دانشگاه علوم انتظامی
دانشکده فرماندهی وستاد
موضوع:
ژئوپلیتیک مرز ایران و کشور آذربایجان
استاد:
محقق:
فهرست مطالب
مقدمه
بخش اول:
گفتار اول:
مرز ومرزبانی
گفتار دوم
برخی تعاریف واصطلاحات مرزی
الف) تعاریف واصطلاحات عمومی مرزی
ب)تعاریف واصطلاحات مربوط به رودخانه های مرزی
ج)تعاریف واصطلاحات مربوط به معاهدات مرزی
بخش دوم
گفتار اول
الف)وضعیت کلی مرزهای جمهوری اسلامی ایران
ب)اطلاعاتی از مرز کشور جمهوری اسلامی ایران با کشور اذربایجان
ج)اطلاعات کلی راجع به کشور جمهوری اسلامی ایران
د)مرز ایران وجمهوری آذربایجان
هـ)اطلاعات کلی راجع به کشور جمهوری آذربایجان
گفتار دوم
مروری بر ژئوپلتیک استانهای آذربایجان شرقی،اردبیل و گیلان
الف)موقعیت جغرافیایی
ب)سابقه تاریخی و مذهبی و ویژگیهای ژئوپلتیکی
ج)جغرافیای طبیعی
د)جغرافیای انسانی
هـ)شبکه ارتباطی
و)بررسی نظامی
بخش دوم
رژیم حقوقی رودخانه ارس و رژیم حقوقی دریای خزر
گفتار اول
رژیم حقوقی رودخانه ارس
گفتار دوم
رژیم حقوقی دریای خزر
الف)پیشینه رژیم حقوقی
ب9مواضع کشورهای ساحلی
بخش چهارم
گفتار اول
ناپیوستگی آذربایجان بانخجوان
گفتار دوم
بحران قره باغ
گفتار سوم
حضور امریکا در منطقه وگسترش ناتو به شرق
بخش پنجم
گفتار اول
دلایل همگرایی واگرایی اقوام ترک آذری زبان،باج 1.ایران
گفتار دوم
ادعای ارضی قفقاز نسبت به مناطق پیرامونی
گفتار سوم
وضعیت دفاعی آذربایجان
گفتار چهارم
مشکلات امنیتی آذربایجان
گفتار پنجم
بررسی دلایل اهمیت کشور آذربایجان برای ایران
بخش ششم
نتیجه گیری وپیشنهادات
فهرست منابع
مقدمه:
سرزمینی که امروزه به نام جمهوری آذربایجان خوانده می شود به دنبال شسکت ایران در جنگهای خود با روسیه وطی قراردادهای گلستان (1813 م) وترکمنچای (1828م) از ایران جدا و به روسیه ضمیمه گشت.
در طول تاریخ هیچ کشوری به اندازه روسیه قلمروهای خاک ایران را برای همیشه به اشغال در نیاورده است ،قلمروهایی که طی دوره های درازمدت تاریخی زیرسیطره فرهنگی ایرانیان بودند یا دست کم خراجگذار ایران بودند بیشتر بخشهای اسیای مرکزی تقریبا به مدت سه هزار سال کانونهای ممتاز فرهنگ وتمدن ایرانی بوده واغلب اوقات تا اندازه ای تحت کنترل سیاسی ایران قرار داشته اند.
در اوایل دهه 1990 شاهد تحولی عظیم در محو سیاست جهانی بوده ایم. برای نخستین بار یک امپراطوری بدون جنگ از درون متلاشی شد.خروج یکی از ارکان قدرت از گردونه نظام دو قطبی ژئوپلتیک جهانی را به گونه ای متاثر کرد که تثبیت نظام جدید بر مبنای روابط ومناسبات بین الملل نیاز به گذشت زمان دارد.
گورباچف در 25 دسامبر 1991 از سمت خودکناره گیری کرد و اتحاد جماهیر شوروی نیز از حوقی در 31 دسامبر همچنین سال از بین رفت.فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی یک فرایند سیاسی بود که نتیجه آن تجزیه یک واحد یکپارچه به 15 واحد سیاسی با جغرافیای جدا از هم بود.
در اطراف ایران دولتهای جدیدی بنامهای آذربایجان ،ارمنستان وترکمنستان ظهور کردند که قبلا روابط این جمهوریها از کانال مسکو انجام گرفت لیکن امروز آنها مستقلا می توانند با همسایه خود یعنی ایران تعامل داشته باشند.
