . اگر این دامها قبل از زایمان دارای وضعیت بدنی مناسب (امتیاز 8/3 – 5/3) بوده ، اما از جیره متوازن و متعادلی بهره مند نبوده باشند ، پس از زایمان دچار بالانس منفی می شوند ، یعنی دام برای تامین انرژی لازم جهت تولید شیر ، چربیهای بدن خود را به سرعت مصرف کرده و ممکن است دچار بیماری های متابولیک شود . یکی از پارامترهای قابل توجه از نظر تغذیه این است که به توان ضمن تامین غذای مناسب از نظر کمی و کیفی ، تداوم شیردهی
(Per sistancy) را حفظ کرد ، زیرا در این مرحله دام به حداکثر (پیک) تولید می رسد و با مدیریت صحیح (رعایت بهداشت ، تغذیه و …) باید به توان پس از رسیدن به حداکثر تولید شیر ، منحنی تولید شیر را به صورت قابل قبولی تداوم بخشید . برای مثال اگر دامی 2 تا 5/2 ماه پس از زایش به تولید حداکثر پنجاه لیتر شیر در روز رسید ، در هر ماه پس از آن 5 تا 10 درصد این مقدار (5/2 تا 5 لیتر ) کم شده و در ماه دهم زایش به 20 لیتر برسد . به عبارت دیگر پس از پیک تولید شیر ، روزانه 70 – 50 گرم کاهش شیر داشته باشد . برای گاوهای شیری به ازاء هر یکصد کیلوگرم وزن زنده 5/1 تا 2 کیلوگرم علوفه و به ازاء هر 5/2 لیتر شیر یک کیلوگرم کنسانتره داده می شود .

kg مقدار شیر

ماه های پس از زایمان

تغذیه این دسته از دامهای پرتولید به صورت T.M.R با پروتئین 17 درصد و انرژی خالص شیر بیش از 8/1 مگاکالری در هر کیلوگرم بر حسب تولید شیر و وضعیت بدنی انجام می شود . به طوری که دامها در حال نشخوار یا خوردن غذا باشند و در شبانه روز آخور آنها خالی از مواد غذایی نباشد . در صورتی که گله امتیاز مناسبی نداشته باشد (کمتر از 5/2) از کنسانتره پرانرژی که دارای پروتئین های عبوری بیشتری باشد ، استفاده شود و نسبت تغذیه علوفه به کنسانتره کمتر از 30 درصد و بیشتر از پنجاه درصد نباشد . در این مرحله هر چه حجم خوراک کمتر و غلظت مواد غذایی بیشتر باشد، غذا بهتر و مقوی تر است (غذای Dence ) و با حجم کمتری غذا ، تولید بیشتری صورت گرفته و سیری کاذب به دام دست نداده و زمان خوردن کمتر و زمان نشخوار بیشتر می شود . اینجاست که تغذیه براساس تولید و وضعیت بدنی خود را به بهترین شکل نشان می دهد . اگر چه جیره نویسی دارای منطق ریاضی است ، اما وضعیت بدنی دام و تاثیر متقابل غذاها از منطق بیولوژیک برخوردار است . در کنار هم قرار دادن این دو مقوله هنریست که نیاز به تجربه و شناخت دارد .
تغذیه گاوهای با تولید شیر متوسط : این دسته از گاوها معمولاً در دوره دوم شیرواری هستند ، یعنی پیک تولید شیر را سپری نموده ، احتمالاً تلقیح شده و آبستن می باشند . واکنشهای آنها به حالت عادی برگشته و وضعیت بدنی رو به بالانس مثبت می رود . در صورت برخورد با موارد غیرعادی (لاغری یا چاقی) باید در اصلاح جیره کوشید . وضعیت بدنی در این مرحله با امتیاز 8/2 تا 2/3 مناسب است و شاید بهترین زمان برای اصلاح (B.C.S) دامها باشد . این دسته از گاوها از علوفه و مواد خشبی بیشتری نسبت به گروه پرتولید استفاده می کنند و مقدار پروتئین و انرژی جیره (T.M.R) با توجه به تولید آنها از گاوهای پرتولید کمتر است .
تغذیه گاوهای کم تولید : این دسته (به استثنای دامهای بیمار و حذفی) در مرحله سوم شیرواری قرار دارند و تولید شیر آنها روبه کاهش است . به وضعیت بدنی مطلوب رسیده اند و اکثریت آنها آبستن می باشند . آرامش این گروه از دو گروه قبلی بیشتر است . تغذیه آنها آسانتر از دیگر گروههاست چون اکثریت آنها در مرحله آخر شیرواری قرار دارند . درصد مصرف مواد خشبی آنها بیشتر از دو گروه دیگر بوده و با توجه به تولید ، توقع کمتری از نظر انرژی ، پروتئین و … دارند . ضمن کاهش تولید شیر درصد چربی شیر این گروه بیشتر شده و کاهش وزن ایجاد شده در مرحله اول شیرواری با تغذیه متعادل و متوازن در این مرحله باید جبران شود. از طرفی باید مراقبت لازم صورت گیرد تا دام بیش از حد معین چاق نشود ، زیرا این مرحله پایانش شروع دوران خشکی است که باید دام وزن مناسبی
(5/3 – 2/3 = B.C.S ) داشته باشد . در این مرحله با توجه به تولید و تقاضای کم برای مواد متراکم ، نسبت علوفه به کنسانتره افزایش داده می شود تا دام حداکثر نشخوار را انجام داده و محیط مناسبی برای رشد باکتریهای درون شکمبه در مرحله خشکی ایجاد شود .
تغذیه گاوهای خشک : طبق تعریف ، دوره خشکی هر گاو شیری از اتمام شیردهی گاو آغاز و سه هفته قبل از زایش مجدد پایان می یابد . نیاز این دسته از گاوها به حداقل می رسد ، وضعیت بدنی این دسته (4-5/3) ایده آل است و باید سعی شود که تا سه هفته قبل از زایش نمره بدنی در همین حد باقی بماند . در این مرحله ، توجه به پستان و سلامت دام ضروری است . میزان ماده خشک (5/2 – 8/1 درصد وزن بدن) باید از علوفه ساقه بلند و مقدار بسیار کم کنسانتره تامین شود . معمولاً 12 تا 13 کیلوگرم ماده خشک بسته به وزن دام کفایت می کند . سیلوی ذرت و قصیل به علت کمبود کلسیم و پتاسیم برای تغذیه در این مرحله بسیار مناسب است . از املاح و نمک به عنوان مکمل غیر از نیاز واقعی که عملاً از طریق علوفه تامین می گردد ، توصیه نمی شود . میزان پروتئین خام 12 تا 13 درصد و میزان انرژی 30/1 مگاکالری در هر کیلوگرم جیره کفایت می کند . توجه به ویتامین A و ویتامین E و سلنیوم اهمیت فوق العاده ای دارد .
تغذیه گاوهای خشک (سه هفته مانده به زایش) : این گروه از دامها در حساسترین مرحله از مدیریت تغذیه قرار می گیرند . توجه دقیق و مطلوب در این مرحله سبب می شود که دام با شرایط مناسبی برای دوره شیرواری آتی مهیا شود . در این سه هفته پایانی ، تنظیم میزان کلسیم جیره به مقدار 80 تا 100 گرم با افزودن نمک یونیزه به جیره انجام می شود تا میزان کلسیم خون گاو را در سطح نرمال نگه دارد . با این روش از بروز تب شیر کلینیکال و ساب کلینیکال جلوگیری می شود . باید دستگاه گوارش این گروه از دامها را به غذای گاوهای شیری و زایمان کرده با دادن T.M.R همراه با کنسانتره عادت داد و اطمینان حاصل نمود که کربوهیدراتهای قابل تجزیه کل جیره حدود 32 درصد باشد . افزودن 5/2 تا 5/3 کیلوگرم غلات یا 3 تا 5 کیلوگرم کنسانتره به جیره موجب فعال شدن میکروبهای شکمبه شده و تخمیر جیره های پرانرژی را سرو سامان داده و موجب افزایش فلور میکروبهای دستگاه گوارش می شود . هر روز این سه هفته که می گذرد ، تغذیه دامها به گاوهای شیری نزدیک تر می شود . مقدار مصرف ماده خشک 30 درصد (9 تا 11 کیلوگرم ماده خشک) کمتر از اوایل دوره خشکی است . مقدار پروتئین عبوری (UP) حدود 35 تا 40 درصد پروتئین جیره را تشکیل می دهد و نسبت کنسانتره به علوفه 30 تا 50 درصد جیره را شامل می شود .
جدول تاثیر دوره خشکی بر تولید شیر در شیرواری آتی
تعداد روزهای خشکی
اختلاف تولید و میانگین تولید گاو شیرده
20-5
585- کیلوگرم (کاهش)
30-21
285- کیلوگرم (کاهش)
40-31
71- کیلوگرم (کاهش )
50-41
86 + کیلوگرم (افزایش)
60-51
135 + کیلوگرم (افزایش)
70-61
142 + کیلوگرم (افزایش)
80-71
72 + کیلوگرم (افزایش)
90-81
29 + کیلوگرم (افزایش)
بیشتر از 90
49 لیتر کاهش

مدیریت تغذیه گاوهای شیری پرتولید
میزان تولید شیر و کیفیت شیرواری ، اگر چه مهمترین عامل تعیین کننده کارائی اقتصادی هر واحد دامداری شیری است ؛ اما نباید تغییرات وزن بدن گاو ، تاثیر آن بر تولید شیر ، قدرت تناسلی و سلامت حیوان را فراموش کرد . به طور کلی نباید هدف ما صرفا تولید ارزان و انبوه شیر مرغوب باشد . باید به همان اندازه به سلامت و طول عمر اقتصادی و قابلیت تولید مثل دام توجه داشت . در تغذیه گاوهای شیری پرتولید فراهم ساختن حجم مناسب و متوازن از انواع مواد مغذی لازم برای میکروارگانیسم های درون شکمبه و بافتهای شکمبه ای ضروری است . به خاطر داشته باشیم که در تغذیه یک حیوان نشخوارکننده در واقع ما با تغذیه دو موجود زنده مواجه هستیم ، جمعیت میکروبی درون شکمبه و دام نشخوارکننده .

عوامل موثر در تغذیه دام
از عوامل موثر در تغذیه دام می توان 1- منحنی تولید شیر 2- منحنی چربی و پروتئین شیر 3- منحنی دریافت ماده خشک را نام برد .
1. منحنی تولید شیر : تولید شیر تعیین کننده نیاز غذایی گاو است . حداکثر تولید شیر باید 40 تا 60 روز پس از زایمان حاصل شود . حداکثر تولید گاوهای شکم اول باید حداقل 75 درصد حداکثر تولید گاوهای بالغ گله باشد . برای مثال اگر حداکثر تولید گاو بالغ پنجاه لیتر باشد ؛ حداکثر تولید گاو شکم اول باید چهل لیتر شود و اگر این مقدار 75 درصد حاصل نشد ، تلیسه به طور مطلوب تغذیه نشده است تا به حداکثر تولید برسد . اگر تولید بیشتر از 75 درصد باشد ، نشانه ظرفیت ژنتیک بالا و مدیریت صحیح تغذیه در تلیسه هاست .
2. منحنی چربی و پرتئین : اگر چه میزان چربی و پروتئین شیر بسته به نژاد گاوها تغییر می کند، اما اندازه گیری آنها اطلاعات ارزشمندی را در اختیار دامدار قرار می دهد . چنانچه نتیجه آزمایش چربی شیر حداقل 4/0 درصد از نتیجه آزمایش پروتئین پایین تر باشد . (یعنی 7/2 درصد چربی و 2/3 درصد پروتئین) می توان نتیجه گرفت که گاوهای شیروار دچار اسیدوز متابولیک هستند . اگر درصد پروتئین شیر پایین تر از میانگین نژادی گله باشد ، یا در طول دوره شیرواری کاهش پیدا کند ، عوامل غذایی زیر را می توان عامل بروز آن دانست .
1. درصد پایین کربوهیدراتهای قابل تجزیه (35 درصد NSC< ) که سنتز پروتئین میکروبی را کاهش می دهد .
2. پایین بودن میزان ماده خشک دریافتی (DMI)
3. تنش گرمایی و یا تهویه نامناسب جایگاه دام
4. کمبود پروتئین و یا عدم توازن اسیدهای آمینه
5. استفاده از چربیها و روغنها به عنوان منابع انرژی زا (چربی منبع قابل تخمیر در شکمبه جهت تولید انرژی نیست) .
3. منحنی دریافت ماده خشک : اندازه گیری تغییرات وزن گاو اطلاعات ارزشمندی را در مورد وضعیت انرژی حیوان ارائه می کند . گاوهای پرتولید برای تولید شیر و گاوهای بیمار برای مبارزه با وضعیت موجود نیاز به انرژی زیادی دارند و در نتیجه دچار کاهش وزن می شوند.
درکشور کانادا یک یا دوبار در ماه برای گله شاخص وضعیت بدن (B.C.S) Body condition scoring تهیه می شود .
در سیستم امریکای شمالی فاصله (5 = B.C.S ) با ( 4 = B.C.S ) حدود 55 کیلوگرم است و این برای اختلاف بین 1 تا 2 و 2 تا 3 و 3 تا 4 نیز صادق است . کاهش وزن بدن در اوایل دوره شیرواری باید کمتر از یک کیلوگرم در روز باشد ؛ تا از تاثیرات منفی آن بر قدرت تولید مثل گاو و نیز بروز بیماری های متابولیک جلوگیری شود . شاخص وضعیت بدنی گاو شیری در اوایل دوره شیرواری نباید بیش از یک واحد (55 کیلوگرم) کاهش پیدا کند در غیر این صورت احتمال بروز بیماری های متابولیک ، مثل کبد چرب ، کتوز و یا نواقص تولید مثلی گاو وجود دارد. بایدگاوهای شیری قبل از خشک شدن دارای شاخص وضعیت بدنی مناسبی (4-5/3) باشند .
ارزیابی وضعیت بدنی گاو شیری و رتبه بندی آن (B.C.S)
سالهاست که در کشور امریکای شمالی و چندسالی است که در کشورهای اروپائی ، پرورش دهندگان گاو شیری وضعیت بدنی گاوهای شیری و تلیسه های خود را به طور دائم ماهی یک بار و گاهی دوبار ارزیابی می کنند تا به وضعیت بدنی دام که بیانگر سلامتی آن در مراحل مختلف تولید وشیردهی است وقوف کامل یابند . این شاخص شرایط بدنی و میزان انرژی ذخیره شده در بدن دام را در مراحل مختلف تولید و دوره شیرواری مشخص می کند .
گاوهای تازه زا ، بعد از زایش ، تولید شیر زیادی را تحمل کرده و مقدار زیادی از وزن بدن خود را از دست داده و دچار تعادل منفی انرژی می شوند . این دامها ظاهری لاغر دارند و در اطراف دم آنها فرورفتگی عمیق وجود دارد. استخوانهای لکن آنها کاملا مشخص و بدون ذخیره چربی است . ستون فقرات به مانند شانه های اره کاملا مشخص و بدون چربی و دنده ها از دور قابل شمارش بوده و تهیگاهی کاملاً فرو رفته دارند . به چنین گاوی نمره یک (1B.C.S = ) تعلق می گیرد . گاوهایی که از حد مطلوب پایین تر هستند ، مستعد کاهش شدید تولید شیر بوده و مشکلات بعد از زایمان و اختلال در تداوم شیردهی آنها دیده می شود . اگر دامی از حد مطلوب بالاتر باشد مستعد کاهش تولید شیر و مشکلات بعد از زایمان (سخت زائی ، جفت ماندگی ، سندرم کبد چرب ، کاهش تولید مثل و اختلالات متابولیک ) خواهد بود . در ارزیابی ماهیانه و گاهی اوقات هر پانزده روز یک بار باید برای نمره دادن به دام از نزدیک استخوانهای لکن و فرورفتگی اطراف دم (لکن خاصره) و دنده های کوتاه و تیزی استخوانهای ناحیه کمر برای اطمینان از مقدار چربی و انرژی ذخیره شده بدن کاملا با دست لمس گردد . استخوان لکن خاصره (فرورفتگی قاعده دم) گاو با نمره یک (1=B.C.S) در موقع لمس کردن مانند یک تکه مقوای خشک است که با موکت نازکی پوشیده شده باشد استخوانهای لکن (Hip و Pin ) کاملاً برجسته و بدون ذخیره چربی است ، دنده ها در زیر انگشتان دست قابل لمس و شمارش بوده و وزن دام بسیار کاهش یافته است . در گاوهای با نمره دو (2=B.C.S ) ، فرورفتگی اطراف دم کم عمق بوده و مقدار کمی بافت چربی در زیر پوست قابل لمس است . استخوانهای لکن کم تر برجسته بوده و مقداری بافت چربی روی زاویه تیز استخوانها و در زیر پوست احساس می شود . با لمس کردن دنده ها مشاهده می شود که پوست به راحتی روی استخوانها لغزیده و انتهای دنده های کوتاه قابل لمس و کمی مدور شده است . هنوز گودی استخوان Pin و Hip قابل مشاهده است . در گاوهای با نمره 3 ، فرورفتگی اطراف قاعده دم مشاهده نمی شود . بافت چربی کاملاً فرورفتگی را پوشانده و به راحتی در تمام زوایای قاعده دم قابل لمس است ، گودی بین استخوان های لگن خاصره و کمر کاملاً از چربی پوشیده شده اما برجسته و برآمده نیست . تیزی استخوانهای لگن از بافت چربی پوشیده شده و استخوانها ، گرد و مدور شده اند . روی استخوان ستون فقرات و دنده ها پوشیده از بافت چربی نازکی است که قابل لمس است . فرورفتگی تهیگاهی بسیار کم شده است . دنده و فاصله بین دنده ها را مقداری بافت چربی پوشانده به طوری که از دور دنده ها قابل تشخیص نیستند . در گاوهای با نمره 4 ، اثری از فرورفتگی استخوانی در اطراف قاعده دم مشاهده نشده و چند لایه چربی آن نواحی را پر کرده است . استخوانهای لکن خاصره به علت پوشیده شدن از لایه های چربی به طور واضح قابل مشاهده نیست . گودی بین استخوانهای تیز و استخوانهای کمر پوشیده از چربی است . دنده های کوتاه را نمی توان لمس کرد . با لمس کردن استخوان ستون فقرات مشاهده می شود که نمی توان بال استخوانهای ستون فقرات را احساس کرد و چندین لایه چربی روی آنرا پوشانیده و پوست ، نرم و صاف به نظر می رسد .در گاوهای با نمره پنج اطراف قاعده دم از لایه های ضخیم بافت چربی پوشیده و برجستگی لایه های چربی با لمس کردن کامل مشخص است . لگن خاصره بسیار گرد و مدور بوده و آثاری از برآمدگی استخوانها دیده نمی شود . فاصله بین استخوانهای Pin و Hip پوشیده از بافت چربی و برآمده است . روی دنده ها و ستون فقرات پوشیده از لایه های ضخیم چربی است . دام کاملاً شبیه به گاوپرواری است .
به طوری که گفته شد گاوهای با نمره 3 تا 4 در تعادل مثبت انرژی هستند و بهترین نمره و حد مطلوب وضعیت بدنی معدل این نمره از زمان خشکی تا زایش است . به ازاء هر 55 کیلوگرم کاهش وزن یک نمره از وضعیت بدنی دام کم می شود . بدترین حالت زمانی است که گاو 55 تا 110 کیلوگرم وزن خود را بعد از زایش از دست بدهد و یا این که 150 روز بعد از زایش که دام باید در حد مطلوب باشد به همان مقدار افزایش وزن پیدا کند و به نمره 5 برسد که در هر دو حالت دام دچار اختلال در تولید می شود .

فصل سوم : جایگاه دام
امروزه نگهداری دام به خصوص گاو شیرده به چند صورت زیر مرسوم است .
1. نگهداری در اصطبل های نیمه باز
2. نگهداری در اصطبل های انفرادی
3. نگهداری در مرتع و چرای آزاد

در ایران به غیر از روش سنتی روستائی برای دامهای اصیل (گاو شیرده یا پروار) دو نوع جایگاه مورد استفاده قرار می گیرد :
1. اصطبل نیمه باز(Ioose housing یا Open shit ) : این اصطبلها یک قسمت مسقف و یک قسمت باز (بهاربند) دارند . سه طرف این اصطبلها بسته و یک طرف آن باز است که به بهاربند و آخور و آبخوری متصل می شود . معمولاً کف این اصطبل ها را با بتن یا آجر فرش می کنند .
مزایای سیستم نیمه باز
1. هزینه کم ساختمان
2. حرکت راحت دامها در اصطبل بدون موانع
3. راحتی اداره کردن گاوها (تغذیه ، شیردوشی ، فحل یابی ، پاک کردن بستر با وسایل مکانیکی و استفاده از شعله افکن )
4. قرار گرفتن بستر اصطبل در معرض نور آفتاب ، هوا و باد

معایب سیستم نیمه باز
1. کثیف و آلوده بودن بستر به خصوص در فصول بارانی
2. سخت بودن بستر و وجود فشار منفی برای سم و زوایای استخوانی دام ها که احتمال صدمه دیدن اندامهای حرکتی ، دررفتگی لگن ، صدمه دیدن سم ها و در تماس بودن پستانک های دام با کود بستر
3. مصرف زیاد پوشال برای پوشانیدن بستر و در معرض کوران قرار گرفتن دام در فصلهای پربرف و باران

فضای لازم برای ترکیب گله گاو شیری
در سیستم نیمه باز که اصطبل به دو قسمت فضای مسقف و بهاربند تقسیم می شود ، فضای لازم به شرح زیر است :
نوع دام
فضای مسقف (مترمربع)
بهاربند(مترمربع)
طول آخور (سانتیمتر)
گاو شیری
8-6
16-12
75-60
تلیسه
5-4
10-8
50-40
گوساله ماده 12 ماهه به بالا
5-3
8-6
50-40
گوساله 6 تا 12 ماهه
5-3
8-6
40
گوساله 3 تا 6 ماهه
3
6
35
گوساله کوچکتر از سه ماهه
8/1-5/1
8/1-5/1
20

گوساله های نوزاد : نگهداری گوساله های نوزاد در باکسهای چوبی به عرض 75/0 تا 8/0 متر و به طول 2/1تا 5/1 متر با محل نصب شیرخوری و مواد غذایی در قسمت خارجی آنها مرسوم است. براساس تجربیات و آزمایشات مکرر ، نگهداری گوساله های نوزاد تا سه ماهگی در باکسهای انفرادی که تهویه مناسب دارند بسیار رضایت بخش است ؛ زیرا گوساله ها هنوز مانند تک معده ای ها به بسیاری از بیماری ها حساس بوده و در اثر تماس با هم به راحتی دچار بیماریهایی مثل اسهال و پنومونی می شوند . نگهداری گوساله ها در جایگاه انفرادی موجب عدم دسترسی آنها و لیسیدن یکدیگر به خصوص بعد از خوردن شیر می شود .
2. اصطبل با جایگاه انفرادی :
الف) اصطبل با جایگاه انفرادی ( Stanchion یا tie up ) در این اصطبلها گاوهای گله به وسیله زنجیر یا گردنبند چرمی در محل آخور بسته شده و در تمام دوران شیردهی در همان محل تغذیه و تعلیف می شوند . شیردوشی نیز در همان سالن صورت می گیرد . فاضلاب به وسیله دستگاه های کودکش (Scraper) از سالن خارج می شود . این سیستم مخصوص کشورهای اروپای غربی و اسکاندیناوی و اروپای شرقی که بسیار سردند می باشد . در ایران هم چند واحدی از این سیستم احداث شده است . نتایج آن به علت حذف اجباری دام ، عدم تهویه مناسب ، صدمه دیدن اندامهای حرکتی و کاهش باروری و عدم بروز فحلی در زمان مناسب رضایت بخش نیست .