با توجه به وابسته بودن بحث آذربایجان به قفقاز لازم است اشاره ای به منطقه قفقاز و اهمیت آن از نظر ژئوپلتیک داشته باشیم.
قفقاز بعنوان منطقه سرحدی ایران در تاریخ گذشته خود موضوع رقابت قدرتهای پیرامونی بوده ومدتها نیز جزئی از سرزمین وقلمرو وحاکمیت دولت ایران محسوب می شده است.
این منطقه در محدوده ای به وسعت چهارصدوبیست وپنج هزار کیلومتر بین غرب دریای خزر وشرق دریای سیاه ودرهمسایگی شمال غرب ایران وشمال ترکیه واقع شده است. رشته کوههای قفقاز بزرگ به طور هزار ودویست کیلومتر در جهت شمال غربی از شبه جزیره تامان در تنگه کرچ(بین دریای سیاه ودریای آزوف) وجنوب شرقی تا شبه جزیره آبشوران در غرب دریای خزر در شرق جمهوری آذربایجان)کشیده شده است.
منابع نفت وگاز دریای خزر جزء سومین ذخائر مهم جهان بعد از خلیج فارس و سیبری در شرق قفقاز است.پس از جنگ سرد غرب تمایل زیادی به نفوذ در قفقاز داشته است.علاقمندی پیمان ناتو هنوز در قفقاز وگسترش به آن برای حایل شدن بین شمال وجنوب وجداکردن ارتباط زمینی ایران وروسیه برای انزوای بیشتر ایران ونیز جداکردن روسیه از قفقاز صورت گیرد.
وجود مناطق بحرانی بالفعل وبالقوه چچن ،قره باغ،آنجارستان واستقرار موشکهای اتمی بر چیده شده از آلمان در ترکیو وفعال شدن نیروی هوایی ناتو در ترکیه وهمکاری نظامی ترکیه با اسرائیل وحضور فعال اسرائیل در منطقه را می توان بعنوان تهدیدهای منطقه نام برد.
در این راستا جمهوری آذربایجان امنیت خود را در خروج از نفوذ روسیه و در محوره پیوستن به غرب و ساختارهای اروپای -امریکایی به ناتو جستجو می کند. در نقطه مقابل ایران در محور پیوستگی با روسیه ودوری از محور آمریکا حرکت می کند.بنابراین در این زمینه آذربایجان در تضاد با سمت وسوی حرکت ایران است ودر نهایت از سوی ایران احساسی عدم امنیت می کند.
در این تحقیق تلاش بر آن بوده که ضمن بیان موارد مصطلح مرزی،اشاره به وضعیت کلی مرزهای میهن اسلامی داشته سپس مرز ایران وکشور جمهوری آذربایجان تبیین وعوامل ژئوپلتیکی آذربایجان وروابط این کشور با ایران بررسی تا درپایان به یک نتیجه گیری وپیشنهاد مناسب است یابیم.
بخش اول
گفتار اول:مرز ومرزبانی
گفتار دوم: برخی تعاریف واصطلاحات مرزی
الف)تعاریف و اصطلاحات عمومی مرزی
ب)تعاریف واصطلاحات مربوط به رودخانه های مرزی
ج)تعاریف و اصطلاحات مربوط به معاهدات مرزی
گفتار اول )مرز ومرزبانی:
1-مفهوم مرز:
در زمینی حدود وثغور حاکمیت کشور مهمترین عامل تشخیصی وجدا کشور از کشورهای همسایه عامل مهم بوجود آورنده ومدت سیاسی یا طبیعی وانسانی در کشور بزرگترین عامل موثر د رامنیت واستقلال کشور وحافظ موجودیت نظام عامل موثر در مناسبات سیاسی و اقتصادی کشور با کشورهای همسایه وبالاخره آخرین در قلمرو کشور.
2-اهمیت مرز
تاثیرات مستقیم وگسترده مرزهای کشور بر استقلال وتمامیت ارضی حاکمیت ملی امنیت داخلی اوضاع اقتصادی،فرهنگ وایدئولوژی،دیپلماسی ونیروی نظامی ان کشور اهمیت ویژه مرزها یا آشکار می سازد. بدین لحاظ توجه به وضعیت مرزها همواره از اهمیت واولویت خاصی برخوردار بوده ودولتها برای کنترل مرزهای خودناچار به سرمایه گذاری می باشند. با بررسی چگونگی تاثیرات مرزها بر هر یک از عوامل فوق می توان به اهمیت مرزها بیشترپی برد.
1-2 مرز استقلال وتمامیت ارضی:خطوط مرزی که مشخص کننده حدود یک واحد سیاسی می باشد در واقع عامل مهم به وجود آورنده ودولت سیاسی در یک سرزمینی که ممکن است فاقد هر گونه وحدت طبیعی یا انسانی باشد نیز هست اصولا مرزهای هر کشور صرف نظر از اینکه حافظ موجودیت آن نظام است بزرگترین تاثیر را در وضعیت واستقلال آن مملکت دارد.بدین لحاظ هر گونه تغییر در خطوط مرزی با دقت بسیار مورد توجه قرار می گیرد.
2-2مرز حاکمیت ملی: مرزهای هر کشور در واقع حدود وثغور حاکمیت آن کشور است وضعیت آنها نشان دهنده قوت یا ضعف آن حاکمیت می باشد لذا کنترل مرز اگر براساس سیاستهای صحیح ودقیق وبا مراقبت کامل انجام بگیرد موجب تثبیت حاکمیت دولت خواهد شد.
3-2 مرز وامنیت داخلی: هر دولتی که بخواهد در داخل کشور امنیت برقرار کرده شرایط وامکانات سازندگی را فراهم کند باید از مرزهایی مطمئن برخوردار باشد.در غیر اینصورت اشکالات ناشی از ناامنی که از مرزها نشات می گیرد مانع هر گونه سازندگی وپویایی در کشور خواهد بود. امنیت داخلی کشور هنگامی به نحو مطلوب برقرار می شود که نسبت به مرز اهتمام شود و در تقدم اول اقتدار نظام در مرز تجلی یابد.
4-2-مرزهای هر کشور تاثیر عمیقی بر چگونگی فعالیتهای اقتصادی،روابط ومبادلات مرزی مرزنشینان ونقش برجسته ای در شکل دهی مناسبات اقتصاد میان دولتها به عهده دارد.وضعیت مرزها در اوضاع کلیدی وهدایت کننده داشته واز کاربرد وسیعی برخوردار است .بدین جهت سیستم مرز دارای هر کشور بعنوان یکی از مهمترین متغیرهای موثر در سیاست خارجی محسوب گردیده و مرزبانان وظایف حسابرسی را به عهده دارند.از طرفی اهمیت مرزها و ضرورت برقراری امنیت در آنها ایجاب می کند تا دولت ها سعی نمایند حتی المقدور در مرزهای کشور خود تشخیص نداشته باشند.
گفتار دوم:برخی تعاریف واصطلاحات مرزی:
الف:تعاریف واصطلاحات عمومی مرزی
1-تعریف مرزبان
مرزبان افسری است از نیروی انتظامی که با دریافت استار از وزارت امور خارجه د رمرز گمارده می شود تا علاوه بر استقرار نظم وامنیت در مرز وکنترل ومراقبت از خط مرز با استفاده به قراردادهای مشترک مرزی وبرقراری ارتباط باهمتای خود در آن سوی مرز نسبت به حل وفصل مسایل مرزی وحفظ واستیغای حقوق دولت ومرزنشینان اقدام نمایند.
2-تعریف مرز:
آخرین حد قلمرو زمینی ،هوایی،دریایی وتحت الارضی هر کشور را مرز آن کشور می گویند.
مرز خط فرضی وقراردادی است که منظور تعیین حدود یک واحد سیاسی(کشور) روی زمین و اسناد مرزی مشخص می شود.
3-انواع مرزهای زمینی:
1-3-از نظر پیدایش وتطبیق آنها باگروههای قومی وزبانی شامل:
– مرزهای پیشتاز ومرزهای پیش ازسکونت
– مرزهای تطبیقی
– مرزهای تحمیلی
2-3 از نظر تطاق با عوارض طبیعی:
– مرزهای طبیعی
-مرزهای هندسی
-مرزهای پیشتاز وپیش از سکونت: خطوط مرزی که در نواحی خالی از سکونت پیش از این که اجتماعات انسانی پدید ایند ترسیم شده اند،مرزهای پیشتاز نامیده میشود مانند مرز میان کانادا وآلاسکا
-مرزهای تطبیقی: مرزهایی که با توجه به جغرافیایی انسانی نواحی ومنطبق با الگوهای فرهنگی قومی تعیین می گردد به مرزهای تطبیقی معروفند مانند خط مرزی هندوستان و پاکستان که در تیین خط مذکور کمال دقت شد تا خطوط مرزی ترسیم شوند که در حد امکان نواحی مسلمان نشین را از نواحی هندونشین جدا کنند.