مزایا و معایب جایگاه انفرادی
مزایا
1. پستان با بستر آلوده به کود در تماس نبوده و بدن دام خشک و تمییز است .
2. کاه و پوشال کمتری برای پوشش بستر لازم است
3. عادت کردن اکثر دامها به جایگاه و کاهش هرم قدرت در گله
4. شناخت و بررسی وضعیت دام در هر لحظه (پی بردن به بیمار بودن دام ، معاینه و کنترل تغذیه و رکودگیری)
معایب
1. هزینه زیاد برای ساخت جایگاه و ساز و برگ مخصوص سیستم انفرادی
2. عدم امکان استفاده از بیل مکانیکی و وسایل مکانیکی و شعله دادن با تراکتور
3. لغزنده و مرطوب بودن محل جمع آوری کود که در پشت آخور واقع است .
4. صدمه و جراحت برداشتن اندام های حرکتی دامها و گاهی خفگی ناشی از گیرکردن سر در زیر نرده ها
5. عادت نکردن تعدادی از دامها به جایگاه انفرادی و خوابیدن در مسیر راهروها و قسمت های مرطوب
ب) Free Stall : این سیستم ساز و برگ کمتری نسبت به سیستم tieup دارد و اگر چه مانند همان سیستم هر راس دام دارای جایگاه انفرادی است ، اما آزادانه می تواند در محدوده اصطبل برای تغذیه و آب خوردن گردش نماید . (شکل جایگاه در صفحات بعد نشان داده می شود) .

جایگاه انفرادی دام

جایگاه انفرادی دام
تعداد و اندازه هر جایگاه : تعداد جایگاه های انفرادی بستگی به بزرگی گله دارد . به طور کلی حدود 85-80 درصد گله گاو شیری (گاوتر + گاو خشک ) ، جایگاه انفرادی ساخته می شود . اندازه هر جایگاه بسته به وزن ، سن و نژاد دام به شرح جدول زیر است .
عرض هر جایگاه یا باکس انفرادی (متر)
طول هر جایگاه یا باکس انفرادی (متر)
وزن گاو (کیلوگرم)
10/1-00/1
00/2
500-350
15/1-10/1
15/2
600-500
20/1-15/1
30/2
700-600
40/1-20/1
5/2
800-700
این اندازه ها براساس استانداردهای کشور انگلستان (درسال 1990) است .
اندازه طول باکس انفرادی در سیستم فری استال با توجه به بلند شدن دام بسیار اهمیت دارد. گاو در موقع بلند شدن با حرکت روی یک زانو و یک پا به صورت قطری بلند شده و این حالت سبب انتقال سر و گردن گاو حدود 60 سانتی متر تا یک متر به طرف جلو می شود . برای جلوگیری از صدمه دیدن دام یک عدد میله به نام Neck bar به فاصله 60 تا 70 سانتیمتر روی نرده های جلو نصب می شود . از طرف دیگر انتهای خلفی دام باید طوری روی جایگاه انفرادی استقرار یابد که مدفوع و ادرار موجب آلودگی بستر نشود . در ضمن دام دوست دارد در شیب استراحت نماید و به همین دلیل از قسمت جلو به طرف انتهای باکس شیب ملایمی در کف بستر در نظر گرفته می شود .
اتاق شیردوشی : اتاق شیردوشی انواع گوناگون و ساز و برگهای متفاوتی دارند ؛ اما آنچه که اهمیت شایانی دارد ، تولید شیر زیاد با کیفیت عالی و در کوتاهترین زمان است که به سرعت شیردوشی بستگی دارد . ساختمان شیردوشی انواعی چون موازی ، تونلی ، تاندمی ، خوشه ای (چرخان) و گونیائی دارد . اندازه جایگاه شیردوشی تابعی از نژاد و جثه دامهاست . به طور کلی باکسهای 2/2 در 85/0 متر برای ماده گاوهای نژاد کوچک و 4/2 در 85/0 متر برای ماده گاوهای بزرگ ، باکسهای با اندازه مناسبی هستند . ارتفاع جایگاه نسبت به سطح محل استقرار کارگر شیردوشی حداقل باید 80 سانتی متر باشد . پهنای چاله دوشش در صورتی که دو ردیفه دوشش انجام گیرد باید 8/1 تا 2 متر باشد . محیط شیردوشی باید محیطی آرام ، عایق کاری شده با تهویه و روشنایی مناسب باشد . به غیر از چاله دوشش ، ساختمان شیردوشی محوطه ای به نام محوطه انتظار دام نیز دارد که برای هر راس دام 5/1 – 2/1 متر مربع در نظر گرفته می شود . برای مثال یک واحد شیردوشی دو ردیفه با 24 واحد دوشنده (در هر ردیف 12 واحد) نیاز به 72 متر مربع (24*5/1*2) متر مربع محوطه انتظار دوشش دام دارد .

محل جمع آوری و نگهداری شیر : محل جمع آوری و نگهداری شیر ساختمان ویژه ای متصل به محل دوشش است . هر چه فاصله شیر دوشیده شده ، پس از سرد شدن به محل جمع آوری کمتر باشد، شیر کمتر در معرض آلودگی محیط قرار می گیرد . اتاق جمع آوری شیر به طور معمول تاسیسات خنک کننده (پلیت کولر) ، مخزن شیر ، وان شستشوی ظروف و دستگاه های دوشنده و محلی برای استقرار ماشین های شیردوشی و سایر دستگاه های وابسته به سیستم شیردوشی دارد و رخت کن کارگری و تاسیسات گرمائی در آن مستقر است . اندازه اتاق شیردوشی به تعداد دام دوشا بستگی دارد. مخازن شیر باید حداقل توان ذخیره دو روز دوشش دامها را داشته باشند تا در روزهایی که کارخانه های شیر تعطیل می شوند به توان آن را با رعایت اصول بهداشتی نگهداری کرد . دیوارهای اتاق شیردوشی و اتاق ذخیره شیر باید قابل شستشو باشند . سقف ساختمان شیردوشی اگر از ورقهای استیل و یا پالت های قابل شستشو باشد ، بهداشتی است . کف سالن انتظار و محل دوشش نباید لغزنده باشد . ساختمان شیردوشی باید به راحتی قابل شعله دادن و ضدعفونی کردن باشد . به علت مصرف مواد ضدعفونی کننده و فاضلاب زیاد شیردوشی ، بهتر است که فاضلاب شیردوشی و زایشگاه هر چه سریعتر و حتی جدا از فاضلاب سالن ها از محوطه دامداری خارج شود . در نواحی که دامداری در شیب و دامنه تپه ها طراحی می شود زایشگاه یابد در پایین ترین قسمت ساختمان احداث شود تا فاضلاب و پساب آن بدون طی کردن تمام محوطه سریعتر خارج شود .

مثلاً یک واحد دامداری یکصد راسی نیاز به شش واحد دوشنده دارد ، که در دو ساعت دامها را بدوشد .

زایشگاه
زایشگاه باید پاکیزه ترین و راحت ترین محل برای زایش دام باشد . گاو آبستن تحت استرس و شرایط سخت زایش نیاز به محیطی آرام ، روشن ، نورگیر و مناسب از نظر تهویه را دارد . قسمت خلفی ، دستگاه تناسلی ، ران و پای گاو در حال زایش را بهتر است قبل از انتقال به زایشگاه با آب ولرم و صابون شستشو داد و خشک کرد . گاو آبستن را باید یکی دو روز (دو یا سه روز برای تلیسه ها تا به محیط زایشگاه عادت کنند) قبل از زایش به زایشگاه منتقل کرد . زایشگاه ضمن داشتن سیستم فاضلاب مناسب و بهداشتی باید محل مناسبی برای استراحت دام با بستر پوشیده از پوشال باشد . ابعاد 5/3*3 متر اضافه بر آخور و آبخوری ، بستری خشک همراه با نور کافی و تهویه مناسب برای هر راس به صورت جایگاه انفرادی توصیه می شود . تعداد باکسهای زایش حدود پنج درصد گاوهای شیری در نظر گرفته می شود ، برای مثال اگر یک واحد یکصد راسی گاو شیری داشته باشیم، پنج باکس با مساحت حداکثر حدود 80 متر مربع ( با راهرو ، کانال فاضلاب ، آخور و آبشخور … ) کفایت می نماید . به زوایای دست و پا و لکن خاصره دام در حال زایش ، فشار زیادی وارد می شود که ممکن است موجب دیرزائی و زخم شدن دست و پا و حتی له شدگی بافت پستان و سرپستانک ها شود . این ناراحتی ها موجب به تاخیر افتادن زایمان و صدمه دیدن دام می شود به همین دلیل بستر نرم پوشیده از پوشال موجب آرامش دام و زایمان راحتر می شود . توصیه می شود که زایش دام در روی چمنی که نزدیک به محیط زایشگاه است و بسیار بهداشتی و آرام بخش است ، انجام شود ، زیرا چمن هیچگونه فشار منفی نداشته و دست و پا و پستان و سرپستانک ها صدمه نمی بینند و دام با رغبت زایمان می کند . جایگاه بسته (یا باکس زایش) را قبل از زایش و بعد از اتمام هر زایمان باید شستشو داده و ضدعفونی کرده و با حرارت ، شعله داد . در صورت زایمان بر روی چن ، بهتر است زایش بعدی در قسمت دیگری از چمن انجام شود . نگهداری دام به خصوص دامهای بیمار ، جفت مانده ، کم اشتها ، تب دار و سخت زایش کرده به مدت 7-4 روز در قسمتی از زایشگاه یا جایگاهی به نام بیمارستان جهت سرکشی روزانه ضروری است .

انبار علوفه ، کنسانتره ، سیلو ، پوشال
انبار علوفه : فضای لازم برای انبار کردن بسته های علوفه به تعداد دام و چگونگی تعلیف و تغذیه آنها بستگی دارد . هر متر مکعب علوفه یونجه بسته بندی شده حدود 160-140 کیلوگرم وزن دارد . اگر مصرف سالیانه دامداری یکصد و بیست تن علوفه باشد ، 750 تا 800 متر مکعب فضا برای انبار لازم است که اگر بسته های علوفه به ارتفاع 3 تا 4 متر چیده شوند ، انباری به مساحت دویست متر مربع به ارتفاع 5/4 متر کفایت می کند . در نواحی نسبتاً خشک و کم باران می توان برای مدت شش ماه و شاید بیشتر قسمتی از علوفه را روی سکویی در هوای آزاد انبار کرد .
انبار کنسانتره : در انبار کنسانتره به غیر از غلات و کنجاله ها و مواد معدنی ، آسیاب میکسر و باسکول نیز قرار می گیرند . مساحت مورد نیاز انبار به نحو مدیریت و مقدار تولیدات دامداری و ارتفاع چیدن و جا دادن مواد غذائی بستگی دارد . به طور کلی به ازاء هر راس ، 1 تا 5/1 متر مربع با ارتفاع مختلف انبار کنسانتره لازم است . مثلاً یک واحد دامداری یکصد راسی به 100 تا 150 متر مربع انبار به ارتفاع 4 تا 5 متر جهت نگهداری ذرت ، جو ، کنجاله و تفاله خشک چغندر نیاز دارد .
سیلوی ذرت : همان طور که قبلاً توضیح داده شد ، به منظور حفظ کیفیت علوفه ، ذخیره ذرت سبز برداشت شده در شرایط بی هوازی در ساختمانی به نام سیلو صورت می گیرد که حجم آن بستگی به تعداد دام ، مقدار تولیدات (شیر ، گوشت ) و نحوه تعلیف و تغذیه از سیلوی ذرت و قیمت آن دارد . برای هر راس دام 7/2 تا 2/3 متر مربع مساحت به ارتفاع 3 تا 4 متر در نظر گرفته می شود . برای مثال یک دامداری یکصد راسی که جمع گله آن 160 تا 200 راس است ، نیاز به سیلویی به ظرفیت 1500 تا 1800 تن دارد . اگر میانگین ارتفاع سیلو چهار متر باشد ، مساحت سیلوی مورد نیاز 400 تا 500 مترمربع ( 10 متر عرض و 40 تا 50 متر طول) است . به طور کلی ساختمان و تاسیسات مورد نیاز هر راس دام (ترکیب گله شامل گوساله نوزاد ، گوساله نر ، ماده ، تلیسه ، گاو شیرده ، گاو نر پرواری به شرح ذیل است :
عرصه مسقف برای هر راس دام مولد 18-16 متر مربع
عرصه غیر مسقف برای هر راس دام مولد 21-20 متر مربع
لازم به ذکر است که در محاسبات فوق جدول بندی و فضای سبز و محل جمع آوری و انبار کردن فضولات و سکوی ذخیره علوفه منظور نشده است .

فصل چهارم : فیریولوژی پستان
پستان یکی از اعضای مهم گاو شیری است . شاید به توان گفت حداکثر درآمد گاوداری وابسته به کمیت و کیفیت تراوش شیر از این عضو است . بنابراین ، توجه به سلامتی و بهداشت آن از اهمیت فوق العاده ای برخوردار است . در واقع پستان یکی از اعضای وابسته به دستگاه تناسلی است و همگام با دستگاه تناسلی (دام ماده ) رشد و تکامل می یابد و بعد از بلوغ و پس از زایش تحت تاثیر عوامل هورمونی و عصبی عهده دار تراوش شیر می باشد . رشد پستان در گوساله های ماده تا سن شش ماهگی بسیار کند است . از سن شش ماهگی به بعد سلولهایی که اساس پستان را تشکیل می دهند ، به یکدیگر نزدیک شده و در سن بلوغ ، جوانه های پستانی که از دوره جنینی در حال رکود و خواب بوده اند فعال شده و شروع به رشد و نمو می کنند . به طور کلی و به تقریب می توان دوره رشد پستان را به چهار مرحله تقسیم کرد :
1. از تولد تا 4 ماهگی رشد بطی دارد .
2. از چهارماهگی به بعد لوله های پوششی رشد و نمو می کنند .
3. از پنج ماهگی تا هفت ماهگی رشد و نمو " گالاکتوفر" شروع شده و بعد از هفت ماهگی بافت همبند رو به تحلیل می رود .
4. از ماه سوم ، بعد از اولین آبستنی ، رشد پستان شروع شده و لوله ها و مجاری انتقال شیر تحت تاثیر هورمونهای جنسی به صورت شبکه ای سطوح داخی چهار لب پستانی را فرا می گیرد . با ترشح هورمون استروژن ، اکس توسینی و دیگر هورمون های هیپوفیز ، غدد مترشحه شیر که آنها را آسینی گویند ، تحت تاثیر قرار گرفته و سبب کامل شدن پستان می شوند . هر لب پستانی مستقل بوده و مجاری آسینی های هر لب به مجرای سر پستانک همان لب منتهی می شوند .

ترشح شیر و کیفیت آن :
شیر ماده ای سفید رنگ است که از آب ، چربی ، پروتئین ، لاکتوز ، مواد معدنی ویتامین ها و چند نوع سلول (باکتریها ، لوکوسیتها و سلولهای ترشحی) تشکیل شده است . پس از زایش دام ، این ماده به صورت آغوز ترشح می شود که ترکیبان آن از نظر غذایی غنی تر از شیر است . آغوز غذای اصلی گوساله نوزاد بوده و ادامه حیات گوساله به تغذیه آن به مقدار کافی و مناسب وابسته است . اگر نوزاد از آن نخورد ، یا به او کم داده شود ، ادامه حیاتش با خطر قطعی روبروست . پس از 4 تا 5 روز ترکیبات آن تغییر کرده و به شیر کامل تبدیل می شود . سلولهای ترشحی پستان مانند یک کارخانه بسیار منظم و با سرعت سوخت و ساز بالا ، هشتاد درصد گلوکز ، استات و اسید آمینه های خون را مصرف نموده و به شیر تبدیل می کند . سرعت متابولیسم چنان بالا است که برای تولید هر لیتر شیر پانصد لیتر خون باید در سیستم پستانی گردش کند . نیاز شدید پستان به مواد غذایی در اوج شیردهی ، کاهش قابل توجه وزن را سبب می شود . به غیر از سلامتی دام ، وضعیت و شکل استقرار پستان ، تغذیه و صفات ژنتیکی در میزان تولید شیر اثر قاطع دارند .
تولید شیر در 2 تا 5/2 ماهگی به حداکثر می رسد . گاو شیرده به طور متوسط 305 روز شیر تولید می کند که این را یک دوره شیردهی می نامند . مقدار تولید شیر در نژادهای مختلف متفاوت است . میانگین تولید شیر نژاد هلشتاین در بعضی از گله های داخلی بیش از هشت تن در هر دوره شیردهی است . جمع شدن شیر در پستان در بین دو وعده دوشش (فشار داخلی پستان ) و نحوه دوشش و تعداد دفعات دوشش (حداقل دوبار دوشش برای گاوهای با تولید متوسط) از عوامل موثر در تولید شیر است.
از عوامل نامساعد برای تولید شیر به غیر از عوامل تغذیه ای و ژنتیکی ، می توان از عامل هورمونی و عوامل عصبی نام برد . ترشح هورمون آدرنالین از غدد فوق کلیوی موجب تنگ شدن عروق پستانی و خنثی شدن اثر هورمون اکسی توسین می شود . سر و صدا کردن و ترسانیدن گاو شیرده (زدن دام ، کار نکردن صحیح واحدهای دوشنده ، تغییر زمان دوشش ، وجود الکتریسته سرگردان ، رعد و برق و …) و عوامل دیگری که نظم محل شیردوشی را در موقع دوشش بر هم زند ، از عوامل دیگر کاهش تولید شیر می باشند که عدم رعایت آنها موجب کاهش شیردهی گاو ، خشک شدن آن و ایجاد ورم پستان می گردد .
نکاتی که در هنگام شیردوشی باید رعایت کرد :
تامین شرایط محیطی آرام و بدون تنش : اگر در دامداری دو یا سه بار دوشش انجام می گیرد ، باید به فاصله 8 یا 12 ساعت انجام شود . محیط ناآرام و پرسروصدا ، فریاد کشیدن کارگران و رفتار خشن با دام موجب ترس دام و ترشح هورمون آدرنالین از غدد فوق کلیوی شده و اثربخشی هورمون اکسی توسین جهت بازکردن اسفنگتر منفذ سرپستانکها و ترشح شیر را مانع می شود .
آماده کردن دام برای دوشش با شستن و خشک کردن سرپستانک ها و تحریک پستان آغازمی شود . سرپستانک ها را باید با آب ولرم و محلول رقیقِ ضدعفونی، شستشو داده و با دستمال کاغذی یکبار مصرف خشک کرده سپس پستان را را باید به مدت 30 ثانیه ماساژ داد تا پستان رگ کرده و اکسی توسین در خون ترشح شده و شیر آماده خروج از سرپستانکها شود .
پیش دوشی شیر : چند قطره از شیر کارتیه پیش دوش نموده تا به موارد غیرعادی و اورام پستان پی برده شود . پیش دوشی موجب تحریک بیشتر پستان شده و در ضمن شیر اولیه که تعداد بی شماری باکتری دارد ، از پستان خارج می شود . در صورت وجود ورم پستان ، دام باید جدا شده و شیر آن با شیر دامهای دیگر مخلوط نشود . خرچنگی شیر دوشی از 45 ثانیه تا یک دقیقه پس از تحریک باید به پستان متصل شود . این کار سبب آزاد شدن شیر در مدت زمانی کوتاه و دوشش کامل شیر می شود . از تغییرات شدید خلاء هوا بر پستانک ها باید جلوگیری کرده و نصب خرچنگی به پستان موازی با سطح زمین باشد . اگر اتصال خرچنگی به پستان به طور مناسب صورت نگرفته باشد ، شیردوشی کارتیه ها به طور یکسان انجام نشده و ا حتمال ایجاد ورم پستان وجود خواهد داشت ، زیرا لاینرهای داخل کاپ های متصل به خرچنگی درست عمل نکرده و به پستانک ها صدمه می زند .

دوشش پستان در حد لازم
با دوشش آخرین قطرات شیر توسط خرچنگی ، دستگاه دوشنده را باید از پستان جدا کرد در غیر این صورت دوشش بیش از حد ، سبب ضربات مکانیکی به سر پستانک ها شده و آنها را قرمز و کبود رنگ کرده و در معرض صدمات شدید و ایجاد ورم پستان قرار می دهد . پس از جدا کردن خرچنگی از پستان دام ، باید سرپستانک ها را با ماده ضدعفونی موثر ضدعفونی کرد . با این کار علاوه بر ضدعفونی زخم ها ، جراحات نیز وارسی می شود . شستشوی منظم دستگاه های شیردوشی و ضدعفونی کردن آنها پس از هر وعده شیردوشی باید انجام شود . تعویض لاینرها باید حداقل هر شش ماه یکبار انجام شده و سالی دوبار کل سیستم شیردوشی سرویس و تعمیر شود . در هر ماه باید دوبار تست ورم پستان (تست کالیفرنیائی ورم پستان) برای پی بردن به ورم پستان انجام شود .
بستر دامها را با ضدعفونی کردن و حرارت دادن باید خشک و تمیز نگهداری کرد . دامهای مبتلا به اورام پستان را باید جدا دوشید و شیر دامهای بیمار را در شرایط بهداشتی نابود کرد . یکی از عوامل مهم کاهش تولید شیر و زیان هنگفت اقتصادی ناشی از آن ، اورام پستان است که با مدیریت صحیح می توان تا حد ممکن از این ضرر و زیان جلوگیری کرد . نوسانات روزانه شیر به غیر از اورام پستان می تواند ناشی از ساعات نامنظم دوشش و تغذیه ، عدم توجه به آرامش دام و عدم توجه به دسته بندی کردن دامها باشد .
بیماری ورم پستان
ورم پستان (Mastitis) ، التهاب و آزردگی پستان یا قسمتی از بافت پستان است که در اثر عدم رعایت نکات بهداشتی ، بیمار شدن دام ، کاهش شیر و زیان هنگفت اقتصادی را سبب خواهد شد . این بیماری واگیردار و خطرناک است و در اثر ورود میکروبهای موذی از راههای گوناگون به خصوص از راه منافذ پستان به بدن دام ، ایجاد شده و مقدار شیر را کاهش داده و مصرف خام آن را برای انسان خطرناک می کند .
اورام پستان موجب تخریب ترکیبات شیر و تغییرات شیمیایی و فیزیکی در آن می شود . معمولاً گاوهای پرتولید ، تلیسه های شکم اول ، گاوهای مبتلا به جفت ماندگی و مبتلا به عفونت رحم و گاوهای فحلی که یک وعده شیردوشی ، شیر خود را نمی دهند و همچنین گاوهای نزدیک به زایش و به خصوص گاوهای در حال خشک کردن مستعد مبتلا شدن به ورم پستان هستند .
علل بیماری : در بین عوامل میکروبی ، استرپتوکوک Agalactia بیش از سایر میکروبها موجب ورم پستان می شود که عاملی مسری است و مصرف شیر دامهای مبتلا در اثر آن ، انسان را دچار گلو درد می کند . بعد از استرپتوکوکها می توان انواع استافیلوکوکها ، کلی فرم ، پزودوموناس ، کورینه باکتریوم پیوژن ، ای کولای و بیماری سل را نام برد .
علایم بیماری : ورم پستان به شکل حاد و مزمن بروز می کند . در شکل حاد ، قسمت مبتلا متورم ، ملتهب ، قرمز ، گرم و دردناک است . شیر تولیدی ممکن است، آبکی و زردرنگ همراه با چرک و خون غلیظ باشد . دام مبتلا بی اشتها و تب دار است . چشم هایش بی حالت و غمگین و سروگوشش آویخته و موی بدنش خشن است و گاهی یبوست و گاهی نیر اسهال داد . در صورت عدم درمان به موقع ، دام مبتلا به استافیلوک ممکن است تلف شود . ورم پستان حاد بیشتر در اثر تغییر درجه حرارت هوا ، سرما ، رطوبت ، تغذیه بیش از حد از یک ماده خوراکی ، نامرتب دوشیدن ، برق رفتن در موقع شیردوشی ، عدم دوشش کامل پستانها ، و بالاخره همراه با مبتلا شدن به بیماری های دیگر دیده می شود . ورم پستان حاد در اثر عدم درمان صحیح گاهی به صورت ورم پستان مزمن در می آید که بیشترین خسارت را به دامداری ها وارد می کند . ورم پستان مزمن با تست کالیفرنیایی (CMT) یا شیرازما تشخیص داده می شود .
آمار نشان می دهد که هزینه ناشی از بروز این بیماری ، می تواند از 300000 ریال برای بیماری ورم پستانی سبک و نا آشکار تا 8.000.000 ریال برای کشتار گاو با ورم پستانی مزمن برآورد شود . شمار باکتری های آن کارتیه از پستان که آلوده و بیمار است ، به گونه ای چشمگیر از شمار باکتری های شیر کارتیه های سالم بیشتر می باشد . شمار باکتری های یک کارتیه سالم از 1000 باکتری در هر میلی لیتر شیر بیشتر نیست ، ولی باکتری های شیر کارتیه های مبتلا به بیماری ناآشکار تا 10000 و در کارتیه های مبتلا به بیماری ورم پستانی آشکار تا 100.000.000 در هر میلی لیتر شیر می رسد . برای پی بردن به اهمیت این موضوع ، یادآوری می شود ، که شیر آلوده یک کارتیه مبتلا به بیماری ورم پستانی آشکار می تواند شمار باکتری های یک تانکر شیر را تا 100.000 در هر میلی لیتر بالا ببرد .
راههای پیش گیری : هر پانزده روز یک بار باید CMT انجام شود . آزمایش شیر به منظور شناسایی عوامل میکروبی مولد ورم پستان صورت گرفته و دستگاههای شیر دوشی باید سرویس و در صورت نیاز تعویض شوند . از وجود برق های سرگردان و نوسانات برق باید جلوگیری کرده و رعایت اصول بهداشت از طرف کارگران دوشنده باید صورت گیرد . نتایج آزمایش شیر روزانه از نظر بار میکروبی (سل کانت ) باید بررسی شود .
ترکیب شیر : در ترکیب شیر آب حدود 87 درصد ، چربی 3 تا 4 درصد ، پروتئین 2/3 تا 4/3 درصد ، لاکتوز یا قند شیر 5/4 تا 8/4 درصد و مواد معدنی 73/0 تا 77/0 درصد وجود دارد . در واقع ارزش غذایی شیر به ماده خشک آن است که حدود 13 درصد است .