-مرزهای تحمیلی:به خطوط مرزی که بدون توجه به سیمان فرهنگی ناحیه وتنها در اثر سیاستهای بین المللی بوجود آمده اند مرزهای تحمیلی گفته می شود مانند مرز میان ایران وجمهوری مسلمان نشین آسیای میانه (شوروی سابق) که مردم هم زبان هم کیش را از یکدیگر جدا کرده است.
مرزهایی که در امتداد خط اتشی بس کشیده شده اند نیز جز مرزهای تحمیلی می باشد. مانند خط آتشی بس میان اردن واسرائیل ویا مرز میان کره شمالی و کره جنوبی.
-مرزهای طبیعی: مرزهایی هستند که با استفاده از عوارض طبیعی تعیین می گردند مانند مرزهایی که درامتداد رشته کوه کشیده می شود یا مرزاهیی که در امتداد مسیر رودخانه ،کانال و یا دریاچه علامتگذاری می گردند همچنین مرزهایی که از میان بیابان جنگل ویا باتلاق عبور می کنند.
-مرزهای هندسی:در بسیاری از کشورها جایی که استفاده از عوارض طبیعی برای تعیین خط مرز ممکن نباشند از خطوط نصف النهار فمدارها ویا خطوط مستقیم ومدور استفاده می کنند. این گونه مرزها یا مرزهای هندسی گویند مانند مرز میان ایالات متحده آمریکا وکانادا که توسط مدار 49 درجه عرض شمالی تعیین شده است.
-مرزهای هوایی: حاکمیت هر دولت در مرزهای خشکی ودریایی آن دولت پایان می یابد. این مرزها در واقع به صورت سطوحی نمایان می شوند که تا جو زمین امتداد دارند ودر عین حال قلمرو هوایی دو دولت مجاور را از هم جدا می کند.
-مرزهای زیرزمینی:حاکمیت دولتها در اعماق زمینی تا مرکز زمینی نیز ادامه دارد یعنی سطوحی عمومی از مرزهای خشکی و دریایی به سمت پایین تا اعماق زمین.
4-تعریف تجاوز مرزی:
تجاوز عبارت است از توسل به زورعلیه تمامیت ارضی یا حاکمیت سیاسی یک دولت به منظور تحمیل ارداده بر آن کشور که بارزترین نوع آن کاربرد نیروی مسطح تهاجم زمینی،بمباران هوایی ویا محاصره بنادر وسواحل یک دولت به وسیله نیروهای مسلح دولت دیگر می باشد.
غیر از مفهوم فوق که با استناد به مفاد منشور ملل متحد استخراج گردیده واصولا به نقص حریم زمینی،هوایی یا دریایی کشور (اعم از مسلح یا غیرمسلح) در شرایطی که بدون اطلاع وکسب مجوز قبلی صورت گرفته باشد تجاوز گویند.
5-تعریف مرز نشین:
مرزنشین به کلیه اشخاصی گفته می شود که عمق نوار مرزی سکونت دائمی داشته باشند(پرسنل نظامی و انتظامی وساکنین شهرهای بزرگ مستثنا می باشند.
6-تعریف تردد مجاز:
تردد از مرز وقتی مجاز شناخته می شود که با داشتن گذرنامه یا اسناد در حکم گذرنامه با رعایت شرایط مقرر در قوانین داخلی ومعاهدات دو جانبه صورت می گیرد.
7-متردد بین مرزی:
1-7-مسافر:به شهری اشخاصی اطلاق می شود که با داشتن گذرنامه یا اسناد در حکم گذرنامه از دروازه های مجاز کنتور تردد می نمایند.
2-7-عابر مجاوز:به شخصی یا اشخاصی گفته می شود که اغلب سهوی وبعلت مشخصی نبودن مرز و یا عدم اطلاع از نحوه عبور خط مرز وارد خاک کشور همسایه گردند و معمولا فاقد مدارک واسناد معتبر جهت ورود به آن کشور باشند.
3-7-متجاوز مرزی:به فرد یا افرادی گفته می شود که عمدی و با نیت هدف وبرنامه ریزی قبلی بدون در دست داشتن اسناد ومدارک لازم ویا حتی با در اختیار داشتن این گونه مدارک از مرز غیرمجاز عبور می نمایند.
یادآوری:به کلیه اتباع غیرایرانی که عمدی یا سهوی بطور غیرمجاز از مرز عبور نمایند اصطلاحا متجاوز اطلاق می شود.
ب)تعاریف واصطلاحات مربوط به رودخانه مرزی
1-رودخانه مرزی:
به رودخانه هایی اطلاق می شود که تمام قسمت یا قسمتهایی از آن مرز مشترک دو کشور را تشکیل دهد.
2-اصلاح مسیررودخانه:
عبارت است از باز گرداندن رودخانه ،نهر یا مسیل در مسیر تعیین شده در معاهدات وموافقنامه ونقشه های مرزی که بر اثر جریان طبیعی یا عوامل دیگر تغییر مسیر داده است
3-حفظ وتثبیت کناره وبستر رودخانه:
عبارت است از کلیه اقداماتی که مانع تغییر مسیر رودخانه می گردد.
ج)تعاریف واصطلاحات مربوط به معاهدات مرزی:
1-تعریف معاهده:
معاده نوعی توافق بین المللی می باشد که بین دو یا چند دولت با یکدیگر ویا بین دولت و سازمانهای بین المللی منعقد می شود ومسئولیتها ووظایف وحقوقی برای طرفین ایجاد می کند.
از نحوه کاربرد عنوانهای مختلف برای معاهدات مختلف عناوین زیر استناج می گردد:
پروتکل، موافقنامه،بیانه،اختیار نامه قرارداد ،عهدنامه،کنوانسیون،اعلامیه،یادداشت تفاهم ،پیمان ،مقاوله نامه یا صلح نامه
2-تعریف پروتکل:
پروتکل دارای معانی زیر می باشد:
– به متمنی می گویند که به یک معاهده ،منخم ویا بعدا افزوده شود.
– به صورتجلسه کنفرانس یا اجلاس گفته می شود که نمایندگان کشورها موافقت خود را با آن اعلام نموده اند.
– سند امضا یک معاهده بین المللی را پروتکل امضاء می نامند که حاوی اعتبار نامه امضا کننده های واعلامیه ها وقیود وشروطی است که کشورها در هنگام امضاء مجاز به تضرع آن می باشند.
3-موافقنامه یا توافقنامه:
معاهده ای است که روابط در دولت را در زمینه های مختلف اقتصادی،تجاری،فرهنگی ،مالیاتی،حمل ونقل غیرتنظیم وتعهدات دو جانبه را ایجاد می کند.
4-قرارداد:
قرارداد توافقی است بین دولت یا چند طرف که اجباری را براجرا یا عدم اجرای موضوع بخصوصی ایجاد نماید.
5-یادداشت تفاهم:
به معاهده دو جانبه ای اطلاق می گردد که نماینده یا نمایندگان دو دولت بر سر موضوعات خاصی که معمولا مبادلات اقتصادی،صنعتی و غیره را در بر می گیرد به توافقنامه نایل می شود وبه موجب آن سایر معاهدات خود را منعقد ساخته و یا کمیسیونهای مشترک خود را در آینده تشکیل می دهند.
6-پیمان:
به بعضی از معاهدات که اهمیت زیاد و جنبه بین المللی فراوان دارد وبرای موضوع خاصی ومعینی منعقد می گردند اطلاق می شود.