میکروبیولوژی شیر
کلید موفقیت در حفظ پاکیزگی شیر ، کنترل و از میان بردن موجودات ذره بینیِ عامل آلودگیِ شیر تازه است . باید انواع و طبیعت این موجودات ذره بینی (میکروب ها) را بشناسیم تا بتوانیم آنها را کنترل کرده و نابود سازیم .
میکروبهای عامل آلودگی شیر تازه ، باکتری ها ، مخمرها و ویروس ها هستند . این موجودات برای تکثیر به رطوبت ، غذا ، دما ، اسیدیته مناسب و اکسیژن نیاز دارند . بزرگترین گروه از این موجودات ذره بینی در دامپروری ها ، باکتری ها هستند که می توان آنها را بر پایه حداکثر درجه حرارت مورد نیاز برای تکثیر به شرح زیر دسته بندی کرد :

دسته بندی باکتری ها بر پایه درجه حرارت مناسب برای رشد
باکتری
دمای مناسب
منبع آلودگی
Psychrophiles
8- تا 25 درجه
انبار ناپاکیزه شیردامپروری
Psychotrophs
5- تا 40 درجه
انبار ناپاکیزه شیر دامپروری
Mesophiles
10 تا 56 درجه
باکتری ها و میکروب های رویه پستان گاو و نوک پستان آلوده
Thermophiles
35 تا 80 درجه
کل دستگاه شیردوشی که به خوبی شستشو و پاکیزه نشده باشد

با اینکه می توان باکتری های شیر را با گرمای بالا از بین برد ، ولی خریداران شیر همواره خواستار شیر تازه پاکیزه و سالم هستند . تنها با کنترل درست بیماری ورم پستانی ، پاکیزگی بدن گاو ، پاکیزگی بهاربند ، تمیز بودن جایگاه شیردوشی و دست و لباس کارگران است که می توان شیر پاکیزه تری تولید کرد .
منابع باکتری COLIFORM که بیش از دیگر باکتری ها بیماری ورم پستانی را در دام ها پدید می آورد ، روده گاو ، کثافات ، کود ، گیاهان و آب آلوده است . این باکتری ها می توانند برای کارخانه های پنیرسازی دردسر بزرگی درست کنند ، زیرا گذشته از دگرگون کردن مزه پنیر ،گونه ای گاز نسبتاً قوی پدید می آورند که در مراحل نخست تولید پنیر ، انعقاد ناخواسته و زودهنگامی به وجود می آورد . علل عمده آلودگی شیر به قرار زیر است :
– بد کار کردن دستگاه شیردوشی
– کثیف بودن محیط دامپروری
– بی توجهی به پاکیزگی پستان
– جمع شدن مواد کثیف و جرم درون دستگاه شیردوشی
– وجود جاهایی در جایگاه شیردوشی که هرگز پاکیزه نمی شوند .
– به کار بردن نادرست مواد شیمیایی
– حرارت نامناسب آب هنگام شستشوی دستگاه شیردوشی
– آلودگی آب
– آلودگی دست ، بدن و لباس کارگران در بخش شیردوشی
شاید شمار کلی باکتری شیر یا TBC ، بهترین معیار برای تعیین پاکیزگی شیر در دامپروری ها باشد . آزمایش TBC تعداد کل باکتری های موجود در شیر ، هنگام نمونه گیری را تعیین می کند. شیری که شمار باکتری پایین تری دارد ، هنگام انتقال از دامپروری به سازمان یا شرکت خریدار شیر ، تازه و بدون تغییر باقی می ماند . تبدیل چنین شیر پاکیزه ای به فرآورده هایی چون کره ، ماست یا پنیر، ارزان تر و آسان تر است . برای همین است که شرکت ها و سازمان های خریدار شیر ، به دامپروری هایی که شیر پاکیزه تر تولید می کنند ، پول بیشتری می پردازند .
شمار کل باکتری های شیر گاو سالم ، در یک دامپروری پاکیزه و بهداشتی ، باید از 10000 باکتری در هر میلی لیتر شیر بالاتر نرود . در غیر این صورت منابع آلودگی در آن دامپروری کنترل نشده اند .
اصولاً در هر دامپروری ، سه منبع آلودگی وجود دارد :
1. دستگاه ، وسایل و جایگاه شیردوشی که به خوبی پاکیزه و ضدعفونی نمی شوند .
2. شیر پستان های بیمار گاوهایی که بیماری ورم پستان دارند .
3. سطح بیرونی کثیف و نوک آلوده پستان گاوها

شمار سلولی (SCC)
شمار سلولی ، تعداد گلبول های سفید خون است که از بافت های ترشحی درون پستان گاو ، به داخل شیر ریخته می شوند . هنگامی که پستان گاو مورد هجوم باکتری ها قرار می گیرد ، سیستم دفاعی بدن گاو برای مبارزه با باکتری های مهاجم شمار بیشتری گلبول سفید از راه خون به درون بافت های پستان می فرستد و شمار بسیاری از این گلبول های سفید همراه با شیر ، از پستان گاو بیمار بیرون می ریزند . بنابراین اگر شمار گلبول های سفید شیر یک گاو بالاتر از حد معمول باشد ، می توان پی برد که آن گاو به بیماری ورم پستانی مبتلا است .
یک کارتیه بیمار ممکن است متورم و پوست آن سخت شود و بسته به شدت و ضعف بیماری، شیری که از آن دوشیده می شود ، همراه با لخته هایی با رنگ های متفاوت باشد . دیده شدن این نشانه ها ، به شناسایی گاو بیمار و جدا کردن آن از دیگر گاوها ، دور ریختن شیر و اقدام برای درمان گاو بیمار کمک می کند . بر خلاف بیماری ورم پستانی آشکار ، بیماری ورم پستانی ناآشکار (پنهان) فقط شمار سلولی شیر گاو را بالا می برد و تنها نشانه وجود بیماری ، کاهش میزان شیردهی گاو است .درمان ورم پستانی ناآشکار با آنتی بیوتیک ها ، در طول دوران شیردهی ، به دلیل طبیعت مقاوم میکروب ها و دشواری تشخیص وجود بیماری ، اغلب غیراقتصادی است . به همین سبب است که در دوران شیردهی ، ترجیح داده می شود که گاوهای مبتلا به بیماری ورم پستانی ناآشکار را با بالا بردن دفاع طبیعی بدن و به کار بردن پمادهای ویژه ای که پستان را در برابر بیماری تقویت می کنند و کارآیی آنتی بیوتیک را نیز چند برابر افزایش می دهند ، درمان کنند . عامل بیماری ورم پستانی ، همانگونه که بیشتر گفته شد ، معمولاً باکتری هایی هستند که از کانال نوک پستان به درون آن راه می یابند .

باکتری هایی که بیماری ورم پستانی را پدید می آورند دو گونه اند :
باکتری های محیط زیستی
باکتری های واگیردار (مسری)
باکتری های مسری
این باکتری ها که همواره با گاو همراه هستند و هنگام شیردوشی از گاوی به گاو دیگر سرایت می کنند ، عبارتند از :
استافیلو کوکوس ائوروس STAPHYLOCOCCUS AUREUS
این باکتری که روی پوست بدن گاو زندگی می کند ، یکی از رایج ترین عوامل بیماری ورم پستانی به شمار می رود . این باکتری ، هم همراه بدن گاو هم همراه بدن انسان جابه جا می شود و در اثر تماس دست خراشیده شده کارگران شیردوشی و یا تماس گاو حامل باکتری با نوک پستان (معمولاً نوک پستان که در اثر بد کار کردن ماشین دوشی و یا علل دیگر زخم شده است ) به گاو دیگر منتقل می شود . کنترل این باکتری در دامپروری بسیار دشوار است ، زیرا بیشتر گونه های آن در برابر آنتی بیوتیک در دوران شیردهی مقاوم هستند و بیشتر آنها ورم پستان ناآشکار پدید می آورند که در کارتیه بیمار باقی می ماند .
استرپتوکوکوس آگالاکتیا STREPTOCOCCUS AGALACTIA
این باکتری معمولاً هنگام شیردوشی منتقل می شود . دوران زندگی این باکتری روی پوست بدن گاوها بسیار کوتاه است ولی از راه کانال نوک پستان به درون پستان راه می یابد و درون شیر و بافت های سازنده شیر به زندگی ادامه
می دهد . شیر آلوده به این باکتری با هر چیزی تماس داشته باشد. (دست کارگران یا وسایل شیردوشی) آنها را آلوده می کند .

استرپتوکوکوس دیس گالاکتیا STREPTOCOCCUS DYSGALACTIA
این گونه باکتری که هنگام شیردوشی از گاوی به گاو دیگر منتقل
می شود، بیماری ورم پستان حاد را پدید آورده و شیر گاو بیمار را به شدت کاهش می دهد.

باکتری های محیط زیستی
این باکتری ها در مدفوع گاوها وجود دارند و در آغل و خوابگاه گاوها تکثیر پیدا می کنند . علاوه بر باکتری های بالا ، استرپتوکوکوس یوبریس (STREPTOCOCCUS UBERIS) و ای – کولای (E – Coli) بیشتر در فصل زمستان و CPYOGENES که عامل عمده ایجاد بیماری ورم پستان تابستانی است ، در ماههای تابستان ، در دامپروری ها ایجاد دردسر می کنند .

برنامه پنجگانه کنترل ورم پستانی
* آزمایش ماشین شیردوشی به طور مرتب
* یافتن و درمان گاوهای بیمار و نگهداری آمار و پیشینه بیماری و درمان آنها
* پاکیزگی و ضدعفونی کردن پستان گاو
* کشتار استراتژیک
* درمان گاو خشک

آزمایش ماشین شیردوشی
ماشین شیردوشی باید هر 6 ماه یکبار به وسیله کارگران متخصص سرویس شود . نقایص عمده ماشین شیردوشی عبارتند از :
ناکافی بودن خلاء ماشین شیردوشی
نادرست بودن و ثابت نبودن فشار خلاء ، بیش از هر نقص دیگری در ماشین های شیردوشی پیش می آید و سبب می شود که شیر کارتیه ها پس از مخلوط شدن با یکدیگر در خرچنگی روبه بالا برگردد و از درون لاینرها بالا رفته و با نوک کارتیه های پستان تماس بگیرد . در چنین حالتی شیر آلوده از کارتیه ناسالم پستان ، به نوک کارتیه های سالم برخورد می کند و آنها را مبتلا می سازد .
نادرست بودن ضربان دستگاه
نادرست بودن ضربان دستگاه ، با فشار تخلیه اضافی می تواند موجب زخم شدن ماهیچه های نوک پستان پستان شود . این گونه زخم ها ، زمینه را برای یورش باکتری ها و پیشرفت آنها فراهم می سازد .
گذشته از پاکیزه کردن جایگاه و دستگاه شیردوشی ، پس از هر نوبت دوشش ، لاینرها و وسایل لاستیکی دستگاه باید به موقع با لاینرها و وسایل لاستیکی نو تعویض شوند .

مراقبت از گاوهای دارای ورم پستان
پی بردن زودهنگام به وجود بیماری ورم پستان در یک گاو شیری ، اهمیت بسیاری دارد . وسایل گوناگونی برای شناسایی بیماری ورم پستان در مراحل اولیه ، که بیماری هنوز پیشرفت چندانی نکرده است، وجود دارد که بهترین آنها استفاده از فنجان آزمایش شیر (استریپ کاپ) ، بیماری یاب های روی لوله شیر و
بیماری یابهای الکترونیکی است .
پس از پی بردن به هر مورد بیماری باید به سرعت و قاطعانه آن را مورد درمان قرار داد تا از کاهش شیر ، از بین رفتن کامل شیردهی کارتیه بیمار ، گسترش بیماری در دامپروری و سرانجام از کشتن گاو پیشگیری شود . برای درمان کارآمد ، شناسایی نوع باکتری بیماری زا و به کار بردن کارآمدترین آنتی بیوتیک برای از بین رفتن آن اهمیت بسیار دارد .
هنگامی که باکتری بیماری زا شناسایی شد ، باید با مشورت دامپزشک اقدام به درمان بیماری کرد . نه تنها ثبت و نگهداری پیشینه بیماری و درمان هر گاو اهمیت دارد ، بلکه می باید "شمار سلولی" هر گاو به طور جداگانه ثبت و نگهداری شود . ثبت و نگهداری این آمار به دامپروران کمک می کند که بتوانند گاوهای با بیماری ورم پستان نا آشکار یا با " شمار سلولی " بالا در یک دوران طولانی را شناسایی کنند و اقدامات لازم را برای جلوگیری از ادامه و گسترش بیماری انجام دهند . برای نمونه نگهداری این گونه آمار به شما کمک می کند که گاوهایی را که در پایان دوران شیردهی اشان دارای " شمار سلولی " بسیار بالا نسبت به گاوهای جوان تر و میان سال هستند شناسایی کنید .

پاکیزگی پستان و ضدعفونی کردن نوک پستان
پاکیزه نگه داشتن محیط زیست گاوها ، تنها بخشی از مبارزه برای کنترل میکروب ها است ، 50 درصد از باکتری های شیر ، از بدن خود گاو وارد شیر می شوند . پستان ناپاکیزه و پستان بیمار آشکارترین منابع باکتری در آلوده کردن شیر هستند . پیش از وصل کردن لاینرها ، نوک پستان گاوها باید به خوبی پاکیزه شود . اگر آلوده به گل و لای باشند باید آنها را با آب گرم شستشو داد و خشک کرد تا آب آلوده که رو به پایین می آید ، وارد لاینرها و جریان شیر نشود . بی درنگ پس از پایان گرفتن جریان شیردوشی و پیش از جدا کردن لاینرها تخلیه باید بسته شود . بهتر است این کار به طور اتوماتیک و با دستگاه ACR انجام شود تا نوک پستان زخم نشود . از دوشیدن بیش از اندازه باید پرهیز کرد . هنگامی که دوشیدن به پایان می رسد همواره لاینرها به سوی بالا ضربه می زنند . این کار می تواند به نوک پستان و کانال شیر در انتهای نوک پستان ، آسیب بزند.
برای دوشیدن گاوهایی که ورم پستان دارند ، یا باید کلاستر جداگانه به کار برد و همواره پس از دوشیدن هر گاو بیمار ، آن را با مواد ضدعفونی کننده شستشو داد یا این که کارتیه های بیمار را با کوارتر میلکر دوشید که شیر کارتیه های بیمار را به ظرف جداگانه ای منتقل می کند .
هر شیر غیرطبیعی (همراه با خون ، همواره با آنتی بیوتیک ، همراه با شیر ناسالم ) باید به دورن یک مخزن جداگانه فرستاده شود تا بعداً دو ریخته شود . پس از هر شیردوشی ، سوراخ نوک پستان و کانال شیر به مدت دو ساعت باز می ماند و در این مدت باکتری ها می توانند از کانال شیر به دورن پستان نفوذ کرده و پستان را بیمار کنند . برای جلوگیری از ورود باکتری به درون کانال شیر از نوک پستان ، پس از هر شیردوشی باید نوک پستان را به وسیله اسپر ی یا فنجان ویژه دیپینگ ، با مایع ضدعفونی کننده مناسبی پوشاند . بستن دم گاوها ، از آلوده شدن پستان می کاهد .
درمان گاو خشک
تاثیر آنتی بیوتیکی که در دوران خشک به گاو بیمار تزریق می شود به دلیل قوی تر بودن و نیز به علت آن که در این دوران شیر گاو دوشیده نمی شود و آنتی بیوتیک زمان بیشتری درون پستان باقی می ماند ، بسیار بیشتر از درمان در دوران شیردهی است . درمان ورم پستان ناآشکار با آنتی بیوتیک در دوران شیردهی، نمی تواند چندان موثر واقع شود مگر اینکه با تدابیر دیگری همراه باشد . بنابراین بهتر است این گاوها در دوران خشک ، با آنتی بیوتیک های ویژه دوره خشک که قوی تر هستند مورد درمان قرار گیرند .

کشتار گاوهای مبتلا به ورم پستانی مزمن
ثبت و نگهداری آمار و پیشینه بیماری ورم پستان در تعیین سیاست دامپروری ، برای شناسایی گاوهایی که باید برای جلوگیری از گسترش بیماری به کشتارگاه فرستاده شوند بسیار اهمیت دارد . گاوهایی که در یک دوره شیردهی یک کارتیه پستان آنها ، سه بار دچار تورم شود یا در همه کارتیه ها پنج مورد بیماری دیده شود ، به صورت یک منبع دائم بیماری ورم پستان در می آیند و برای حفظ سلامت بقیه گله باید آنها را به کشتارگاه فرستاد .

نگهداری و پاکیزگی دستگاه شیردوشی
پاکیزه نگهداشتن دستگاه و جایگاه شیردوشی و مخزن شیر ، در پاکیزگی شیر دامپروری نقش بزرگی دارد . همه جای دستگاه شیردوشی و مخزن شیر ، باید از جرم و آلودگی ، گرد و غبار و گل و لای که به چشم دیده می شود و یا با دست احساس می شود پاکیزه شود . شیوه شستشو و پاک کردن باید موثر و کارآمد باشد . به دستگاه ها و سطوح جایگاه شیردوشی آسیب نرساند و در کمترین مدت انجام شود . قسمتهایی از دستگاه شیردوشی که بیشتری آلودگی را پدید می آورند عبارتند از :
* پل روی مخزن (انباره) شیر
* بخش بالای شیشه های رکوردر (جارها)
* سه راهی ها و پیچ و خم های لوله ها
* لاینرهای فرسوده و کهنه
داخل لاینرها و لوله های فرسوده بهترین جایگاه برای استقرار و رشد باکتریهاست و باید همواره بیرون و درون آنها را پاکیزه نگه داشت و به موقع تعویض کرد . برای این کار باید برس ویژه لاینرشور به کار برد . شستن داخل دستگاه شیردوشی و مخزن شیر طی مراحل زیر انجام می شود .
1. شستشوی مقدماتی با آب سرد (8 تا 10 لیتر آب برای هر بخش شیردوشی)
2. شستشوی مقدماتی با آب داغ (12 تا 14 لیتر آب برای هر بخش شیردوشی)
3. شستشوی پایانی با آب سرد (8 تا 10 لیتر آب برای هر بخش شیردوشی )
دامپروری هایی که شیر چرب دارند بهتر است شستشوی مقدماتی را با آب 40 درجه انجام دهند . دمای آب گرمکن باید دست کم 5 درجه بالاتر از دمایی باشد که از سوی سازنده ماده شیمیایی شوینده ، توصیه شده است . هر گاه در دستور مصرف ماده شیمیایی درجه حرارت لازم نوشته نشده باشد ، باید آب 85 درجه سانتی گراد به کار برد .
پیش از شستشوی داغ ، باید به ازای هر بخش 5 تا 10 دقیقه آب نیم گرم به درون سیستم شیردوشی فرستاد تا محیط برای شستشوی داغ آماده شود . با رسیدن دمای آب به 65 درجه سانتی گراد باید مقدار لازم از مواد شوینده را به آب افزود . جریان ماده شوینده در دستگاه شیردوشی باید 5 تا 10 دقیقه ادامه یابد و درجه حرارت مایع شوینده هرگز نباید از 50 درجه سانتی گراد پایین تر بیاید .
مدیریت و پاکیزگی آغل
محیط زندگی گاو اصلی ترین منبع برای آلوده شدن گاوهای شیری به بیماری ورم پستان است . این محیط که همه بخش های جایگاه شیردوشی ، دستگاه های شیردوشی و مخزن شیر را در بر می گیرد ، شامل آغل ، بهاربند ، چراگاه ، راه آب و فاضلاب ، آبشخور ، آخور ، گذرگاه ها ، زایشگاه ، لباس ، چکمه و دستهای کارگران دامپروری و … نیز می شود . معمولاً پاکیزه نبودن و آلودگی شیر در اثر عدم پاکیزگی مجموعه ای از این بخش هاست . پاکیزه نگهداشتن خوابگاه ، یعنی محلی که هر گاو نیمی از شبانه روز خود را در آنجا دراز می کشد و نوک پستانش با کف آن تماس دارد ، از مهمترین کارها برای پیشگیری از بیماری ورم پستان است. اگر کف آغل و بهاربند خیس یا کثیف باشد ، باکتری های موجود در کف خوابگاه با استفاده از محیط مناسبی که گرمای بدن گاو هنگام دراز کشیدن روی زمین به وجود می آورد به سرعت تکثیر شده و به نوک پستان گاو که با کف خوابگاه در تماس است وارد می شوند . به ویژه هنگامی که گاوها تازه از شیردوشی باز گشته اند ، بیشتر در معرض بیماری ورم پستان قرار می گیرند . زیرانداز گاوها از هر نوع که باشد باید مرتبا تعویض و گذرگاه ها باید خشک و پاکیزه نگهداشته شوند . اگر گاوها در خوابگاه انفرادی زندگی می کنند ، کف خوابگاه را می توان با زیرانداز ویژه لاستیکی (MAT) یا با کاه و کلش پوشاند . در بسیاری از دامپروری های صنعتی ، زیرانداز لاستیکی را با کاه یا کلش نیز می پوشانند تا بهترین خوابگاه برای گاوها فراهم شود . در چنین خوابگاهی باید هر روز زیراندازها ضدعفونی و خشک شوند . برای هر خوابگاه ، روزی یک کیلو کاه یا کلش تازه ریخته شود ، چنان که ضخامت آن در کف خوابگاه به 5 سانتی متر برسد . کاه یا کلش کف خوابگاه را هر روز باید زیرورو کرد . اگر گاوها در بهاربند گروهی زندگی می کنند ، باید کف بهاربند را هر روز پاکیزه کرد و روزی چند کیلوگرم کلش برای هر گاو در جای خواب آنها ریخت . بهاربندها را باید چند روز یک بار عوض کرد و گاوها را در بهاربندی که با داروی شیمیایی یا شعله افکن به خوبی ضدعفونی شده است جای داد .
به خاطر صرفه جویی یا هر بهانه دیگری نباید از پاک کردن کف بهاربندها از مدفوع گاو و یا تعویض زیرانداز آنها طفره رفت . خوابگاه کثیف و آلوده ، زیان مالی بیشتری را در پی خواهد داشت .
کمبود جا
هر گاو باید فضای کافی و مناسب برای حرکت کردن و دراز کشیدن داشته باشد ، و گرنه دچار ناآرامی و استرس خواهد شد . استرس و ناآرامی ، مقاومت بدن را در برابر میکروب ها کاهش می دهد و زمینه را برای بروز بیماری آماه می کند .
فضای مناسب برای گاو
خوابگاه انفرادی

بهاربند گروهی
وزن گاو (کیلوگرم)
مساحت خوابگاه
متر مربع

وزن گاو (کیلوگرم)
فضای لازم برای خواب
متر مربع
فضای لازم برای حرکت متر مربع
575
16/2

600
5/5
2
625
24/2

650
6
2
725
28/2

700
25/6
25/2
775
30/2

750
50/6
5/2

جریان هوا
وجود جریان هوا در هر گونه آغل و جای زندگی گاوها از عوامل مهم برای پاکیزگی محیط زیست آنها است.کمبود جریان هوا در آغل سرپوشیده ، رطوبت و گرمای دلخواه برای رشد باکتری ها را فراهم می آورد .

تغذیه
مدفوع نرم و آبکی ، مناسب ترین محیط برای رشد و افزایش باکتری هاست . تغییر شدید در جیره غذایی گاوها موجب نرم شدن مدفوع آنها می شود که باید به طور جدی از پدید آمدن آن پرهیز کرد . در فصل بهار اگر گاوها به چرای آزاد فرستاده می شوند باید جیره غذایی زمستانی آنها را اندک اندک تغییر داد تا گرفتار نرم شدن مدفوع نشوند .
بهداشت و پاکیزگی کارگران دامپروری
هر یک از کارگران دامپرری به ویژه در بخش شیردوشی ، می توانند به صورت یک عامل انتقال دهنده بیماری ورم پستان درآیند . دست های کارگران بخش شیردوشی هر گاه پستان بیمار یا با شیر آلوده تماس گیرد به آسانی بیماری را به پستان گاوهای دیگر منتقل می کند . به همین سبب پاکیزگی دست کارگران بخش شیردوشی و نیز پاکیزگی دست ، لباس و چکمه کارگران در همه بخش های دامپروری باید با دقت مورد توجه قرار گرفته و از داروهای ضدعفونی کننده مناسب برای پاکیزگی و ستردن آلودگی از آنها استفاده شود .

اعضاء تناسلی گاو
اعضای تناسلی با پیدایش سلولهای مخصوصی در بدو تشکیل جنین از بافت آندودرم جدا شده و در محوطه تهی گاهی نزدیک دو قلوه دور هم جمع می شوند . ابتدا دو عدد گوناد و دو لوله به وجود می آید . طی دو ماه اولیه ، گونادها در گاو نر به صورت بیضه و در جنس ماده به صورت تخمدان در می آیند . دو لوله نیز در جنس نر ، پیدایش سایر قسمتهای اعضای تناسلی یعنی غدد ضمیمه و لوله های رساننده اسپرم و در جنس ماده ، پیدایش دو شاخه رحم ، بدنه رحم و عنق رحم و مهبل را سبب می شوند . قسمتهایی خارجی اعضای تناسلی نر و ماده هم از بافت مزودرم تشکیل شده و به سایر اعضاء متصل و مربوط می شود . اعضای تناسلی جنس ماده و نر از 55 تا 60 روزگی متمایز می شوند .

اعضای تناسلی گاو ماده
تخمدان ها : دو عدد تخم دان در انتهای دو لوله اویداکت قرار گرفته و تعداد زیادی تخمک دارند . در زمان فحلی تعدادی از تخمکها رشد کرده و تحت تاثیر هورمونهای خاص موجب فحلی دام می شوند .
لوله اویداکت : دو لوله اویداکت از یک طرف به شاخه های رحم متصل شده و از طرف دیگر پهن شده و به صورت شیپوری به نام شیپور فاولوب درآمده و تخمدانها را احاطه می کنند .
رحم : از دو شاخه و یک بدنه تشکیل شده است . هر یک از شاخه ها از یک طرف به لوله اویداکت و از طرف دیگر به بدنه رحم وصل می شوند .
عنق رحم : عنق یا سرویکس بین بدنه و مهبل قرار گرفته و از تعدادی حلقه های عضلانی محکم و سخت تشکیل شده است . چین خوردگی هائی در سطح داخلی عنق رحم است که در موقع آبستنی به وسیله موکوس سختی بسته و مهروموم می شود و در گاو غیر آبستن در زمان فحلی برای دریافت اسپرم باز شده و ترشحات لیزا به از آن سرازیر می شود .
مهبل : قسمت خارجی و نرم تر اعضای تناسلی گاو ماده است که در موقع فعالیت جنسی متورم و مایع سفید رنگ و غلیظی از آن خارج می شود .
اعضای تناسلی گاو نر نیز شامل بیضه ها (سازنده اسپرم) غدد پروستات ، غدد COWRER و قضیب می باشد .
فیزیولوژی دستگاه تناسلی
در دام ماده با ظهور علائم بلوغ دوره های فحلی (THE ESTRUS CYCLE) آغاز می شود . اگر در دوره فحلی جفت گیری یا تلقیح مصنوعی انجام نشود ، این چرخه در ماده گاو هر 21 تا 24 روز یک بار تکرار می شود . این دوره را به چهار مرحله می توان تقسیم کرد .
مرحله قبل از فحلی ظاهری (PROESTRUS) : در این مرحله فولیکول دو گراف تحت تاثیر FSH رشد کرده و قطر آن بزرگ و پوسته خارجی آن نازک
می شود . داخل آن نیز پر از مایع فولیکولین (استروژن) با اسیدیته هشت ( 8 = PH ) می شود . این مدت سه روز طول می کشد .
مرحله فحلی ظاهری (Estrus) : در این مرحله مایع غلیظ و موکوس زلال مترشح از عنق و غدد رحم از فرج خارج می شود . گاو ماده بسیار بی قرار است و حالت طلب در آن به حداکثر می رسد . گاو فحل دم خود را بالا نگه
می دارد ، با اضطراب اطراف را نگاه کرده و به راحتی اجازه سوار شدن دیگر گاوها را می دهد . مقدار شیرش کم می شود . در اصطبل تعدادی دام را به اطراف خود جمع کرده و معمولاً سرپا می ایستد و بی قرار است . این مرحله 12 تا 19 ساعت طول می کشد . بهترین ساعات تلقیح در ثلث آخر مرحله فحلی است . شناسایی ساعات دقیق فحلی بسیار مهم و ضروری است . در صورت از دست دادن زمان فحلی ضرر و زیان هنگفتی به دامدار وارد می شود . در امریکا برای هر روز تاخیر در آبستنی 5/2 تا 3 دلار ضرر محاسبه می شود . در این مرحله گاو بیشترین مقاومت را نسبت به بیماری های رحمی دارد . پس از درآمد حاصله از فروش شیر ، تشخیص درست فحلی منجر به آبستنی ، بیشترین نقش را در سودآوری دامداری دارد . اگر هشتاد درصد فحل یا بی درست باشد ، درصد گیرائی اسپرم به 60 درصد می رسد .
مرحله بعد از فحلی ظاهری (Metestrus) : این مرحله که 6 تا 8 روز طول می کشد . 10 تا 14 ساعت بعد از مرحله فحلی ظاهری ، اوول شروع به پاره شدن کرده و وارد اویداکت می شود (مقداری خونریزی به علت زخم محل پاره شده بعد از 3 تا 4 روز در بیشتر دامها ملاحظه می شود ) . در اواخر این مرحله ، در محل پاره شده ، سلولهای زردی جایگزین شده و جسم زرد را تشکیل می دهد . اگر دام تلقیح شده و آبستن باشد این جسم زرد تا پایان دوره آبستنی باقی می ماند در غیر این صورت در گاو غیرآبستن بعد از ده روز کم کم جسم زرد تحلیل می رود .
مرحله آخر فحلی (Diestrus) : این مرحله 9 روز طول می کشد . در طی آن سرویکس یا عنق رحم کاملا بسته می باشد . هورمون پروژسترون در ابتدا به حداکثر رسیده و کم کم کاهش می یابد و به جای آن هورمون F.S.H ترشح شده و چند فولیکول دیگر برای چرخه بعدی فحلی شروع به رشد می کنند .
فحل یابی : فحل یابی را به عنوان یکی از عملیات زمان شیردوشی روزانه باید برنامه ریزی کرد. هنگام شیردوشی مدتی را برای مشاهده حیوانات جهت تشخیص فحلی باید اختصاص داد . اگر در شبانه روز یک بار در گله فحل یابی شود، درصد موفقیت 30 درصد و اگر دو بار این کار صورت گیرد درصد باروری پنجاه درصد و اگر سه بار صورت گیرد درصد موفقیت 60 تا 70 درصد واگر چهار بار بیشتر صورت گیرد درصد موفقیت به 80 تا 90 می رسد .

عوامل موثر در بروز فحلی
تغییرات ناگهانی هوا (باران های شدید ، رطوبت هوا ، گرما و سرما ) تغذیه ناکافی ، حرارت تابستانه (تنش گرمائی) در بروز فحلی موثراست و با تدابیر مدیریتی می توان آن را کاهش داد . تهیه سایبان ، تهویه مناسب ، در دسترس بودن آب تمیز و خنک ، تهیه کردن غذای مرطوب (TMR با رطوبت بیشتر) محیط آرام و پوشیده از پوشال لغزنده نبودن بستر ، عدم وجود سم درد و بیماریهای واگیر در گله برای مدیریت بروز فحلی ضروری است .

فصل پنجم : تلقیح مصنوعی واصلاح ن‍ژاد

برای اصلاح نژاد گله باید از وضعیت ژنتیکی دام مانند مقدار تولید شیر ، چربی شیر درصد پروتئین و خصوصیات ظاهری آن (وضعیت استقرار دست و پا ، کمر ، پشت ، سروگردن ، شانه ها ، لکن ) ، وضعیت استقرار پستان و قدرت دام و اندازه (طول و عرض) بدن و طرز استقرار سم ها مطلع بود و با توجه به این شناخت برای دامها تعیین اسپرم نمود . تامین صفات پسندیده و اصلاح ژنتیکی در نسلهای جدید بدون اطلاع از چگونگی استقرار ژنها ، بدون آزمایش Progeny و بدون مطالعه صفاتی که قابلیت توارث دارند ، ممکن نیست . اگر چه دست یابی به بخشی از اطلاعات فوق به عهده سازمانهای ذیصلاح دامپروری است اما اطلاع از آن ها به دامدار کمک شایانی خواهد کرد .

مراحل مختلف آبستنی و رشد جنین
تلیسه ها را بهتر است در سن 14 تا 15 ماهگی که به وزن مناسب 360 تا 380 کیلوگرم و قد 125 تا 127 سانتی متر می رسند و گاوها را 45 تا 60 روز پس از زایش و در ساعات آخر فحلی تلقیح کرد . تلقیح در ساعات آخر فحلی بالاترین رکورد آبستنی را نشان می دهد . آمادگی گاو ماده از یک طرف و قدرت حیاتی اسپرم در 24 ساعت اولیه تلقیح از طرف دیگری درصد باروری را افزایش می دهد . زمانی که اسپرماتوزوئید در اویداکت ، آخرین مراحل تکاملی خود را که Capacition باشد انجام داده و آماده پذیرایی اوول است ، اوول هم 12 ساعت پس از خاتمه فحلی وارد اویداکت شده و در 6 ساعت اولیه که بالاترین قدرت حیاتی را دارد با اسپرماتوزوئید ملاقات کرده و شانس باروری را بالا می برد . مراحل بعد عبارتند از :
1. اولاسیون : پس از پاره شدن فولیکول (10 تا 14 ساعت از فحلی گذشته ) تخمک و یا اوول از پرده فولیکول خارج شده و به محوطه شیپوری انتهای لوله اویداکت یا لوله فالوپ وارد می شود .
2. لقاح : در اثر ملاقات اسپرماتوزوئید و اوول در داخل لوله اویداکت لقاح صورت گرفته و همزمان با آن جسم زرد آبستنی بر روی تخمدان به وجود می آید . ترشح پروژسترون ، رحم را برای نگهداری جنین در دوره آبستنی یاری می کند و در این مرحله جنین تشکیل می شود . رشد جنین را می توان به سه مرحله تقسیم کرد . مرحله اول که تقسیمات سلولی مرولا شروع می شود . مرحله دوم یا رویان (Embryo) که طی تقریباً 13 روز ، گاسترولا و در روز چهاردهم مزودرم ظاهر شده و پرده های اطراف جنین ، رگهای خونی ، کوتیلدونها ، قلب ، پاها وسینه و کبد جنین تشکیل می شود. مرحله سوم (Ftus) یا جنین که از 45 روزگی تا پایان دوره آبستنی طول کشیده و جنین شکل طبیعی خود را پیدا می کند .
دوره آبستنی و تستهای لازم
طول دوره آبستنی در گاو هشتاین 271 تا 279 روز است . گاو آبستن آرام تر است و در ماه چهارم آبستنی (در صورت مراقبت صحیح) عضلاتش رشد بیشتری می یابد . در ماه پنجم گاهی اوقات حرکت جنین با لمس کردن پهلوی دام قابل تشخیص است . تست آبستنی در مراحل مختلف رشد جنین ، حداقل سه بار لازم و ضروری است . تست آبستنی دو ماهه ، تست آبستنی چهار ماهه و تست آبستنی هفت ماهه . با این تست ها می توان از وضعیت دام آبستن ، یا سقط کرده و یا هضم جنین مطلع شده و از ضرر و زیان جلوگیری کرده و در صورت نیاز هر چه سریعتر دام را درمان کرد. تحقیقات نشان داده است که نگهداری روزانه هر راس دام غیر آبستن و فاقد شیر در ایالات متحده آمریکا 6 دلار هزینه در بر دارد. این رقم در کشور ما ، مطمئناً بیشتر است . بهترین فاصله بین دو زایش (Calving interval) 5/12 تا 5/13 ماه است .به عبارت دیگر باید دامها را به فاصله حداکثر سه تا چهار ماه پس از زایش بارور نمود .

مهمترین شاخص های باروری و تولید مثل
هدف از به کار گرفتن شاخص های باروری و تولید مثل به حداکثر رساندن سودآوری گله پس از درآمد حاصل از شیر است . مهمترین شاخص های باروری عبارتند از : فاصله گوساله زائی ، روزهای باز و درصد باروری . برای تعریف این شاخص ها باید حداقل اطلاعاتی از گاو مورد نظر ، تاریخ آخرین زایمان ، تاریخ اولین تلقیح و تلقیحات بعدی و تائید آبستنی وجود داشته باشد .
فاصله گوساله زائی (Calving interval) : زمان میان دو زایش موفق بر حسب روز برای هر گاو است . این شاخص برای گله ، میانگین فواصل زایمانهای موفق کلیه گاوهای گله در یک دوره زمانی زایش است . میانگین 5/12 تا 5/13 ماه ، نشانه مدیریت باروری توانمندی است .
میانگین روزهای باز (Days open) : میانگین فاصله زایش تا آبستنی بر حسب روز است . مناسبترین مدت برای این دوره 100 تا 125 روز است .
درصد باروری (Conception rate) : تعداد تلقیحات منجر به آبستنی درصد تلقیح است به ازاء هر آبستنی مصرف 7/1 اسپرم مناسب می باشد .
میانگین روزهای شیرواری (Average days in milk) : این شاخص ، میانگین روزهای شیرواری گله از زمان زایش است که مقدار آن بر حسب فاصله گوساله زائی تغییر می کند .
اگر فاصله گوساله زایی 12 ماه باشد ، میانگین روزهای شیرواری 150 روز است . چنانچه فاصله گوساله زائی 13 ماه باشد شیرواری 165 روز و در صورتی که فاصله گوساله زایی 14 ماه باشد ، میانگین روزهای شیرواری 180 روز است . عوامل موثر در تغییر میانگین روزهای شیرواری عبارتند از میزان حذف دام در گله ، زایمان های فصلی ، افت تولیدمثل ، عدم حذف مناسب و ورود دام جدید به گله .

برنامه ریزی آمیزش در گله با استفاده از اسپرم گاو نر
در هر دامداری باید استراتژی آمیزشی تعریف و مشخص شود . گاوهای پر تولید عموما ظریف ، شکننده دارای تیپ شیری (بدن زاویه دار و تیر ) بوده و به طور نسبی ظرفیت بدن و عرض سینه آنها کمتر است . این گاوها نیاز به مراقبت و مدیریت دقیق و صحیح داشته و به تغییرات مدیریتی تحت استرس به کندی عادت می کنند . چون این دامها ظریف و لاغر هستند در شرایط نامناسب مدیریتی قادر به ذخیره انرژی در بدن خود برای دوره شیردهی بعد نیستند و اکثر اوقات دچار سخت زائی شده و نهایتاً حذف می شوند . در مناطقی که مواد متراکم و کنسانتره ، فراوان و ارزان است ، اهمیت ظرفیت بدن در گاوهای شیری کمتر است . اما در نواحی که علوفه و مرتع زیاد است و دام می تواند از چرای آزاد یا از علوفه ارزان استفاده کند . این صفت در تعیین اسپرم به منظور انتقال صفات مربوط به ظرفیت بدن اهمیت می یابد . اگر قیمت گذاری شیر براساس درصد پروتئین شیر مهم نباشد ، لزومی ندارد که هزینه هنگفتی بابت خرید اسپرم گاوهای نری که درصد پروتئین شیر دختران آنها بالا است صورت گیرد . اما اگر مبنای قیمت شیر درصد پروتئین شیر باشد ، اقتصادی بودن آمیزش گاوهای ماده با چنین اسپرمی توجیه پذیر است .
معمولاًدر روشهای مدیریت متمرکزکه مقادیر زیادی کنسانتره مصرف می شود ، ناراحتی های دست و پا زیاد دیده می شود . البته بروز این بیماریها هم به دلیل مصرف کنسانتره زیاد و هم استفاده از روش سیستم نگهداری بسته است . در چنین شرایطی صفات مربوط به دست و پا در موقع انتخاب اسپرم گاوهای نر اهمیت داشته و باید در مورد آنها دقت شود . البته در چنین مواردی اغلب دامداران سم چینی روزانه گاوها را به عنوان یکی از کارهای عادی خود تلقی می کنند . در پرورش غیر متمرکز و پرورش در مزارع و مراتع ، چون گاوها اغلب مواقع در مرتع هستند و آسیب کمتری به اندامهای حرکتی و مفاصل و به خصوص سم آنها وارد می شود ، انتخاب اسپرم جهت اصلاح سم از چنان اهمیتی برخوردار نیست . وقتی در یک گله انتخاب اسپرم و آمیزش حیوانات برای بالا بردن تولید شیر انجام می شود ، باید در بهتر نمودن صفات سیستم پستانی تاکید زیاد شود ، در غیر این صورت و در طی چندین نسل عمق پستانها زیادتر و اتصال آنها ضعیف تر می شود و در معرض ابتلا به ورم پستان قرار می گیرند . چون هر چه میزان تولید بیشتر باشد ، دام شکننده تر می شود ، خرید و انتخاب اسپرم یک عامل مهم و موثر در تصمیم گیری جهت اصلاح نژاد است . گاهی اوقات خرید اسپرم به علت شرایطی با محدودیت روبرو می شود . مثلاً در دامداریهایی که حذف اجباری دام بیش از استاندارد است خرید و انتخاب اسپرم گران قیمت باید توجیه اقتصادی و مالی داشته باشد . زمانی که قیمت شیر با توجه به هزینه ها متوسط است ، تمرکز روی انتخاب اسپرم به جهت اصلاح تیپ ضروری است . البته اعتقاد کلی بر این است که همواره برای انتخاب و خرید اسپرم باید یک تعادل نسبی بین دو گروه صفات تیپ و صفات تولید برقرار نمود . شاید به توان گفت که در سیستم های مدیریت متمرکز باید اولویت را به صفات تولید و سپس به صفات تیپ داد . ولی وقتی سودآوری از طریق تعداد زایمان و دوره های شیردهی بیشتر که حاصل بالا رفتن عمر اقتصادی دام است ، حاصل می شود ، بهتر است از نظر ژنتیکی روی صفات مربوط به تیپ بیشتر تاکید شود . معمولاً 35 درصد از سهم افزایش تولید ناشی از بهتر شدن خصوصیات ژنتیکی و 65 درصد آن حاصل از بهتر شدن شرایط محیطی (مدیریتی) برآورد می شود .

مراحل زایمان
دام در سه تا چهار هفته آخر دوران خشکی باید تحت مراقبت ویژه از نظر تغذیه و آرامش قرار گیرد . در صورتی که مقداری افزایش وزن داشته باشد باید روزانه مسیری را طی کند . این دوران را جزو دوران گاو شیری تازه زا باید در نظر داشت . گاو آبستن سنگین که در مرحله آخر آبستنی است باید از نظر بهداشتی در آرامش کامل باشد . قبل از زایمان قسمت خلفی دام و سم های دست و پا و کانال زایمان و پستانها را با آب و صابون باید شستشو داد و خشک کرد . حداقل دو روز قبل از زایمان ، دام را باید به زایشگاه کاملا بهداشتی منتقل کرد تا با برخورداری از بستری نرم و آرام و دسترسی به آب و غذا و امکانات بهداشتی به محیط زایشگاه عادت کند .
زایمان گاو در حالت طبیعی پس از اتمام دوره آبستنی انجام می شود . دوره آبستنی معمولا در نژاد هلشتاین و جرسی در حدود 279 روز است . علائم زایمان در چهل و هشت ساعت قبل از زایمان با تورم و التهاب لبه های فرج و خارج شدن موکوس غلیظ و افتادگی رباط های متصل کننده استخوانهای دم به لکن و انبساط رباط های خاصره و در نتیجه متسع شدن کانال زایمان و باز شدن عنق رحم و خروج جنین ، همراه با بیقراری و زور زدن و بلند شدن و خوابیدن و گاهی سرو صدا کردن دام آغاز می شود . با زور زدن های آرام مکرر ، رحم تحت فشار قرار گرفته و جنین وارد کانال زایمان می شود ابتدا پرده های جنین پاره و دست ها و پوزه گوساله (زایش طبیعی و درست) ظاهر می شود . پس از خروج سرو گردن و دستها ، بدن و پای عقب گوساله بیرون آمده و رابطه درونی مادر با گوساله که از طریق بند ناف است قطع شده و با لیسیدن و پاک کردن موکوس و لیزا به سر و پوزه گوساله توسط مادر رابطه ای جدید برقرار می شود . هورمون های استروژن ، رلاکسین و اکسی توسین نیز در خروج گوساله موثر است . پس از خروج گوساله و نفس کشیدن او انقباضات متوجه خروج و دفع جفت می شود . گاهی دام دچار سخت زائی ، بدزائی یا جفت ماندگی می شود . به هر صورت از دامپزشک های با تجربه یا در صورت عدم دسترسی به دامپزشک از تکنسین ماهر و یا کارگر فنی و با تجربه باید کمک گرفت . از هر گونه کمک دلسوزانه و ناآگاهانه به گاو در حال زایش و گوساله در حال تولید باید پرهیز کرد . اغلب مرده زائی ها و تلفات ، ناشی از عدم مراقبت و دست کاریهای ناآگاهانه است . ناف گوساله تازه زا را با تنورید باید ضدعفونی کرد . در دو ساعت اول تولد پس از شستشوی پستان مادر با آب و صابون و دوشیدن آغوز ، باید به گوساله آغوز خورانید . ضدعفونی ناف و آغوز دادن گوساله حداقل 3 تا 4 بار در روز زایش انجام می شود . ضمن مراقبت از گاوهای تازه زا ، وضعیت تب و اشتهای روزانه آنها را باید در نظر داشت . گاوهای بی رمق و جفت مانده ، تب شیر (Milk fiver) کتوزی را باید شناسایی کرده و تحت مداوا قرار داد . برای تحریک شکمبه ، باید علوفه مرغوب ساقه بلند به دام خورانده و وضعیت بدن او را از نظر انرژی بررسی کرده و مقدار جیره و پروتئین و نوع پروتئین را متعادل نمود .

فصل ششم : مدیریت دامداری برای توسعه دامداری و سودآور کردن آن باید اهداف زیر تحقق یابند .
1. تلفات گاو کمتر از 2 درصد و تلفات گوساله کمتر از 5 درصد شود . 2. تولید شیر 15 درصد بیشتر از معدل گله باشد (اصلاح نژاد) 3. روزهای باز بعد از زایش (Daysopen) به یکصد و ده روز برسد . 4. حذف ناشی از ورم پستان کمتر از 5 درصد گله باشد . 5. حذف غیر ژنتیکی کمتر از پانزده درصد باشد .
حذف دام
در گله های گاو با مدیریت خوب ، سالانه 25 تا 33 درصد از گله شیرده (گاو شیرده) به طور طبیعی جایگزین می شود . نتیجه این برنامه ریزی برای حذف ، جایگزینی کلی گله هر 3 تا 4 سال یک بار است . نسبت حذف بستگی به زمان ، وضعیت گله ، وضعیت بازار ، سیاست دامدار و سیستم دامداری و … دارد .
عوامل عمده در حذف گاو در گله های شیری
نارساییهای تولیدمثل ، پایین بودن تولید ، ورم پستان ، اشکالات استقرار پستان و سرپستانکها ، اشکالات دست و پا و مشکلات زایش از عوامل عمده حذف در گله های شیری است که جدول زیر ارتباط میان تعداد دوره های شیردهی و درصد حذف به دلیل هر یک از عوامل فوق را نشان می دهد .

درصد حذف
علل حذف
1 تا 3 دوره شیردهی
4 تا 6 دوره شیردهی
7 تا 9 دوره شیردهی
نارسائی های تولیدمثل
37/0
33/0
25/0
پائین بودن تولید
24/0
16/0
10/0
ورم پستان
09/0
17/0
14/0
اشکالات استقرار پستان و سرپستانک ها
06/0
10/0
09/0
اشکالات دست و پا
01/0
4/0
05/0
مشکلات زایش
03/0
02/0
02/0

بعضی از گاوداران به گاوهایی که تصور می کنند در شرایط خوب و رضایت بخشی هستند فرصت مجددی برای جبران نقایص می دهند . ( به خصوص در شیردهی اول ) ولی چون تعداد کمی از این گاوها قادر به جبران نقایص تولید هستند معمولا این عمل غیر موثر و غیراقتصادی است . بسیاری از دامداری فقط به رکوردهای تازه گاوها توجه دارند و به رکورد پیشین آنها مراجعه نکرده و رکورد گاو را با سایر گاوها مقایسه نمی کنند . این معیار می تواند سبب حذف دامهای با خصوصیات ژنتیکی برتر شود . اشتباهاتی در تشخیص باعث می شود گاو به عنوان عقیم یا بیمار حذف شود . انتخاب براساس زیبائی و شکل ظاهری ممکن است سبب حذف گاوهای با تولید بالا در گله شود . در این رابطه باید سن دام در نظر گرفته شده و به شایستگی ها ، ظرفیتها و اشکالات نیاکان و خویشاوندان نزدیک گاو توجه شود .
متاسفانه قواعد مدونی برای حذف گاو وجود ندارد . به طور کلی گاوهای با خصوصیات تولیدی بالا بایستی نگاهداری و گاوهای با تولید کم در اولین فرصت باید حذف شوند . در یک مدیریت خوب حذف اجباری نباید بیش از 10 تا 15 درصد باشد .

سم درد و لنگی پا در گاو شیری
لنگی پای گاو ، یکی از مشکلات عمده ای است که به طور روزمره در هر گاوداری مشاهده می شود در کنار تشخیص ، درمان و پیشگری از این بیماری ، محیط پرورش (سیستم دامداری) و جیره گاو نیز باید مورد بررسی قرار گیرد . به لحاظ فیزیولوژیک ، پاهای عقب و جلوی گاو متفاوت از هم هستند . در پاهای عقب وجه بیرونی ( یا جانبی) ساق کشیده تر و قوی تر و در پاهای جلو وجه درونی (یا میانی) ساق بزرگتر و قوی تر است و این تفاوت در اندازه پاها و افتراقی که پدید می آید گاو را قادر به تحمل 600 تا 800 کیلوگرم وزن بدن خود می کند . در عین حال بیشتر زخمهای ایجاد شده در وجه بیرونی پاچه های عقب و وجه داخلی پاچه های جلو با همین موضوع ارتباط دارد . به طور کلی می توان مشکلات سم گاو را ناشی از عوامل محیطی یا غذائی دانست . مشکلات ناشی از عوامل محیطی شامل رشد بیش از حد سم (در سیستم انفرادی Stanchain) و حرکت دام در محیط های بسیار نرم و مرطوب ، گندیدگی سم (در سالنهای مرطوب ، لجنی و گل آلوده ) ، زگیل های مودار پاشنه سم و زخمهای پاشنه سم هستند . مشکلات ناشی از عوامل غذائی نیز سبب پیدایش سم درد و التهاب اطراف تاج سم ها و یا آبسه در خط سفید سم و زخم کف سم می شود . برای تشخیص هر گونه مشکل لنگی در ناحیه سم باید گاو را هنگام حرکت کردن و راه رفتن زیر نظر گرفت و از بقیه جدا کرد . سپس سم را شست و تمیز کرد . ابتدا سطح بیرونی سم و بعد با بلند کردن پاهای گاو تمام قسمتهای سم را معاینه کرد (با استفاده از دستگاه سم چین) . پس از معاینه اولیه و تشخیص با سم چین و وسایل سم چینی وضعیت سم را اصلاح کرده و برای درمان اقدام نمود .

عوارض محیطی
رشد بیش از حد سم : از آنجا که امروزه گاوداری در محیطهای بسته و با بستر سخت و بتنی و از مصالح ساختمانی که دارای فشار منفی بر سم هستند رواج پیدا کرده است ، سم گاوها رشد بیشتر و نامنظم تری دارند که نیاز به معاینه ، اصلاح و درمان دارد . این روش پرورش یک برنامه منظم سم چین را ضروری می سازد .
گندیدگی سم (التهاب نکروتیک ناحیه جلدی سم ها) Necrotic Pododermatitis باکتریهای عامل این بیماری عمدتاً Fusobacterium necrophorum و Bacteroides melaninogenicus هستند که از طریق بریدگیها ، خراشها و یا سوراخهای ناشی از اشیاء تیز مثل میخ ، شن و غیره به درون بافت نرم بین پنجه ها راه پیدا می کنند .. گندیدگی سم اصولاً به طور فصلی و موسمی ، مثلا در فصول پرباران یا شدیداً مرطوب ، یخبندان ، خشکسالی و یا گل آلود شدن بستر دام اتفاق می افتد . درمان این بیماری عموماً با تزریق آنتی بیوتیک و استعمال جلدی نفتنات مس (Copper naphthenate) صورت می گیرد . اگر درمان به سرعت انجام نشود پای گاو دچار التهاب وسیع شده و بافتهای عمیق تر نیز عفونی می شوند و در نهایت گاو به ارتریت مزمن مبتلا می شود . برای جلوگیری از گندیدگی سم باید شرایط بهاربندها را طوری تنظیم کنیم که هیچ نوع صدمه ای به سم گاو وارد نشود و گاوها به طور منظم از حوضچه ضدعفونی با استفاده از سولفات مس عبور کنند . همچنین استفاده از ید (50 میلی گرم به ازاء هر گاو در روز) و اصلاح جیره و تنظیم میزان کلسیم ، فسفر و ویتامین A مورد نیاز در جلوگیری از این عارضه موثر است .
زگیل های مودار پاشنه : این زگیل ها از قبیل زگیل توت فرنگی ، زگیل سم ، زگیل Mertellaro ، تورم ناحیه جلدی انگشتان (Digital dermatitis) ، معمولاً زخم گرد یا زخم تخم مرغی شکل هستند که در بافت نرم فضای بین دو انگشتی پیدا می شوند . اولین نشانه این زگیل ها دردناک بودن ناحیه زخم در صورت لمس آنها و رویش موی سفید و سخت روی آن است . معمولاً عامل این عارضه ، باکتری اسپیروکت (Spirochete) است که در اغلب موارد با استعمال جلدی دو بار در روز اکسی تتراسیکلین در یک دوره یک هفته ای یا ده روزه درمان و می شود . پیشگیری از این زگیل ها با تمیز و خشک نگه داشتن کف جایگاه و عبور دادن منظم دام از حوضچه های آنتی بیوتیک (لینکوماسین ، ارتیروماسین ، اکسی تتراسیکلین) میسر می شود . فورمولاسیون های جدیدی نیز به اسمهای تجاری Hoof Mate و Hoof cheek به بازار عرضه شده است .
زخمهای پاشنه : این زخمها در اثر تماس دایمی پاشنه با کود مرطوب بستر ایجاد می شوند . چیدن رویش اضافی سم و استعال نفتنات مس برای درمان آن موثر است . بهترین راه پیشگری از این عارضه ، تمیز ، خشک و صاف و هموار کردن بستر و کف جایگاه دام است .
عوارض ناشی از تغذیه نادرست
تنظیم نادرست جیره معمولا بروز اسیدوز شکمبه و در نتیجه تولید هیستامین را به دنبال دارد . هیستامین نیز لامینای سم را ملتهب و متورم می کند . بحث در مورد اسیدوز و عوامل بروز آن بسیار گسترده است ، اما بهرحال ضروری است که التهاب لامینای سم به موقع تشخیص داده شده و ضمن جلوگیری از عواقب آن ریشه اصلی بیماری از بین برده شود . علائم لامینیت مزمن در گاوهای بالغ ، کوچک شدن وجه بیرونی دیواره سم ، کم شدن زاویه کف سم از 55 درجه به 35 درجه و ظهور شیارهای افقی در تمام سطح پنجه (سم) است . درمان جداگانه زخم کف سم و آبسه های خط سفید سم عموماً از طریق ایجاد شکاف عمیق در بافت مرده سم و آغشته کردن آن با آنتی بیوتیک و ترجیحاً استفاده از زیر سم مصنوعی صورت می گیرد . لنکش گاو شیری هزینه های اقتصادی چند جانبه ای برای یک واحد دامپروری در پی دارد . تشخیص ، درمان و پیشگیری صحیح عوامل لنکش در سودآوری مزرعه تاثیر مستقیمی می گذارد . در مناطق خشک ، سم گاوها به وسیله ریزه سنگها ترک بر می دارد که برای جلوگیری از آن ، سمها را با دنبه یا پارافین باید روغن مالی کرد .
تشخیص زمان بیماری از روی ترکهای افقی سم
به علت بیماریهای مختلف خصوصا بیماری ورم پستان ، متریت ، تب برفکی ، … روی سمهای گاو ترکهای افقی مانندی می توان مشاهده کرد . از روی این خطوط می توان زمان بیماری دام را تشخیص داد . هر هفته یک میلیمتر سم گاو از تاج سم تا انتهای سم رشد می کند .

بهداشت و بیماری دام
بسیاری از بیماری های دامی توسط عوامل بیولوژیک ، ویروسها ( عامل تب برفکی ، عفونت های تنفسی ، طاعون گاوی ، بیماری I.B.R ) باکتریها (عامل سل ، بروسلوز ، ورم پستان ، سقط جنین، ذات الریه ، اسهال … ) پروتوزئرها (عامل کوکسیدیوز گوساله ها ) و انگلها (انگلهای داخلی : بیماری انگلی ریه ، انگلی کبد ، انگلی روده و انگلهای خارجی شامل تایلریوز پیروپلاسموز و انگلهای پوستی شامل جرب ، کچلی ، هیپودرموز) به وجود می آیند .
غیر از عوامل بیولوژیک ، بیماری های متابولیک ( کتوز ، هیپوکلسیمی ، جفت ماندگی ، جابه جایی شیردان ، کبد چرب ، سم درد ناشی از اسیدوز و بیماری کتوز) با بیماریهای انفرادی ، جسم خارجی ، پیچش شیردان ، سم دردهای ناشی از عوامل فیزیکی ، تب شیر و مسمومیت های ناشی از سموم گیاهی نیز در دامداری ها شایع هستند که به کمک مهندسی بهداشت و مبارزه با ناقلین بیماری ، ایمن سازی و شیمی درمانی می توان بیشتر بیماریها را با مشاورت دامپزشکان با تجربه و مجرب تحت کنترل و مدیریت درآورد .
امروزه با رعایت بهداشت محیط دام (ضدعفونی کردن ، حرارت دادن ، خشک و تمیز کردن جایگاه و وسایل ) و سایر روشهای معمول ، بسیاری از عوامل میکروبی را می توان نابود کرد یا از بیماری زائی آنها جلوگیری نمود . با ایمن سازی و واکسیناسیون به موقع و قطع رابطه بین عامل بیماری و دام ، تشخیص و درمان به موقع و حذف دامهای ناقل ، می توان از ضرر و زیان به دامداری جلوگیری نمود .
اگر چه بیماری های گاو شیرده بسیار زیاد است ، اهم بیماریهای شایع در بین گاوداریهای شیری که زیان اقتصادی فراوانی به دامدار وارد می نمایند عبارتند از:
1. بیماری های مشترک انسان و دام (سل ، بروسلوز ، سیاه زخم ، لیپتوسپیروز)
2. بیماری های اورام پستانی (در گاو)
3. بیماری های دستگاه تناسلی (در گاو)
4. بیماری های مسری اسهال و نومونیا (ذات الریه) در گوساله های نوزاد و گاوان
5. بیماری اندامهای حرکتی فوت رایت ، سم دردهای همه گیر …
6. بیماری های متابولیک
7. بیماری های اپیدمیک و …

فصل هفتم : تهیه طرح گاوداری شیری با توجه به افزایش جمعیت و نیاز روزافزون به مواد غذایی به خصوص مواد پروتئینی ، اجرای طرحهای دامداری به شیوه نوین رو به افزایش است . قبل از بیان چهارچوب یک طرح دامداری ، دانستن مفهوم طرح و بررسی جنبه های فنی ، مالی، اقتصادی ، اجتماعی ، زیست محیطی حقوقی و مدیریتی آن ضروری است .
تعریف طرح : مجموعه عملیات پیش بینی شده سرمایه گذاری در
دوره هائی از زمان به منظور کسب درآمد در ادوار دیگر را طرح می نامند . این عملیات اجرائی با برنامه زمان بندی شده متکی بر تامین منابع و تسهیلات مالی ممکن صورت می پذیرد .
بررسی مالی : بررسی هزینه های مورد نیاز و درآمدهای (سود یا زیان) حاصل از تولیدات طرح است . به عبارت دیگر در بررسی مالی ، درآمدها و
هزینه های طرح ، برآورد می شوند .
بررسی اقتصادی : بررسی عرضه و تقاضا ، بازار مواد اولیه و بازار محصولات تولیدی در حوزه عمل (بازار داخلی) یا بازار برون منطقه ای است . در این بررسی جنبه های رقابت ، کیفیت محصول ، عرضه و تقاضا و بازارهای دیگر مورد توجه قرار می گیرد .
بررسی حقوقی : بررسی قرائن و نشانه های طرح طبق اختیاری که قانون گذار جهت اخذ تضمین کافی به منظور برگشت منابع مالی و تسهیلات به بانک داده است می باشد .
بررسی اجتماعی : بررسی استقرار طرح در یک حوزه جمعیتی و تاثیرات اجتماعی طرح بر مردم منطقه (اشتغال و ایجاد رنجیره کاری ) است .
بررسی مدیریتی : بررسی چهارچوب سازمانی افراد شاغل در طرح و نیازمندیهای تخصصی مرتبط با طرح است .
بررسی جنبه فنی طرح :
الف) جنبه های اختصاصی طرح (مثلاً در گاوداری بررسی تعداد دام، غذای مورد نیاز ، ساختمان و تاسیسات گاوداری ، ماشین آلات مورد نیاز و … است).
ب) جنبه های عمومی طرح (شامل ساختمان و تاسیسات عمومی ، … و توجه به مسائل زیست محیطی است ).

بررسی فنی طرح گاوداری شامل موارد زیر است :
1. ظرفیت دامداری (تعداد گاو مولد و شیرده )
2. تغییرات گله (تعداد دامهای موجود) در سالهای مختلف تا تکمیل ظرفیت
3. برآورد مقدار مواد غذائی ، علوفه و کنسانتره مورد نیاز گله
4. ساختمانها و تاسیسات و ماشین آلات مورد نیاز
5. در صورت وجود زمین زراعتی جهت کشت علوفه ، تهیه برنامه کشت و برآورد مقدار اب مورد نیاز ، مقدار زمین زراعتی و تاسیسات و تجهیزات مورد نیاز (چاه ، برق ، ماشین آلات داشت و برداشت و … )
اگر چه امکانات و خواسته های مجریان طرح متفاوت و متغیر است ، اما در بررسی جنبه های فنی طرح با حفظ خواسته های مجری نباید به چهارچوب طرح صدمه و لطمه وارد شود .
1. ظرفیت دامداری با تعداد گاوهای شیرده و مولد
بررسی هر طرح گاوداری تابعی از تعداد گاوهای مولد (شیرده …) و سیستم نگهداری آنهاست . با توجه به تعداد گاوهای شیرده ، مساحت مورد نیاز برای ساختمان و تاسیسات ، پرسنل مورد نیاز ، مقدار مواد غذایی ، علوفه و زمین زیرکشت ، تعیین شده و پس از آن بررسی های دیگر انجام می شود .
2. تغییرات ترکیب گله (تعداد دامهای موجود) در سالهای مختلف
بیشتر دامداران پس از آماده شدن ساختمان ها و تاسیسات دامداری با خرید تعدادی تلیسه آبستن شروع به دامداری می کنند . پس از مدتی تلیسه های آبستن زایش نموده و دامدار دارای تعداد گوساله های ماده و نر می شود . با گذشت زمان گوساله های ماده تبدیل به تلیسه (فروش ، جایگزین) می شوند و ممکن است گوساله های نر (فروش در سن نوزادی یا پروار) نگهداری شوند . زاد ولد و تغییرات در سالهای مختلف ، ترکیب گله یا موجودی دامها را تحت تاثیر قرار می دهد . تغییرات گله تقریباً تابع ضرایب معینی است که بر پایه این ضرایب می توان ترکیب گله و تعداد دامهای سالهای مختلف را برآورد کرد .
این ظرایب شامل ، درصد آبستنی و زایش ، درصد تلفات گوساله ها در سن های مختلف و درصد حذف و تلفات دام است. درصد آبستنی و تلفات تابعی از مدیریت دامداری و حذف های اختیاری بستگی به خواسته مدیر دارد .
در طرحهای گاوداری جدول ضرایب بشرح ذیل به کار گرفته می شود .
1. درصد گوساله گیری 80 درصد
2. درصد تلفات 4 درصد
3. حذف گاو در سال اول 10 درصد
و برای سالهای بعد 20 درصد
در جدول تغییرات دام اصطلاح گاو قابل بهره برداری به کار رفته است که معادل تعداد گاوهای شیرده در یک سال است . چون تلف شدن دام در طول سال صورت می گیرد و ممکن است گاوی مثلاً در هفت ماهگی از شیردهی تلف شود ، به همین دلیل تعداد گاوهای قابل بهره برداری پس از کسر نیمی از تلفات از تعداد کل گله به دست می آید .
(گاوی که در هفت ماهگی یا در طی سال تلف می شود به طور متوسط نیمی از سال را شیر تولید می کند )

صورت وضعیت تغییرات دام
شرح
سال اول
سال دوم
سال سوم
سال چهارم
درصد گوساله گیری
80
80
80
80
درصد تلفات (گاوشیری و تلیسه)
4
4
4
4
درصد حذف
10
20
20
20
ترکیب گله
تعداد گاو شیری
100
86
100
100
گاو شیری قابل بهره برداری
98
85
98
98
گوساله ماده
40
34
40
40
گوساله نر
40
35
40
40
تلیسه
–
40
34
40
گاو نر
2
2
2
2
تلفات
گاو شیری
4
3
4
4
تلیسه
–
2
1
2
فروش
گاو شیری
10
17
19
19
تلیسه
–
(4)
(10)
(15)
گوساله نر
40
35
40
40
گاو نر حذفی
–
–
2
–
خرید
گاو شیری
100
–
–
–
گاو نر
2
–
2
–
* به ازاء هر پنجاه راس گاو شیرده یک گاو نر خریداری شده و هر سه سال یک بار برای جلوگیری از همخوانی در گله ، گاو نر حذف می شود .
برای برآورد مقدار غذای مورد نیاز گله ( کنسانتره ، علوفه ، سیلوی ذرت ، شیرخشک یا شیر مصرفی گوساله ) ، مقدار مواد غذایی روزانه یک راس دام با توجه به تولید ، سن و وزن بدن محاسبه شده و سپس در تعداد دام موجود در گله و 365 ضرب می شود تا مقدار مواد غذایی لازم در طول سال برآورد شود .
خوراک سالانه هر راس دام (گله شیرده)
ردیف
نوع دام
سیلوی ذرت kg
یونجه kg
کنسانتره kg
شیرخشک kg
1
گاو شیرده
6600
2200
1690
–
2
تلیسه 2-1 ساله
3300
1600
700
–
3
گوساله ماده تا 13 ماهه
1500
750
400
70
4
گوساله نر پرواری
2100
750
1100
70
5
گاو نر تخمی
3600
3000
1000
–
اگر قیمت هر کیلوگرم ذرت علوفه ای دویست ریال ، یونجه 1200 ریال و کنسانتره نیز 1200 ریال باشد ، هزینه خوراک هر راس از هر دسته به شرح زیر است :
1) گاو شیرده
نمونه جیره
کیلوگرم
قیمت واحد ریال
قیمت کل هزار ریال
یونجه
2200
1200
2640
کنسانتره
1690
1200
2028
سیلوی ذرت
6600
200
1320
جمع
10490
–
5988

با توجه به جداول صفحات قبل هر راس گاو شیرده روزانه 28 کیلوگرم T.M.R مصرف میکند . هزینه هر راس 47/16405 ریال و قیمت هر کیلوگرم T.M.R ، 82/570 ریال است .
2) تلیسه (2-1 ساله)
نمونه جیره
کیلوگرم
قیمت واحد ریال
قیمت کل هزار ریال
یونجه
1600
1200
1920
کنسانتره
700
1200
840
سیلوی ذرت
3300
200
660
جمع
5600
–
3420
در نتیجه هر راس تلیسه (2-1 ساله) روزانه 34/15 کیلوگرم T.M.R مصرف کرده، که هزینه هر راس 86/9369 ریال و قیمت هر کیلوگرم T.M.R 71/610 ریال می باشد .
3) گوساله ماده 1 ساله
نمونه جیره
کیلوگرم
قیمت واحد ریال
قیمت کل هزار ریال
یونجه
750
1200
900
کنسانتره
400
1200
480
سیلوی ذرت
1500
200
300
شیرخشک
70
15000
1050
جمع
2720
–
2730
بنابراین هر راس دام 45/7 کیلوگرم T.M.R و شیرخشک مصرف کرده که هزینه هر راس 4/7479 ریال و قیمت غذا 7/1003 ریال می باشد .

4) گوساله نر پرواری
نمونه جیره
کیلوگرم
قیمت واحد ریال
قیمت کل هزار ریال
یونجه
750
1200
900
کنسانتره
1100
1200
1320
سیلوی ذرت
2100
200
420
شیر خشک
70
15000
1050
جمع
4020
–
3690
T.M.R و شیر خشک 01/11 کیلوگرم و هزینه هر راس 58/10109 ریال و قیمت هر کیلوگرم 9/917 ریال می باشد .
5) گاو نر تخمی
نمونه جیره
کیلوگرم
قیمت واحد ریال
قیمت کل هزار ریال
یونجه
3000
1200
3600
کنسانتره
1000
1200
1200
سیلوی ذرت
3600
200
720
جمع
7600
–
5520
در نتیجه هر راس دام روزانه 82/20 کیلوگرم T.M.R مصرف کرده که هزینه هر راس 28/15123 ریال و قیمت هر کیلوگرم T.M.R 31/726 ریال می شود .

کل هزینه خوراک در گله با توجه به ترکیب گله در ظرفیت کامل
1.003.440 = ( 2 * 5520 ) + (40 * 3690 ) + (40 * 2730 ) + (40 * 3420 ) + ( 100 * 5988 )
هزینه سال اول خوراک دام ، با توجه به ترکیب در گله
866640 = ( 2*5520 ) + ( 40*3690) + (40 * 2730 ) + ( 100 * 5988 )
هزینه سال دوم خوراک دام
884747 = (2*5520) + (35*3690) + ( 34 * 2730 ) + ( 40 * 3420 ) + ( 86 * 8988 )
هزینه سال سوم خوراک دام
982920 = ( 2 * 5520 ) + ( 40 * 3690 ) + ( 40 * 2730 ) + ( 34 * 3420 ) + ( 100 * 5988 )
هزینه سال چهارم و به بعد خوراک دام ( در سال چهارم ظرفیت گله کامل می شود) 1003440 هزار ریال است .
مفاهیم و نکات مهم
* عمر اقتصادی : دوره شیردهی + دو سال جمعاً 5/5 تا 6 سال
* سن بلوغ جنسی 12 تا 14 ماهگی برای گوساله ماده که آن را تلیسه آماده گل می نامند .
* سن تلقیح 14 تا 18 ماهگی ( با توجه به رشد متعادل 63 درصد وزن گاو بالغ )
* مدت آبستنی : 9 ماه
* فحلی : آمادگی گوساله ماده برای جفت گیری که دوره آن 21 روز است .
* مدت فحلی : 15 تا 17 ساعت و در فصل تابستان این زمان کوتاه تر می شود .
* دوره شیردهی استاندارد : 305 روز ( دو ماه )
* دوره خشکی : استراحت دوران شیردهی (دوماه)
* کارتیه یا چهاره : هر پستانک را یک کارتیه یا چهاره می نامند . گاو دارای 4 سرپستانک یا کارتیه است .
* تلیسه شکم اول : گاو یک شکم زائیده
* فاصله دامداری با دامداری مشابه 500 تا 1000 متر ، از جاده اصلی 150 متر ، از دکل برق حدود 400 متر .
* انتخاب محل مناسب گاوداری : ضمن رعایت مقررات نظام دامپروری کشور ، دسترسی سهل به بازار خرید و فروش ، دسترسی به برق ، آب ، تلفن ، خدمات شهری ، بهداشتی و دامپزشکی
فضای لازم برای دام بر حسب نوع و سن
شرح
مساحت جایگاه مسقف (مترمربع)
مساحت بهاربند (مترمربع)
گوساله نوزاد (یک تا هفت روزه)
باکس چوبی یا 8/0 * 2/1
–
گوساله یک تا پنج هفته
2/1
2/1
گوساله یک تا سه ماهه
3-2/1
3-2/1
گوساله سه تا پنج ماهه
4-3
4-3
گوساله پنج تا دوازده ماهه
6-4
6-4
گوساله نر پنج تا چهارده ماهه
10-4
10-4
گوساله دوازده تا پانزده ماهه (تلیسه کل)
6
10
تلیسه کل خوردچه و آبستن (چهارده تا بیست وچهار ماهه)
6
12
گاو شیری (یک یا چند شکم زا)
6
12
گاو نر تخمی
10
12
گاو خشک و آبستن نزدیک به زا
5
12

فضای لازم برای ساختمانهای جانبی
انبار علوفه یکصد و هفتاد و نه متر مربع با ارتفاع چهارمتر برای یک فصل پرباران و بقیه علوفه در فضای باز چیده شود .
انبار کنسانتره یکصد و بیست و پنج متر مربع با ارتفاع چهارمتر
انبار کاه بستر نود و چهار متر با ارتفاع چهار متر
انبار سیلوی ذرت یکصد و شصت متر مکعب
ساختمان شیردوشی هفتاد و دو متر مربع چاله سرویس ، سی و شش متر مربع محل انبار ذخیره شیر و نود متر مربع بهاربند انتظار شیردوشی

ماشین آلات و تاسیسات و ادوات لازم
منبع هوایی : برای یکصد راس ، چهار بار در شبانه روز پر شود به ظرفیت شش هزار لیتر
منبع سوخت : برای یکصد راس ، ده هزار لیتر با ورق سیاه
واحدهای دوشنده : شش تا هشت واحد دوشنده
شیر سردکن : پنج تن ظرفیت
موتور ژنراتور : چهل کیلو وات آمپر ( KVA 40)
آسیاب میکسر : نیم تن در ساعت
انشعاب برق : یکصد کیلووات
تعداد بیدون : چهل بیدون پنجاه لیتری

محاسبات ساختمان و تاسیسات
فضای سبز شستشو پرسنل گوساله تلیسه گاو
لیتر6000=4 [1500 + (700 * 2)+(150*11)+(30 *80)+(50*40)+(120*100)] منبع هوایی آب

کارگری آبگرمکن تراکتور
لیتر 10000 = 3 ( 2000 + 12000 + 16000) منبع سوخت بر حسب لیتر
دوشا
تعداد بیدون مورد نیاز عدد 40 = 50 ( 24 * 85 ) حجم بیدون
ارتفاع ضریب
2 m 179 = m 4 ÷ ( 25/6 * 12/4 * ton 344 ) یونجه انبار علوفه برای چهار ماه
ضریب اطمینان
2 m 300 = 1/1 * (94 + 179 ) 2 m 94 = 4 ÷ (25/6 * t 60 ) کاه زیر پا
هر تن علوفه تقریباً 25/6 متر مکعب فضا را اشغال می کند .
2 m 622 = ( 100 + 40 + 80 ) 83/2 سیلوی ذرت
طول عرض
2 m 125 = 100 * 25/1 انبار کنسانتره
2 m 1500 = 10 * (50 + 100 ) محوطه سازی m 300 = 2 * ( 50 + 100 ) دیوارکشی
الکتروپمپ ، محوطه ، اصطبل ، آسیاب میکسر ، اداری ، مسکونی ، شیردوش و شیرسردکن انشعاب برق
Kw 100=88<=6 50 7 5 5/2 * 4 3 kw 5
قیمت هر متر طول خط 40000 ریال ، هر کیلو وات برق 400000 ریال ، ترانس 20.000.000 ریال – ماشین آلات

به ازاء هر 50 راس یک نفر کارگر شیردوش
100 = 100 راس * 1 واحد گاو شیری
30 = 40 * 75/0 تلیسه
20 = 80 * 25/0 گوساله

به ازای هر 25 واحد دام یک کارگر ساده مورد نیاز است . بنابراین با توجه به 150 واحد دام به 6 کارگر ساده نیاز است .

جدول ساختمان تاسیسات
ردیف
شرح
مساحت – تعداد
متر مربع
محاسبات و مشخصات فنی
ارزش واحد ریال
ارزش کل هزار ریال
1
اصطبل باز
644
2 m 644 = 44/6 * 100
500000
322000
2
زایشگاه و کلینیک
87
36 = 12 * 3 و اطمینان روز
500000
18000
3
اتاق شیردوشی
72

600000
43200
4
اتاق پشت شیردوش
36
36 = 2/1 * 72
500000
18000
5
محوطه انتظار
72
5/1 برابر اتاق شیردوشی
400000
30800
6
بهاربند
1336
دو برابر فضای سقف
120000
160320
7
انبار کنسانتره
125
2 m 125 = 25/1 * 100
500000
62500
8
انبار علوفه
300
ارتفاع چهارمتر مربع برای چهارصد و چهارتن یونجه و کاه
400000
120000
9
سیلوی ذرت
622
2 m 622 = (100 + 80 + 40) 837/2
150000
93300
10
ساختمان اداری
60
اتاق مدیریت ، کامپیوتر و حسابداری ، سرویس
700000
42000
11
ساختمان کارگری
100

600000
60000
12
منبع هوائی
یک دستگاه
شش هزار لیتر چهار بار در شبانه روز
15000000
15000
13
منبع سوخت
یک دستگاه
10000 لیتری با ورق سیاه
7000000
7000
14
بیدون حمل شیر
4 عدد
آلومنیویی 50 لیتری
60000
24000
15
آبگرمکن
سه دستگاه
6 گالنی
1000000
3000
16
قپان
یک دستگاه
500 کیلوگرمی ایرانی
1500000
1500
17
چاه عمیق
یک حلقه

50000000
50000
18
دیوار کشی
300 متر
به ارتفاع دو متر با محاسبه دیوار اصطبل ها
150000
45000
19
محوطه سازی و جاده کشی
1500
جاده بین سالنها ، فضای سبز و درختکاری
20000
30000
20
انشعاب برق
یک رشته
یکصد کیلو وات
80000000
80000
21
جایگاه گاو نر
24
یک راس گاو نر
500000
12000
22
هانگار
60
ماشین آلات
400000
24000
23
ساختمان نگهبانی
15

400000
6000
24
جایگاه انفرادی گوساله
18

300000
5400
25
پیش بینی نشده
–

63680

جمع کل

1.336.700

جدول ماشین آلات
ردیف
شرح
تعداد
مشخصات فنی
ارزش واحد ریال
ارزش کل (هزار ریال)
1
شیردوش
یک دستگاه
6 واحد ثابت
100.000.000
100.000
2
شیرسردکن
یک دستگاه
5/2 تنی استیک با همزن
4.000.000
40.000
3
موتور ژنراتور
یک دستگاه
kw 30 یا KVA 4 چهارسیلندر
60.000.000
60.000
4
وانت
یک دستگاه
نیسان
80.000.000
80.000
5
تراکتور
یک دستگاه
70 قوه اسب بخار
60.000.000
60.000
6
تیغه و بیل
یک دستگاه
ایرانی
1.000.000
10.000
7
تریلر
یک دستگاه
چهار چرخ 5 تنی
15.000.000
15.000
8
الکتروپمپ
یک دستگاه
7.5 HP
8.000.000
8.000
9
آسیاب
یک دستگاه
یک تنی
15.000.000
15.000
10
میکسر
یک دستگاه
500 کیلو گرمی
7.000.000
7.000
11
تابلو برق
یک دستگاه
با کابل کشی و سای متعلقات
15.000.000
15.000
12
سمپاش
یک دستگاه
موتوری 100 لیتری فرغونی چرخدار
650.000
6500
13
پیش بینی نشده 5%
یک دستگاه

20825

437325

جدول کارکنان دائم
ردیف
شرح
تعداد
حقوق ماهیانه
سالیانه (هزار ریال)
1
مدیر طرح
1
2.000.000
24.000
2
کارشناس دامپروری
1
2.000.000
24.000
3
دامپزشک نیمه وقت
1
900.000
900
4
کارگر گاوداری
6
1.500.000
9000
5
کارگر شیردوشی
2
1.500.000
3000
6
نگهبان
1
1.000.000
1000
7
حسابدار نیمه وقت
1
9.000.000
9000
8
راننده
1
1.500.000
1500

جمع
14

71400

* هزینه سمپاشی و ضدعفونی محوطه : به ازاء هر متر مربع شش هزار ریال : کل محوطه 2268 متر مربع می باشد .
به هزار ریال 13608 = 6000 * 2268 متر مربع
* هزینه کاه بستر
کیلوگرم 40800 = 400 * ( 2 + 100 )
کیلوگرم 12000 = 300 * 40
کیلوگرم 8000 = 100 * 80
کیلوگرم مجموع کاه بستر 60800 = 8000 + 12000 + 40800
هزینه کاه بستر در سال تکمیل بر حسب ریال 2128000 = 350 * 60800
* هزینه خرید اسپرم به منظور تلقیح مصنوعی : به ازاء هر راس و هر باروری هشتاد هزار ریال
سال اول به هزار ریال 8000 = 80000 * 100
سال دوم به هزار ریال 10080 = 80000 * 126
سال سوم به هزار ریال 10720 = 80000 * 134
سال چهارم و به بعد 11200 = 8000 * 140
* بیمه ساختمان و تاسیسات شامل بیمه قدیم و جدید به کسر پیش بینی نشده * 3 درصد = 50685
هزار ریال هزار ریال راس
* بیمه دام در ظرفیت کامل گاو شیرده و تلیسه 18280 = 57/130 * (40 + 100 )
بیمه گوساله نر و ماده به هزار ریال 4818 = 225/60 * 80
گاو نر داشتی به هزار ریال 54/255 = 776/127 * 2
جمع بیمه برای کل گله به هزار ریال 23353 = 255 + 4818 + 18280
* دارو بهداشت : کاهش هزینه دارو و درمان بستگی به مدیریت گله و نوع سیستم نگهداری دارد . اگر مدیریت دامداری در سیستم های نگهداری یکسان باشد ، هزینه سیستم بسته بیشتر از سیستم فری استال و سیستم فری استال نیز بیشتر از سیستم باز و مرتع است ، به هر صورت به ازاء هر راس شصت هزار ریال هزینه در نظر گرفته می شود .
سال اول 10.800.000 = 60000 * 180
سال دوم 11.760.000 = 60000 * 196
سال سوم و به بعد 12.840.000 = 60000 * 214
* سوخت و انرژی : هزینه سوخت و انرژی شامل هزینه روشنائی محوطه ، اصطبل ها ، سیستم اداری، منازل مسکونی کارگری ، برق الکتروپمپ ، آسیاب و میکسر ، شیردوش ، پلیت کولر ، شیر سردکن، شیردوش و هزینه سوخت تراکتور ، ژنراتور ، ماشین سواری و آبگرمکن … می باشد .
هزینه برق (A)
مصرف برق محوطه برای سی متر یک عدد روشنائی

روشنائی اصطبل : کیلووات 2 = وات 1670 = w 5/2 * (24 + 644)
سیستم اداری : کیلووات 3 = وات 3000 = w 50 * 60
منازل مسکونی : کیلووات 9 = kw 5/1 * 6 واحد کارگری
الکتروپمپ : 5/7 اسب بخار : کیلووات 18 = 3 * 6 = kw 746 * 5/7 اسب بخار
آسیاب میکسر : کیلووات 7
شیرسردکن و پلیت کولر : کیلووات 43
دستگاه های دوشنده : کیلووات 12 = 2 ساعت * 2 بار دوشش * kw 3
جمع برق مصرفی : کیلووات مصرف برق 144
هزینه به هزار ریال (A)

هزینه سوخت فسیلی (B) روز ساعت
تراکتور 3.188.640 = 3/1 * 200 * 12/0 * 365 * 4 * HP 70
ژنراتور 399.333 = 3/1 * 200 * 16/0 * 120 * 2 * HP 40
آبگرمکن 2.190.000 = 200 * 365 * لیتر در روز 10 * 3
وانت 7.592.000 = 3/1 * 800 * 365 * 20% * kw 100
جمع سوخت فسیلی 13369 = 7592 + 2190 + 399 + 3188
کل هزینه سوخت و انرژی به هزار ریال
14420 = 2/14420 = 13369 + 2/1051 = A+B
تعمیر و نگهداری : در سالهای اول احداث با توجه به نوساز بودن برای تعمیرات و نگهداری ساختمان و تاسیسات موجود و مورد نیاز بدون احتساب امتیاز و انشعاب برق ، 5/2 درصد و برای ماشین آلات 5 درصد هزینه محاسبه می شود که هزینه تعمیر و نگهداری در سال اول پنجاه درصد ، در سال دوم هفتادو پنج درصد و در سال سوم و به بعد صد درصد بشرح زیر خواهد بود .
سال اول 26298 هزار ریال
سال دوم 39447 هزار ریال
سال سوم و به بعد 52597 هزار ریال

جدول هزینه های جاری طرح
ردیف
شرح/سال
سال اول
سال دوم
سال سوم
سال چهارم
سال پنجم
1
حقوق کارکنان دائم
71400
71400
71400
71400
71400
2
هزینه غذای دام
866640
884747
982920
1003440
1003440
3
دارو و بهداشت
10800
11760
12840
12840
12840
4
سوخت و انرژی
14420
14420
14420
14420
14420
5
تعمیرات و نگهداری
26298
39447
52597
52597
52597
6
سمپاش
13608
13608
13608
13608
13608
7
خرید کاه زیر پا
17080
18935
20650
21280
21280
8
تلقیح مصنوعی
8000
10080
10720
11200
11200
9
بیمه ساختمان و تاسیسات
50685
50685
50685
50685
50685
10
بیمه دام
18345
20622
22602
23353
23353
11
خرید گاو نر تخمی
–
–
20000
–
20000
12
پیش بینی نشده 5 درصد
57573
56785
66720
66895
67945

جمع
1154849
1.192.489
1339162
1341718
1362768

جدول تعداد و ارزش تولیدات
ردیف
شرح
واحد
سال 1
سال 2
سال 3
سال 4
سال 5

مقدار
ارزش
مقدار
ارزش
مقدار
ارزش
مقدار
ارزش
مقدار
ارزش
1
شیر 2200
kg
686000
1509200
620712
1325966
720000
1584000
730000
1606000
740000
1628000
2
گاوشیری حذفی 14000
kg
6000
84000
10200
142800
11400
159600
11400
159600
11400
159600
3
گاونر حذفی 15000
kg
–
–
–
–
1600
24000
–
–
1600
24000
4
گوساله نر پرواری 16000
kg
18000
288000
15750
252000
18000
288000
18000
288000
18000
288000
5
تلیسه مازاد18000000
راس
–
–
4
72000
10
180000
15
270000
15
270000
6
کود دامی 70000
Ton
292
20440
294
20580
329
23030
325
22750
335
23450
7
دریافت بیمه
راس
8
19000
10
21500
10
23500
10
23500
10
23500
جمع

1920640
1834846
2282130
2369850
2416550

تولیدات و درآمد طرح
1) شیر

تولید به تن
تعداد گاو شیرده
ارزش هزار ریال
ارزش کل هزار ریال
سال اول
7
98
2200
1.509.200
سال دوم
3025/7
85
2200
1.325.966
سال سوم
347/7
98
2200
1.584.000
سال چهارم
449/7
98
2200
1.606.000
سال پنجم
551/7
98
2200
1.628.000
2) گاو حذفی شیرده وزن زنده 600 کیلوگرم به ارزش هر کیلو 14000 ریال
3) حذف گاو نر گله 800 کیلوگرم به ارزش هر کیلو 15000 ریال
4) گوساله نر پرواری 450 کیلوگرم به ارزش هر کیلو 16000 ریال
5) تلیسه مازاد هر راس تلیسه آبستن 18.000.000 ریال
6) کود تولیدی 30 درصد کل ماده ماده خشک غذایی + کاه بستر
از قرار هر تن 70.000 ریال سال اول هزار ریال 20.440 = 70000 * 292
سال دوم 20.580 = 70000 * 294
سال سوم 23.030 = 70000 * 329
سال چهارم 22.750 = 70000 * 325
سال پنجم 23.450 = 70000 * 335
دریافت حق بیمه دامهای حذفی و ذبح شده
سال اول ) 19000 = 9000 + 10000 10 راس 4 راس اجباری 6 راس اختیاری
سال دوم ) 21500 = 9000 + 12500 17 راس 5 راس اجباری 12 راس اختیاری
سال سوم ) 23500 = 11000 + 12500 19 راس 5 راس اجباری 14 راس اختیاری
سال چهارم) 23500 = 11000 + 12500 19 راس 5 راس اجباری 14 راس اختیاری
سال پنجم) 23500 = 11000 + 12500 19 راس 5 راس اجباری 14 راس اختیاری

جدول ارزش موجودی دام در پایان سال
شرح/سال
شروع طرح
سال اول
سال دوم
سال سوم

تعداد
ارزش
تعداد
ارزش
تعداد
ارزش
تعداد
ارزش
گاو شیری
100
1800000
86
1548000
100
1800000
100
1800000
گوساله ماده
0
–
40
400000
34
340000
40
400000
گاو نر
2
20000
2
20000
2
20000
2
20000
جمع
102
1820000
128
1968000
136
2160000
142
22200000

جدول موارد مشمول مشارکت مدنی
شرح
سرمایه گذاری قبلی
سرمایه گذاری جدید
سرمایه گذاری کل
سهم الشرکه بانک در مشارکت

125000
–
125000
1280000 هزار ریال
ساختمان و تاسیسات
–
1336700
1336700
سهم الشرکه شریک (نقدی)
ماشین آلات
–
437325
437325
534025 هزار ریال
هزینه های مقدماتی

40000
40000
جمع سرمایه گذاری جدید

125000
1814025
1939025
1814025 هزار ریال

جدول سرمایه گذاری
شرح
سرمایه گذاری قبلی
سرمایه گذاری جدید
سرمایه گذاری کل
زمین
125000

125000
ساختمان و تاسیسات
–
1336700
1336700
ماشین آلات
–
437325
437325
دام
–
1820000
1820000
سرمایه در گردش
–
400000
400000
هزینه های مقدماتی
–
40000
40000
سود دوران مشارکت
–
172800
172800
جمع
125000
4206825
4331825
خرید یکصد راس تلیسه آبستن از قرار هر راس 18.000.000 ریال و دو راس گاو نر هر راس ده میلیون ریال
هزار ریال 18200000 = 2 * 10000 + 100 * 18000
سرمایه در گردش مورد نیاز حدود 30 درصد هزینه های جاری (چهارماه) ، 400000 هزار ریال است . که هفتاد درصد آن (280.000 هزار ریال ) تحت عنوان فروش اقساطی مواد اولیه توسط بانک پرداخت می شود .
هزینه زمین پنج هزار متر مربع : هزار ریال 125000 = 25 * 5000
هزینه های مقدماتی شامل : هزینه تشکیل پرونده ، وثیقه ، هزینه 5/1 در هزار کارشناسی ، حق الثبت پروانه ساخت

محاسبه سود

13318400 = 518400 + 1280000
سود دوران مشارکت مدنی در سال 5/13 درصد
(هزار ریال) 172800 = 5/13% * 1280000
جمع اصل و سود مشارکت (تسهیلات سهم الشرکه فروش اقساطی) 1452800 = 172800 + 1280000
نرخ بازده = متوسط درآمد منهای متوسط هزینه ها تقسیم بر کل سرمایه گذاری

نرخ بازده

تسهیلات بانک 80% (هزار ریال) 1456000 = 80 * 1820000
فروش اقساطی دام سهم متقاضی 20%

سود فروش اقساطی مواد ا ولیه

سود فروش اقساطی دام به مدت پنج سال و یک سال دوران مشارکت

منابع
الف) تسهیلات بانک (قدیم) به هزار ریال (جدید) به هزار ریال
سهم الشرکه بانک __________ 1280000
سود دوران مشارکت __________ 172800
فروش اقساطی دام __________ 1456000
فروش اقساطی مواد اولیه __________ 280000
ب) سهم الشرکه شریک (قدیم) به هزار ریال (جدید) به هزار ریال
زمین غیرنقدی 125000 _______
نقدی (در مشارکت مدنی) 534025
پیش پرداخت فروش اقساطی دام ________ 364000
سایر (مواد اولیه) 120000
جمع 125000 4206825

نسبت کل تسهیلات به کل سرمایه گذاری
نسبت کل تسهیلات به سرمایه گذاری جدید

فصل هشتم : پرواربندی
هدف از پروارکردن دام ذخیره چربی در داخل بافتهای عضلانی است که ترد و خوش طعم و آبدار شدن گوشت را سبب می شود . ضمن ذخیره چربی ، بافتهای عضلانی نیز رشد و توسعه پیدا کرده و به وزن دام اضافه می شود .
در جریان پروار کردن از جمع شدن چربی در قسمتهای خارج از بافت عضلانی نمی توان جلوگیری نمود به همین دلیل گوساله (دام) را تا حدی باید پروار کرد که ذخیره چربی در بدن باعث کاهش بازار پسندی آن نشود . گوساله های نر را در شش تا دوازده ماهگی که هنوز رشد کامل نکرده اند برای پرواربندی انتخاب می کنند . در پروار بندی باید مقداری غذای اضافه بر جیره نگهداری با توجه به سیاست پرواربند (پرواربندی کوتاه مدت ، بلند مدت ، با حداکثر رشد یا با حداقل رشد) به دام داده شود تا صرف افزایش وزن خود کرده و هدف دامدار را برآورده سازد .
افزایش وزن و ذخیره چربی در اثر تبدیل هر یک از مواد پروتئینی و چربی و کربوهیدراتها صورت می پذیرد . چون کربوهیدراتها فراوان ترین و ارزان ترین منبع تامین انرژی هستند ، باید قسمت عمده انرژی مورد نیاز حیوان پرواری را از این ماده مغذی ( به خصوص در اواخر دوره پروار) تامین کرد . تغذیه با کنسانتره افزایش روزانه را تسریع و زمان پرواربندی را کوتاه کرده و سبب می شود که گوشت رنگ روشنتری داشته باشد . تغذیه از مواد خشبی ، مراتع و علوفه خشک ، زمان پرواربندی را کند و رنگ گوشت تولیدی را قرمزتر می کند .
گوساله های نر پرواری تا وزن دویست کیلوگرم به پروتئین غیرقابل تجزیه در شکمبه (U.D.P) نیاز دارند . هر کیلوگرم گوشت تولیدی در ازاء 24 کیلوگرم علوفه تازه (35 درصد ماده خشک) یا سیلوی ذرت حاصل می شود . در صورت تغذیه دام از علوفه ، باید به ازاء هر کیلوگرم وزن زنده نیم گرم مکمل پروتئینی به دام داده شود تا موجب بالا رفتن تولید و بهبود مصرف علوفه شود . برای هر راس دام که به مدت پانزده ماه پروار می شوند تا به وزن 500 کیلوگرم برسند ، حدود 7/1 تن ماده خشک و علوفه ، پنج تن سیلوی ذرت و نیم تن مواد متراکم مورد نیاز است.
به طور کلی پرواربندی با توجه به امکانات موجود در مزرعه و محل براساس نیاز دام صورت می گیرد . از جداول راهنمایی تغذیه به منظور جیره بندی استفاده می شود .

مبانی مورد استفاه در طرحهای پرواربندی

شرح
گوساله اصیل
گوساله دو رگ و بومی
گوساله بومی و دو رگ

مسقف غیر مسقف متر مربع
مسقف
غیر مسقف
اصطبل
5/2
2

ساختمان کارگری
4/0
4/0
4
کلینیک
2/0
2/0
–
انبار علوفه
17/1
17/1
–
انبار کنسانتره
58/0
58/0
–
سیلوی ذرت
58/1
–
15/1

خرید گوساله
اصیل
دو رگ
بومی
سن (ماه )
6
6
6
وزن (kg)
135
115
85
افزایش وزن روزانه kg
25/1
1
9/0
افزایش وزن دوره پروار ده ماهه
375
300
270
غذای مورد نیاز به kg
یونجه
300
300
300

کنسانتره
900-1200
800-1000
700-800

سیلوی ذرت
5000-4600
4600-4200
4500-4000
قیمت هر کیلوگرم یونجه 1200 ریال کنسانتره 1000 ریال سیلوی ذرت 200 ریال
هزینه بهداشت درمان هر راس 20000 ریال
سمپاشی و ضدعفونی هر متر مربع 3400 ریال
کاه بستر به ازاء هر راس 100 کیلوگرم ، هر کیلوگرم 350 ریال (در فصل سرما به عنوان بستر استفاده می شود )
کارگر به ازاء هر 50 راس یک نفر
ضریب تبدیل غذا به گوشت 8 به 1 ( این ضریب به چگالی و مقدار T.D.N غذا بستگی دارد)
آب مورد نیاز هر راس دام (60-40 لیتر)
طرح پرورش گوساله دو رگ یک صد راسی که در سال یک دوره پرورش داده شود .
1. خرید گوساله هزار ریال 256500 = 100 * 19000 * kg 135
2. خرید :
الف ) سیلوی ذرت هزار ریال 100000 = 100 * 200 * 5000 کیلوگرم
ب) کنسانتره هزار ریال 90.000 = 100 * 1000 * 900 کیلوگرم
ج ) یونجه 36000 = 100 * 1200 * 300 کیلوگرم
جمع هزار ریال 226000
3. کاه زیر پا هزار ریال 3500 = ریال 350 * kg 100 * 100

تولیدات پرواربندی با دو درصد حذف و تلفات و دو ماه فرصت جهت خرید و تخلیه و فروش دام
گوشت تولیدی به کیلوگرم 49980 = 510 * ( 2 – 100 )
کود تولیدی : 30 درصد ماده خشک مصرفی شامل سیلوی ذرت ، یونجه و کنسانتره بعلاوه 10 تن کاه بستر برای 98 راس دام

دریافت از بیمه یا فروش گوشت یک راس 8160 = 16000 * 510

kg
ارزش به ریال
ارزش کل به هزار ریال
گوشت پروار
49980
16000
799680
کود
11260
100
1126
بیمه
510
16000
8160
جمع
–
–
808966

طرح پرواربندی گوساله اصیل 100 راسی
جدول ساختمان و تاسیسات مورد نیاز
ردیف
شرح
تعداد/مساحت
مشخصات فنی
ارزش واحد ریال
ارزش کل
1
اصطبل باز
2m 250
خرپا فلزی، سقف ایرانیت، کف بتن، پلاستر سیمان
400.000
100.000
2
بهاربند
2m 400
آخوربندی، نرده کشی، آبخور، کف بتن ، سایبان
100.000
40000
3
ساختمان کارگری
2m 40
آجر و سیمان و …
500.000
20000
4
کلینیک
2m 20
آجر و سیمان و …
600.000
12000
5
انبار علوفه
2m 117
خرپا فلزی، سقف ایرانیت، کف بتن ، پلاستر سیمان
400.000
46800
6
انبار کنسانتره
2m 58
خرپا فلزی، سقف ایرانیت ، کف بتن، پلاستر سیمان
500.000
29000
7
سیلوی ذرت
2m 115
زمن آجر و سیمان دارای چاهک ، پلاستر سیمان
100.000
11500
8
منبع هوائی
یکدستگاه
Lit 1500 ورق گالوانیزه ارتفاع 4 متر
–
3000
9
منبع سوخت
یکدستگاه
Lit 2000 ورق سیاه
–
1500
10
آبگرمکن
یکدستگاه
60 گالنی ایرانی
–
1000
11
چاه عمیق
یک حلقه
عمق 60 متری با لوله جدار m 16
–
30000
12
محوطه سازی
2m 1000
زیرسازی جدول کشی فضای سبز روشنایی
20000
20000
13
دیوارکشی
2m 180
ارتفاع 2 متر عرض 30 سانتی متر آجر سیمان
150000
27000
14
سکوی بارگیری
یک واحد

1000
15
انشعاب برق
یک رشته
تک فاز 25 A با کنتور و طول خط

15000
16
پیش بینی نشده 5%

17890
17
جمع

375690

جدول کارکنان دائم
شرح
تعداد
پرداخت ماهانه ریال
پرداخت سالیانه هزار ریال
سرپرست واحد
1
1.500.000
18000
کارگر گاوداری
1
1.200.000
144000
پاداش و عیدی دو ماه حقوق

5400
بیمه کارفرما 23 درص

7452
جمع

45252
با توجه به ارزانی سیلوی ذرت مقدار کمتری یونجه و به جای هر کیلوگرم یونجه 3 کیلوگرم سیلوی ذرت مصرف می شود . در صورت کمبود جا در ساختمان سیلو می توان ارتفاع سیلو را 5/4 متر در نظر گرفت و پشت دیواره های سیلو را با گل و آهک به منظور امنیت در ساختمان سیلو کاملاً پر کرد و کوبید .
جدول ماشین آلات مورد نیاز
ردیف
شرح
تعداد
مشخصات فنی
ارزش واحد
ارزش کل
1
وانت
یک دستگاه
5/2 تن

75000
2
سمپاش
یک دستگاه
100 لیتری فرغونی چرخدار

6100
3
پمپ شناور
یک دستگاه
HP 6 – SKW کابل و تابلو

10000
4
قپان
یک دستگاه
500 کیلوئی

1000
5
شعله افکن
یک دستگاه
پشتی

300
6
کپسول آتش نشانی
دو دستگاه
12 کیلوئی بودری قابل شارژ

300
7
آسیاب
یک دستگاه
300 کیلوگرمی

2000
8
پیش بینی نشده 5%
–

4735
9
جمع

99435

جدول هزینه های جاری
ردیف
پروار در یک دوره ده ماهه
1
کارکنان دائم
45252
2
خرید دام
256500
3
هزینه خوراک
226000
4
بهداشت و دارو
20000
5
سوخت و برق
5402
6
تعمیرات
23126
7
سمپاشی
21000
8
کاه زیر پا
3500
9
بیمه ساختمان و تاسیات
462
10
بیمه دام
4950
11
پیش بینی نشده
30309
جمع
31
636501

جدول موارد مشمول مشارکت مدنی ارقام به هزار ریال
شرح
سرمایه گذاری قبلی
سرمایه گذاری جدید
کل سرمایه گذاری

زمین
20000
–
20000
تشکیل پرونده 500 هزار ریال
ارزیابی وثیقه 500 هزار ریال
5/1 در هزار کارشناسی
11200 هزار ریال
پروانه ساختمان و حق الثبت
2880 هزار ریال
ساختمان و تاسیسات
–
375690
375690

ماشین آلات
–
99435
99435

هزینه مقدماتی
–
5000
5000

جمع
20000
480125
500125

سهم الشرکه بانک در مشارکت مدنی 400.000
سهم الشرکه شریک در مشارکت مدنی 80125
سود دوران مشارکت (هزار ریال)
اصل تسهیلات و سود 562000 = 162000 + 400000 هزار ریال
درصد مشارکت بانک نسبت به کل سرمایه گذاری

جدول سرمایه گذاری
شرح
سرمایه گذاری قبلی
سرمایه گذاری جدید
کل سرمایه گذاری
زمین
20000
–
20000
ساختمان و تاسیسات
–
375690
375690
ماشین آلات
–
99435
99435
خرید دام
–
256500
256500
سرمایه در گردش
–
300000
300000
هزینه مقدماتی
–
5000
5000
سود دوران
–
54000
54000
جمع
20000
1090625
110625
منابع

الف) تسهیلات بانک
سرمایه گذاری قبلی
سرمایه گذاری جدید
کل سرمایه گذاری
سهم الشرکه بانک
–
400.000
400.000
سود دوران مشارکت
–
54000
54000
فروش اقساطی دام
–
200.000
200.000
فروش اقساطی مواد
–
200.000
200.000

ب) سهم الشرکه شریک
سرمایه گذاری قبلی
سرمایه گذاری جدید
کل سرمایه گذاری
سهم الشرکه غیرنقدی
20000
–
20000
نقدی
–
80125
80125
پیش پرداخت فروش اقساطی دام
–
56500
56500
سایر
–
10000
10000
جمع
20000
1090625
1110625

نسبت تسهیلات به کل سرمایه گذاری

نسبت تسهیلات به سرمایه گذاری جدید

محاسبه نرخ بازده

تیپ یابی جهت تعیین اسپرم

ضمیمه
راهنمای استفاده از جداول ترکیب غذائی
برای آسان نمودن عمل استفاده از جداول ترکیب غذایی ، اسامی غذاها به ترتیب حروف الفبای فارسی تنظیم و نوشته شده است . در مورد گیاهانی که قسمتهای مختلف آنها به صورت های گوناگون مورد استفاده قرار گرفته و همچنین غذاهائی که به عنوان محصول فرعی از منبع دیگری منشائ گرفته اند ، سعی شده که نام اصلی گیاه و یا منشاء هر ماده غذایی ، در ابتدای هر سطر نوشته شده و نام اجزاء و یا مواد فرعی مورد نظر بعد از آن نوشته شود . به عنوان مثال اگر بخواهید ترکیب تفاله خشک چغندر ، کنجاله پنبه ، ملاس نیشکر ، پودر استخوان و سیلوی ذرت را از روی جدول پیدا کنید بایستی به ترتیب به سطرهائی که در ابتدای آن نام چغندر ، پنبه ، نیشکر ، حیوان و ذرت نوشته شده مراجعه نمائید .

جدول ضمیمه 1- ترکیب تعدادی از غذاهای مورد استفاده در تغذیه دام
ردیف
نام غـــــــذا
درصد ماده خشک
درصد خاکستر
درصد الیاف خام
درصد چربی خام
درصد عصاره عاری از ازت
درصد پروتئین
انرزی مگا کالری در کیلوگرم
درصد کلسیم
درصد فسفر
کاروتن میلی گرم در کیلو

خام
قابل هضم
قابل هضم
قابل سوخت و ساز
تی دی ان
انرژی خالص برای گوساله های در حال رشد
انرژی خالص برای گاوهای شیرده

نگاهداری
رشد

1
ارزن – علف خشک
8/85
0/7
0/25
8/2
5/42
5/8
7/4
16/2
78/1
0/49
–
–
–
28/0
16/0
–
2
آفتابگردان-کنجاله (بدون پوست)
0/93
1/7
8/10
9/2
8/24
8/46
7/41
67/2
19/2
6/60
21/1
77/0
42/1
53/0
50/0
***
3
بادام زمینی – پوسته یا غلاف دانه بادام زمینی
5/91
4/4
8/59
2/1
4/19
6/6
0/3
74/0
60/0
7/16
–
–
–
25/0
06/0
8/0
4
بادام زمینی – علف خشک
2/91
7/9
7/23
1/5
1/42
6/10
4/6
57/2
11/2
3/58
–
–
–
16/1
21/0
8/45
5
بادام زمینی – کنجاله
5/91
5/4
1/13
2/1
3/25
4/47
7/42
10/3
54/2
3/70
61/1
06/1
78/1
20/0
65/0
***
6
پنبه – پوست تخم پنبه
2/90
6/2
6/40
4/1
6/34
0/4
1/0
06/2
69/1
5/46
93/0
17/0
69/0
13/0
06/0
***
7
پنبه – کنجاله (همراه با مقداری پوست تخم پنبه-استخراج روغن بطریق پرسی)
8/91
0/6
0/14
4/6
5/29
9/35
4/28
96/2
42/2
1/67
52/1
99/0
26/2
23/0
92/0
***
8
پنبه- کنجاله (همراه با مقدار کمی پوست تخم پنبه -استخراج روغن به طریق شیمیائی)
1/91
2/6
4/11
1/2
8/31
9/41
9/33
28/3
50/2
5/68
54/1
01/1
70/1
16/0
06/1
***
9
تیموسی – علف خشک (Phfeum Praratense)
6/88
5/4
2/30
3/2
4/45
3/6
6/2
15/2
76/1
8/48
16/1
61/0
13/1
36/0
15/0
3/47
10
خانسون گراس – علف خشک (Johnsongrass)
6/90
1/8
3/30
8/1
8/43
9/6
2/3
37/2
94/1
8/53
08/1
46/0
10/1
80/0
27/0
6/38
11
جو – دانه
0/89
0/3
3/5
7/1
4/67
6/11
5/8
17/3
60/2
9/71
90/1
25/1
90/1
07/0
40/0
***
12
جو – کاه
9/86
0/6
2/36
7/1
5/39
6/3
4/0
68/1
38/1
2/38
88/0
12/0
84/0
31/0
09/0
***

دنباله جدول ضمیمه 1- ترکیب تعدادی از غذاهای مورد استفاده در تغذیه دام
ردیف
نام غـــــــذا
درصد ماده خشک
درصد خاکستر
درصد الیاف خام
درصد چربی خام
درصد عصاره عاری از ازت
درصد پروتئین
انرزی مگا کالری در کیلوگرم
درصد کلسیم
درصد فسفر
کاروتن میلی گرم در کیلو

خام
قابل هضم
قابل هضم
قابل سوخت و ساز
تی دی ان
انرژی خالص برای گوساله های در حال رشد
انرژی خالص برای گاوهای شیرده

نگاهداری
رشد

13
چاودار – دانه
2/88
7/1
0/2
5/1
6/71
3/11
8/6
15/3
58/2
4/71
8/1
20/1
–
07/0
34/0
–
14
چاودار – علف سبز
6/20
1/2
2/5
9/0
2/8
3/4
4/3
64/0
53/0
8/14
–
–
–
11/0
09/0
6/70
15
چغندر – تفاله خشک با ملاس
3/92
7/5
0/13
7/0
8/63
0/9
0/6
99/2
45/2
7/67
87/1
24/1
69/1
56/0
08/0
***
16
چغندر – تفاله خشک بدون ملاس
6/90
8/4
2/18
50/0
4/58
7/8
9/3
87/2
36/2
2/65
45/1
93/0
60/1
68/0
09/0
***
17
چغندر – تفاله تریا آبدار
3/11
5/0
4/3
20/0
8/5
3/1
6/0
32/0
26/0
2/7
17/0
11/0
18/0
10/0
01/0
***
18
چغندر – ملاس حاصل از چغندرقند
5/77
9/8
0
1/0
9/61
6/6
8/3
49/2
20/2
1/61
58/1
05/1
47/1
12/0
03/0
***
19
حیوان – پودر استخوان
7/95
4/80
9/1
9/1
4/4
1/7
–
–
–
–
–
–
–
92/30
01/14
***
20
حیوان – پودر گوشت تهیه شده از لاشه های ضبطی همراه با استخوان
6/93
6/28
8/1
1/11
7/2
5/49
0/45
67/2
19/2
6/60
51/1
96/0
66/1
42/11
69/5
***
21
حیوان – پودر خون خشک شده حیوانات
3/89
4/4
6/0
4/1
7/2
2/80
–
60/2
13/2
8/58
–
–
–
30/0
23/0
***
22
حیوان – چربی هیدرولیز شده حیوانی
0/95
***
***
0/95
***
***
***
–
–
2/175
34/4
49/2
–
0
0
***
23
حیوان – شیر تازه گاو – شیر کامل
6/12
7/0
0
6/3
8/4
5/3
3/3
71/0
58/0
1/16
58/0
25/0
47/0
12/0
09/0
9/0
24
حیوان – شیر تازه گاو – پس چرخ
3/9
7/0
0
1/0
3/5
3/3
1/3
37/0
31/0
5/8
22/0
14/0
23/0
13/0
10/0
***
25
حیوان – شیر خشک گاو – با چربی
2/96
6/5
1/0
7/26
3/38
5/25
7/23
85/4
98/3
1/110
42/4
93/1
–
90/0
72/0
2/7

دنباله جدول ضمیمه 1- ترکیب تعدادی از غذاهای مورد استفاده در تغذیه دام
ردیف
نام غـــــــذا
درصد ماده خشک
درصد خاکستر
درصد الیاف خام
درصد چربی خام
درصد عصاره عاری از ازت
درصد پروتئین
انرزی مگا کالری در کیلوگرم
درصد کلسیم
درصد فسفر
کاروتن میلی گرم در کیلو

خام
قابل هضم
قابل هضم
قابل سوخت و ساز
تی دی ان
انرژی خالص برای گوساله های در حال رشد
انرژی خالص برای گاوهای شیرده

نگاهداری
رشد

26
حیوان – شیر خشگ گاو – بدون چربی
3/94
0/8
30/0
0/1
1/51
0/34
6/30
41/3
80/2
4/77
95/1
29/1
–
27/1
03/1
***
27
داکتیل (علف باغ) – علف خشک (Dactylis glomerata)
6/88
6/6
3/30
9/2
0/39
8/9
8/5
33/2
91/1
90/52
08/1
49/0
11/1
28/0
23/0
2/17
28
داکتیل – علف تر
(Dactylis glomerata)
9/24
–
2/6
6/1
2/11
8/3
8/2
78/0
64/0
6/17
35/0
20/0
40/0
13/0
12/0
4/79
29
ذرت خوشه ای جاروئی (سودان گراس) – علف خشک (Sorghum vulgare)
6/89
6/8
5/27
6/1
1/43
7/8
8/3
34/2
92/1
1/53
13/1
56/0
17/1
36/0
27/0
7/4
30
ذرت خوشه ای جاروئی (سودان گراس) – علف تر (Cynodon dactylon)
8/20
6/1
7/5
7/0
8/9
9/2
1/2
63/0
52/0
3/14
28/0
16/0
30/0
10/0
09/0
0/28
31
ذرت خوشه ای جاروئی (مایلو Milo) – دانه
9/88
8/1
3/2
9/2
2/71
9/10
2/6
14/3
58/2
3/71
64/1
09/1
–
03/0
28/0
***
32
ذرت علوفه ای – دانه
0/86
1/1
0/2
8/3
3/70
8/8
5/6
45/3
83/2
0/78
96/1
27/1
08/2
03/0
27/0
1/4
33
ذرت علوفه ای – سیلو شده – (شاخ و برگ همراه با دانه ها )
8/27
9/1
6/7
2/1
9/14
2/2
4/1
87/0
71/0
7/19
43/0
28/0
47/0
08/0
06/0
4/4

دنباله جدول ضمیمه 1- ترکیب تعدادی از غذاهای مورد استفاده در تغذیه دام
ردیف
نام غـــــــذا
درصد ماده خشک
درصد خاکستر
درصد الیاف خام
درصد چربی خام
درصد عصاره عاری از ازت
درصد پروتئین
انرزی مگا کالری در کیلوگرم
درصد کلسیم
درصد فسفر
کاروتن میلی گرم در کیلو

خام
قابل هضم
قابل هضم
قابل سوخت و ساز
تی دی ان
انرژی خالص برای گوساله های در حال رشد
انرژی خالص برای گاوهای شیرده

نگاهداری
رشد

34
ذرت علوفه ای – شاخ و برگ رسیده و خشک شده بدون بلال
4/84
2/6
2/28
1/1
2/43
7/5
3/2
26/2
86/1
4/51
02/1
46/0
11/1
50/0
08/0
–
35
ذرت علوفه ای – شاخ و برگ سیلو شده ، بدون بلال
1/35
0/3
8/11
80/0
8/16
6/2
1/1
89/0
73/0
2/20
44/0
21/0
45/0
13/0
07/0
–
36
سنگ آهک – خرد شده
9/99
8/96
***
***
***
***
***
***
***
***
***
***
***
85/35
02/0
***
37
سنگ فسفات – بدون فلوئور
8/99
–
***
***
***
***
***
***
***
***
***
***
***
00/33
00/18
***
38
سویا – علف خشک (Soybean)
9/88
1/7
2/33
0/2
6/33
1/13
1/8
02/2
66/1
8/45
99/0
32/0
95/0
08/1
29/0
8/31
39
سویا – غلاف دانه سویا
6/91
8/3
1/33
5/2
9/40
3/11
0/7
59/2
13/2
8/58
90/0
06/0
80/1
54/0
16/0
***
40
سویا – کنجاله – استخراج روغن به طریق شیمیایی
0/89
8/5
0/6
90/0
5/30
8/45
0/39
18/3
61/2
0/72
72/1
15/1
84/1
32/0
67/0
***
41
سیب زمینی – غده تازه
1/23
1/1
6/0
1/0
1/19
2/2
2/1
32/0
67/0
5/18
45/0
30/0
46/0
01/0
05/0
***
42
شبدر سفید – علف تر
7/17
1/2
8/2
6/0
2/7
0/5
5/3
52/0
43/0
8/11
–
–
–
25/0
09/0
3/26
43
شبدر قرمز – علف خشک (Trifolium pretense)
0/90
1/7
1/29
3/2
3/38
2/13
9/7
32/2
91/1
7/52
13/1
56/0
18/1
30/1
20/0
1/33
44
شبدر قرمز – علف تر (Trifolium pratens)
7/22
0/2
0/5
0/1
5/10
2/4
7/2
65/0
53/0
6/14
35/0
22/0
39/0
41/0
06/0
8/41

دنباله جدول ضمیمه 1- ترکیب تعدادی از غذاهای مورد استفاده در تغذیه دام
ردیف
نام غـــــــذا
درصد ماده خشک
درصد خاکستر
درصد الیاف خام
درصد چربی خام
درصد عصاره عاری از ازت
درصد پروتئین
انرزی مگا کالری در کیلوگرم
درصد کلسیم
درصد فسفر
کاروتن میلی گرم در کیلو

خام
قابل هضم
قابل هضم
قابل سوخت و ساز
تی دی ان
انرژی خالص برای گوساله های در حال رشد
انرژی خالص برای گاوهای شیرده

نگاهداری
رشد

45
شلغم – غده تازه
7/9
8/0
1/1
1/0
5/6
1/1
06/0
37/0
30/0
3/8
19/.0
13/0
21/0
03/0
***
***
46
صدف – پودر شده
6/99
2/90
***
***
***
0/1
***
***
***
***
***
***
***
59/37
07/0
***
47
کلم پیچ – تازه
6/9
0/1
0/1
2/0
3/5
0/2
5/1
36/0
30/0
3/8
–
–
–
06/0
03/0
–
48
گندم – دانه
9/88
9/1
5/2
9/1
8/70
9/11
3/9
45/3
83/2
3/78
91/1
26/1
06/2
08/0
34/0
***
49
گندم – سبوس
7/88
9/5
6/8
4/4
0/54
7/15
3/12
76/2
27/2
7/62
36/1
85/0
51/1
14/0
16/1
6/2
50
گندم – کاه
8/87
3/6
3/38
4/1
6/38
2/3
4/0
89/1
55/1
8/42
90/0
17/0
77/0
14/0
07/0
9/1
51
ماهی – پودر ماهی مانهادان
4/91
0/19
6/0
8/9
6/1
4/60
3/49
99/2
45/2
8/67
52/1
99/0
–
14/5
91/2
***
52
مرغ (برموداگراس) علف خشک (Sorghum vulgare)
2/91
5/7
8/26
7/1
1/48
2/7
4/3
01/2
64/1
7/44
97/0
23/0
–
37/0
19/0
3/88
53
نیشکر – ملاس نیشکر
0/77
8/7
0
0
7/64
5/4
6/2
26/3
67/2
9/73
75/1
14/1
86/1
81/0
08/0
***
54
هویج – ریشه تازه
9/12
2/1
2/1
2/0
0/9
3/1
7/0
47/0
38/0
6/10
27/0
18/0
27/0
04/0
04/0
9/114
55
یولاف – علف خشک
7/90
5/7
9/27
9/1
7/45
7/7
7/3
40/2
97/1
4/54
19/1
63/0
26/1
22/0
20/0
5/47
56
یولاف – کاه
6/88
8/6
3/36
1/2
6/39
8/3
2/1
05/2
68/1
5/46
98/0
31/0
95/0
24/0
09/0
***
57
یولاف – دانه
9/88
4/3
6/10
5/4
7/58
7/11
7/8
92/2
40/2
3/66
54/1
01/1
69/1
09/0
33/0
***
58
یونجه – علف خشک
4/91
0/9
0/28
7/1
1/37
5/15
2/10
17/2
78/1
1/49
23/1
45/0
14/1
29/1
29/0
2/65
59
یونجه – علف تر
9/25
4/2
5/5
1/1
3/11
7/5
4/4
74/0
61/0
8/16
34/0
18/0
36/0
44/0
07/0
6/62
*** مقدار انرژی و یا ماده مغذی مورد نظر ، در صورت وجود ، خیلی کم و ناچیز می باشد .
– معنی این علامت این است که ارقام مورد نیاز در دست نیست .

جدول ضمیمه 2- احتیاجات روزانه گوسفند (میزان انرژی و مواد مغذی مورد احتیاج یک حیوان در یک روز)
وزن بدن کیلو
ماده خشک کیلو
انرژی
پروتئین
کلسیم گرم
فسفر گرم
کاروتن میلیگرم
ویتامین D واحد بین المللی

تی دی ان کیلو
انرژی قابل هضم مگاکالری
خام کیلو
قابل هضم کیلو

میش :
1- میشهای خشک در طی 15 هفته اول آبستنی
45
08/1
59/0
6/2
095/0
054/0
2/3
5/2
7/1
250
54
36/1
68/0
0/3
109/0
059/0
3/3
6/2
0/3
300
64
35/1
77/0
4/3
122/0
068/0
4/3
7/2
4/2
350
73
53/1
86/0
8/3
136/0
073/0
5/3
8/2
7/2
400
2- شش هفته آخر آبستنی
45
53/1
91/0
0/4
145/0
082/0
2/4
1/3
8/5
250
54
71/1
00/1
4/4
154/0
086/0
4/4
3/3
8/6
300
73
98/1
13/1
0/5
168/0
091/0
8/4
7/3
1/9
400
3- هشت تا ده هفته اول شیردهی
45
89/1
24/1
4/5
181/0
100/0
2/6
6/4
8/5
250
54
07/2
33/1
8/5
190/0
104/0
5/6
8/4
8/6
300
64
25/2
40/1
2/6
200/0
109/0
8/6
0/5
9/7
350
73
34/2
43/1
2/6
209/0
113/0
1/7
2/5
1/9
400
4- دوازده تا چهارده هفته آخر شیردهی
45
53/1
91/0
0/4
145/0
082/0
6/4
4/3
8/5
250
54
71/1
00/1
4/4
154/0
086/0
8/4
6/3
8/6
300
64
89/1
09/1
8/4
163/0
091/0
0/5
8/3
9/7
350
73
98/1
13/1
0/5
168/0
091/0
2/5
0/4
1/9
400
5- بره های ماده در حال رشد و یکساله ها
27
08/1
68/0
0/3
136/0
073/0
9/2
6/2
7/1
150
36
26/1
73/0
2/3
127/0
068/0
0/3
7/2
3/2
200
45
35/1
77/0
4/3
118/0
064/0
1/3
8/2
8/2
250
54
35/1
77/0
4/3
109/0
059/0
2/3
9/2
4/3
300
قوچ :
1- بره قوچهای در حال رشد و یکساله ها
36
26/1
91/0
0/4
145/0
082/0
0/3
7/2
3/2
200
45
53/1
95/0
2/4
145/0
082/0
1/3
8/2
8/2
250
54
71/1
95/0
2/4
145/0
082/0
2/3
9/2
4/3
300
64
89/1
04/1
6/4
145/0
082/0
3/3
0/3
0/4
350
73
98/1
09/1
8/4
145/0
082/0
4/3
1/3
5/4
400
بره های پرواری (دارای افزایش وزن روزانه 155-200 گرم)
27
08/1
68/0
0/3
145/0
082/0
9/2
6/3
0/1
150
32
26/1
82/0
6/3
154/0
086/0
9/2
6/2
2/1
175
36
35/1
95/0
2/4
163/0
091/0
0/3
7/2
4/1
200
41
53/1
04/1
6/4
163/0
091/0
0/3
7/2
5/1
225
45
62/1
09/1
8/4
163/0
091/0
1/3
8/2
7/1
250

جدول ضممیه 3- احتیاجات روانه گاوهای شیرده (نژاد شیری)
وزن بدن کیلو
مقدار غذا براساس 100% ماده خشک کیلو
پروتئین
انرژی
کلسیم کیلو
فسفر کیلو
کاروتن میلی گرم
ویتامین A 1000 واحد بین المللی

خام کیلو
قابل هضم کیلو
انرژی خالص برای گاوهای شیرده مگا کالری1
انرژی قابل هضم مگا کالری 1
انرژی قابل سوخت و ساز مگا کالری 1
تی دی ان کیلو

احتیاج نگهداری گاوهای شیرده بالغ
350
0/5
468/0
220/0
9/6
3/12
1/10
8/2
014/0
011/0
37
15
400
5/5
521/0
245/0
6/7
6/13
2/11
1/3
017/0
013/0
42
17
450
0/6
585/0
275/0
3/8
0/15
3/12
4/3
018/0
014/0
48
19
500
5/6
638/0
300/0
0/9
3/16
4/13
7/3
020/0
015/0
53
21
550
0/7
691/0
325/0
6/9
6/17
4/14
0/4
021/0
016/0
58
23
600
5/7
734/0
345/0
3/10
9/18
5/15
2/4
022/0
017/0
64
26
650
0/8
776/0
365/0
9/10
8/19
2/16
5/4
023/0
018/0
69
28
700
5/8
830/
390/0
6/11
1/21
3/17
8/4
025/0
019/0
74
30
احتیاج نگهداری و آبستنی (دو ماه آخر آبستنی)
350
4/6
570/0
315/0
7/8
8/15
0/13
6/3
021/0
016/0
67
27
400
2/7
650/0
355/0
7/9
2/17
1/14
0/4
23/0
018/0
76
30
450
9/7
730/0
400/0
7/10
4/19
9/15
4/4
026/0
20/0
86
34
500
6/8
780/0
430/0
6/11
1/21
3/17
8/4
039/0
022/0
95
38
550
3/9
850/
465/0
6/12
9/22
8/18
2/5
031/0
024/0
105
42
600
0/10
910/0
500/0
5/13
6/24
2/20
6/5
034/0
026/0
114
46
650
6/10
960/0
530/0
4/14
4/26
6/21
0/6
036/0
028/0
124
50
700
3/11
000/1
555/0
3/15
7/27
7/22
3/6
039/0
030/0
133
53
احتیاج تولید – انرژی و مواد مغذی لازم برای تولید یک کیلو شیر با درصد چربی متفاوت
5/2

066/0
042/0
59/0
12/1
091/0
255/0
0024/0
0017/0

3

070/0
045/0
64/0
23/1
99/0
280/
0025/0
0018/0

5/3

074/0
048/0
69/0
34/1
06/1
305/0
0026/0
0019/0

4

078/0
051/0
74/0
46/1
13/1
330/0
0027/0
0020/0

5/4

082/0
054/0
78/0
57/1
21/1
355/0
0028/0
0021/0

5

086/0
056/0
83/0
68/1
38/1
380/0
0029/0
0022/0

1- مگاکالری برابر 1000 کیلوکالری می باشد .

جدول ضمیمه 4- احتیاجات روزانه گوساله های نژاد شیری
وزن بدن کیلو
افزایش وزن روزانه کیلو
مقدار غذا براساس 100% ماده خشک کیلو
پروتئین
انرژی
کلسیم کیلو
فسفر کیلو
کاروتن میلی گرم
ویتامین A 1000 واحد بین المللی
ویتامین D واحد بین المللی

خام کیلو
قابل هضم کیلو
انرژی خالص نگهداری مگاکالری
انرژی خالص رشد مگاکالری
انرژی قابل هضم مگا کالری
انرژی قابل سوخت و ساز مگا کالری
تی دی ان کیلو

گوساله های ماده و تلیسه های در حال رشد (نژادهای بزرگ)
40
20/0
5/0
110/0
100/0
9/0
4/0
2/2
8/1
5/0
0022/0
0017/0
2/4
7/1
265
45
30/0
6/0
135/0
120/0
1/1
5/0
6/2
1/2
6/0
0032/0
0025/0
8/4
9/1
300
55
40/0
2/1
180/0
145/0
3/1
6/0
0/4
3/3
9/0
0045/0
0035/0
8/5
3/2
360
75
75/0
1/2
330/0
245/0
5/1
9/0
6/6
4/5
5/1
0091/0
0070/0
9/7
2/3
495
100
75/0
9/2
370/0
260/0
0/2
1/1
8/8
2/7
0/2
0109/0
0084/0
11
4
660
150
75/0
1/4
435/0
295/0
1/3
5/1
9/11
8/9
7/2
015/0
012/0
16
6
990
200
75/0
3/5
500/0
330/0
1/4
8/1
0/15
3/12
4/3
018/0
014/0
21
8
1320
250
75/0
5/6
570/0
365/0
8/4
2/2
6/17
4/14
0/4
021/0
016/0
26
10
–
300
75/0
5/7
640/0
395/0
6/5
5/2
8/19
2/16
5/4
024/0
018/0
32
13
–
350
75/0
4/8
715/0
430/0
2/6
8/2
6/21
7/17
9/4
025/0
019/0
37
15
–
400
75/0
3/9
800/0
465/0
9/6
1/3
9/22
8/18
2/5
026/0
020/0
42
17
–
450
70/0
5/9
885/0
495/0
5/7
1/3
4/23
2/19
3/5
027/0
021/0
48
19
–
500
60/0
5/9
935/0
505/0
1/8
9/2
4/23
2/19
3/5
027/0
021/0
53
21
–
550
40/0
9/8
915/0
475/0
7/8
0/2
0/22
0/18
0/5
026/0
020/0
58
23
–
600
15/0
6/8
810/0
405/0
3/9
7/0
0/19
5/15
3/4
024/0
018/0
64
26
–
گوساله های ماده و تلیسه های در حال رشد (نژادهای کوچک)
20
10/0
3/0
065/0
060/0
6/0
2/0
3/1
1/1
3/0
0011/0
0008/0
1/2
8/0
130
25
15/0
4/0
090/0
080/0
8/0
3/0
8/1
5/1
4/0
0015/0
0011/0
6/2
0/1
165
35
30/0
8/0
135/0
110/0
9/0
5/0
6/2
1/2
6/0
0023/0
0025/0
7/3
5/1
230
50
50/0
2/1
215/0
160/0
0/1
9/0
0/4
3/3
9/0
0049/0
0038/0
3/5
1/2
330
75
55/0
7/1
275/0
190/0
5/1
0/1
3/5
3/4
2/1
0070/0
0054/0
9/7
2/3
495
100
55/0
4/2
320/0
210/0
1/2
1/1
1/7
8/5
6/1
009/0
007/0
11
4
660
150
55/0
6/3
390/0
245/0
7/3
3/1
1/10
3/8
3/2
012/0
009/0
16
6
990
200
55/0
8/4
465/0
280/0
1/4
6/1
8/12
5/10
9/2
015/0
011/0
21
8
1320
250
55/0
1/6
55/0
320/0
8/4
9/1
4/15
6/12
5/3
017/0
013/0
26
10
–
300
50/0
8/6
590/0
330/0
6/5
0/2
7/16
7/13
8/3
019/0
014/0
32
13
–
350
35/0
6/6
585/0
315/0
2/6
5/1
3/16
4/13
7/3
019/0
014/0
37
15
–
400
015/0
4/6
555/0
290/0
9/6
7/0
9/15
0/13
6/3
019/0
014/0
42
17
–
450
05/0
1/6
580/0
290/0
5/7
5/0
0/15
3/12
4/3
019/0
014/0
48
19
–

جدول ضمیمه 5- احتیاجات روزانه گوساله های نژاد شیری
وزن بدن کیلو
افزایش وزن روزانه کیلو
مقدار غذا براساس 100% ماده خشک کیلو
پروتئین
انرژی
کلسیم کیلو
فسفر کیلو
کاروتن میلی گرم
ویتامین A 1000 واحد بین المللی
ویتامین D واحد بین المللی

خام کیلو
قابل هضم کیلو
انرژی خالص نگهداری مگاکالری
انرژی خالص رشد مگاکالری
انرژی قابل هضم مگا کالری
انرژی قابل سوخت و ساز مگا کالری
تی دی ان کیلو

گوساله های نر در حال رشد (نژادهای بزرگ)
40
20/0
5/0
110/0
100/0
9/0
4/0
2/2
8/1
5/0
0022/0
0017/0
2/4
7/1
265
45
30/0
6/0
135/0
120/0
1/1
5/0
6/2
1/2
6/0
0032/0
0025/0
8/4
9/1
300
55
40/0
2/1
180/0
145/0
3/1
6/0
0/4
3/3
9/0
0045/0
0035/0
8/5
3/2
360
75
80/0
1/2
345/0
255/0
6/1
0/1
6/6
4/5
5/1
0097/0
0075/0
9/7
2/3
495
100
00/1
2/3
455/0
320/0
1/2
3/1
7/9
0/8
2/2
013/0
010/0
0/11
0/4
660
150
00/1
5/4
520/0
355/0
2/3
8/1
2/13
8/10
0/3
018/0
014/0
16
6
990
200
00/1
9/5
595/0
390/0
5/4
2/2
7/16
7/13
8/3
021/0
016/0
21
8
1320
250
00/1
3/7
670/0
430/0
0/6
7/2
8/19
3/16
5/4
024/0
018/0
26
10
–
300
00/1
7/8
745/0
465/0
2/7
0/3
9/22
8/18
2/5
027/0
020/0
32
13
–
350
00/1
2/10
830/0
500/0
1/8
4/3
0/26
3/21
9/5
029/0
022/0
37
15
–
400
00/1
8/11
930/0
540/0
0/9
8/3
1/29
8/23
6/6
030/0
023/0
42
17
–
450
00/1
5/12
055/1
590/0
8/9
1/4
8/30
3/25
0/7
030/0
023/0
48
19
–
500
90/0
0/13
110/1
610/0
6/10
0/4
2/32
4/26
3/7
030/0
023/0
53
21
–
550
80/0
8/13
160/1
625/0
4/11
8/3
9/33
8/27
7/7
030/0
023/0
58
23
–
600
70/0
8/13
190/1
630/0
1/12
5/3
9/33
8/27
7/7
030/0
023/0
64
26
–
650
60/0
6/13
220/1
635/0
9/12
2/3
5/33
5/27
6/7
030/0
023/0
69
28
–
700
50/0
4/13
235/1
630/0
6/13
8/2
1/33
1/27
5/7
030/0
023/0
74
30
–
750
40/0
2/13
240/1
620/0
4/14
3/2
6/32
8/26
4/7
030/0
023/0
79
32
–
800
25/0
7/12
165/1
570/0
1/15
4/1
3/31
7/25
1/7
030/0
023/0
85
34
–
850
10/0
1/12
060/1
510/0
7/15
6/0
0/30
5/24
8/6
030/0
023/0
90
36
–
گوساله های نر در حال رشد (نژادهای کوچک)
20
10/0
3/0
065/0
060/0
6/0
2/0
3/1
1/1
3/0
0011/0
0008/0
1/2
8/0
130
25
15/0
4/0
090/0
080/0
8/0
3/0
8/1
5/1
4/0
0015/0
0011/0
6/2
0/1
165
35
30/0
8/0
135/0
110/0
9/0
5/0
6/2
2/2
6/0
0032/0
0025/0
7/3
5/1
230
50
65/0
4/1
265/0
200/0
0/1
1/1
4/4
6/3
0/1
0065/0
0050/0
3/5
1/2
330
75
75/0
0/2
345/0
240/0
5/1
3/1
2/6
1/5
4/1
0084/0
0065/0
9/7
2/3
495
100
75/0
8/2
390/0
255/0
1/2
6/1
4/8
9/6
9/1
011/0
008/0
11
4
660
150
75/0
3/4
460/0
295/0
1/3
9/1
9/11
8/9
7/2
015/0
011/0
16
6
990
200
75/0
7/5
530/0
330/0
5/4
3/2
0/15
3/12
4/3
018/0
014/0
21
8
1320
250
75/0
0/7
610/0
365/0
0/6
7/2
6/17
5/14
0/4
021/0
016/0
26
10
–
300
75/0
2/8
680/0
395/0
2/7
1/3
3/20
6/16
6/4
023/0
017/0
32
13
–
350
75/0
3/9
760/0
430/0
1/8
4/3
9/22
8/18
2/5
024/0
018/0
37
15
–
400
70/0
2/10
820/0
450/0
9/8
6/3
1/25
6/20
7/5
025/0
019/0
42
17
–
450
60/0
4/15
875/0
465/0
8/9
3/3
6/25
9/20
8/5
026/0
020/0
48
19
–
500
40/0
0/10
885/0
455/0
6/10
3/2
7/24
2/20
6/5
026/0
020/0
53
21
–
550
25/0
0/10
845/0
420/0
4/11
4/1
7/24
2/20
6/5
025/0
019/0
58
23
–
600
10/0
8/9
800/0
385/0
1/12
6/0
2/24
9/19
5/5
024/0
018/0
64
26
–
احتیاج نگهداری گاوهای نر بالغ مورد استفاده در اصلاح نژاد :
500
–
3/8
640/0
300/0
5/9
–
3/20
6/16
6/4
020/0
015/0
53
21
–
600
–
6/9
735/0
345/0
8/10
–
8/23
5/19
4/5
022/0
017/0
64
26
–
700
–
9/10
830/0
390/0
3/12
–
9/26
1/22
1/6
025/0
019/0
74
30
–
800
–
0/12
915/0
430/0
9/13
–
5/29
2/24
7/6
027/0
021/0
85
34
–
900
–
1/13
000/1
470/0
2/15
–
2/32
4/26
3/7
030/0
023/0
95
38
–
1000
–
1/14
075/1
505/0
9/16
–
8/34
6/28
9/7
032/0
025/0
106
42
–
1100
–
1/15
160/1
545/0
2/18
–
0/37
4/30
4/8
035/0
027/0
117
47
–
1200
–
1/16
235/1
580/0
5/19
–
7/39
5/32
0/9
038/0
029/0
127
51
–
1300
–
1/17
310/1
615/0
7/20
–
3/42
7/34
6/9
040/0
031/0
138
55
–
1400
–
1/18
380/1
650/0
9/21
–
5/44
8/39
1/10
043/0
033/0
148
59
–
منابع فارسی

1. پرورش گاو شیری
دکتر محمود یزدی زاده
2. تلقیح مصنوعی
دانشگاه گیلان ترجمه دکتر مسعود هاشمی
3. دام یا طیور ، آبزیان
ترجمه دکتر مسعود هاشمی
4. غذا و تغذیه دام
موریسون ترجمه غلامعلی طهماسبی پور – سیدمهدی امین
5. غذا و تغذیه
تالیف دکتر ناصر امام جمعه
6. اصول و تغذیه دام
تالیف دکتر پرویز جامعی
7. نگهداری آزاد گاوها در اصطبل
از روژه مارتینو – ژان کلودستونی ترجمه محسن مهر کاراصل
8. بیماری های عفونی دام
تالیف دکتر احمد شیمی ، دکتر عبدالمحمد حسنی طباطبائی ، دکتر علی اصغر نظری آریا
9. پرورش گاو اصیل
دکتر سیدعلی طباطبائی
10. اصول تغذیه عملی و علمی نشخوارکنندگان
ای – ار – ارسکوف ، ترجمه آقای صفر زادگان
11. کتاب مطالعه جامع توسعه اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی استان کرمانشاه
12. گزارش اقتصادی اجتماعی 1380 سازمان مدیریت و برنامه ریزی
13. گاوداری دوره آموزشی ، روش تهیه و بررسی طرحها
تدوین : مهندسین هوشیار قبادی – مرحوم محمدرضا صدریه

منابع انگلیسی

1. Dariy Farm management by Thomas Quime
2. Dariy cattle Feeding and management .
By williom M. Etgen .
Robert E . games .
Paul M . Reaven .
3. Dairy cattle : principles , practices , problems , profits .
By Donald I. Bath. Ph. D.
Frank N. Dickinson, ph.D.
H. Allen Tuker, ph. D.
Robert D. Appleman, ph.D.
4. Reavens and Henderson Dairg catle Feedingand
Management, gohn wiley and sons inc.
5. Frank B. Morrison Feedsand Feeding , clinton , lowa , the Morrison publishing co .
6. A veterinary Book For Dairy Farmers
By R. W. Blowey .
Hoard,s Dairy Man 1992 and 1993
7. Animal Nutrition by P.Mc Donald R.A.Edwards and J.F.D Greenhalgh

* NEM انرژی خالص متابولیسم (برای نگهداری)
** NEG انرژی خالص رشد (رشد)

—————

————————————————————

—————

————————————————————

2