7-مصونیت سیاسی(دیپلماتیک)
مصونیت بدین معناست که دارنده آن از تعقیب قانون وماموران دولت در امان است .د رحقوق بین المللی عمومی،شخصی دیپلمات ونیز محل سکونت ومحل کار او از تعقیب وتعرض ماموران دولتی که نزد آن ماموریت دارند مضون است (مرزبانی،گذرنامه واتباع بیگانه رحمتی راد محمدحسین. تهران معاونت آموزشی چاپ اداره کل پشتیبانی 1374صفحات 25تا29)
فصل دوم
گفتار اول:
الف)وضعیت کلی مرزهای جمهوری اسلامی ایران:
مشخصات کلی مرزها:
مجموع طول مرزهای کشور جمهوری اسلامی ایران 8755 کیلومتر شامل:
2700 کیلومتر مرز دریایی
1893 کیلومتر مرز رودخانه ای
4162 کیلومتر مرز خشکی
مرزهای دریایی ایران شامل:
1259 کیلومتر سواحل خلیج فارس از دهانه فاوتا تنگه هرمز
784 کیلومتر سواحل دریای عمان از تنگه هرمز تا بند گواتر
بخش دوم:
گفتار اول:
الف)وضیت کلی مرزهای جمهوری اسلامی ایران
ب)اطلاعاتی از مرز کشور جمهوری اسلامی ایران با کشورآذربایجان در یک نگاه
ج)اطلاعات کلی راجع به کشورجمهوری اسلامی ایران
د)مرز ایران و جمهوری آذربایجان
هـ)اطلاعات کلی راجع به کشور جمهوری آذربایجان
گفتار دوم:
مروری بر ژئوپلتیک استانهای آذربایجان شرقی،اردبیل وگیلان
الف)موقعیت جغرافیایی
ب)سابقه تاریخی ومذهبی و ویژگیهای ژئوپلتیکی
ج)جغرافیای طبیعی
د)جغرافیای انسانی
هـ)شبکه ارتباطی
و)بررسی نظامی
-657 کیلومتر سواحل دریای خزر از بندر ترکمن تا مصب رودخانه آستارا چای می باشد.
مرزهای رودخانه ای ایران شامل:
– 27 رودخانه مرزی مرکب از 3 رودخانه مرزی در مرزهای شمال شرقی،3 رودخانه مرزی در مرزهای شمال غرب ف6رودخانه مرزی در مرزهای شرق و 15 رودخانه مرزی در مرزهای غرب کشور
– 1 نهر در مرز ایران وعراق (نهرنشین)
– 2دریاچه در مرز ایران وافغانستان (دریاچه هامون)ودر مرز ایران وجمهوری آذربایجان (دریاچه سدارس) می باشد.
مرزهای خشکی ایران شامل:
مناطق کوهستانی تپه ماهور وزمینهای مسطح می باشند.
ب)اطلاعاتی که از مرز کشور جمهوری اسلامی ایران با کشور آذربایجان در یک نگاه:
طول تقریبی مرز مشترک یا ساحل ایران (کیلومتر):
-175 کیلومتر مرز خشکی
-584 کیلومتر مرز رودخانه ای
-657 کیلومتر مرز دریایی خزر
ملاحظات: دریای خزر مرز بصورت منطقه اختصاص ماهیگیری ومنطقه مشاع بین کشورهای ترکمنستان،قزاقستان ،فدراتیوروسیه،جمهوری آذربایجان وجمهوری اسلامی ایران بوده که طول سواحل ایران 657 کیلومتر است.
-تعداد سه رودخانه
-تعداد 1دریاچه سد ارس
ج)اطلاعات کلی راجع به کشور جمهوری اسلامی ایران:
کشور جمهوری اسلامی ایران در جنوب غربی آسیا بین 25الی 40درجه عرض شمالی و 44 الی 64 درجه طول شرقی قرار دارد که از لحاظ موقعیت جغرافیایی مانند پلی سه قاره اسیا،اروپا وآفریقا را به هم مرتبط می سازد و به همین علت نقش بسیار حساسی را در سیاست منطقه جنوب غربی اسیا ایفا می کنند.
ایران با وسعت 195/648/1 کیلومتر مربع با پانزده کشور بشرح ذیل همسایه می باشد:
1-از شمال با پنج کشور ترکمنستان ،قزاقزستان،جمهوری فدراتیو روسیه،جمهوری آذربایجان وجمهوری ارمنستان.
– از جنوب با شش کشور ساحلی جنوبی خلیج فارس ودریای عمان شامل کویت،بحرین،عربستان،قطر،امارات متحده عربی ،عمان.
– از شرق با دوکشور پاکستان وافغانستان
– از غرب با دوکشور ترکیه وعراق
ایران کشوری است کوهستانی که بیش از نیمی از مساحت کل آن را ارتفاعات ویک چهارم آن را صحراها وکمتر از یک چهارم دیگر را جلگه ها واراضی قابل کشت تشکیل می دهد.
بلندترین نقطه ایران دماوند ودر رشته کوههای البرز است که 5671 متر ارتفاع دارد.
جمعیت ایران براساس آخرین سرشماری سال 1385 بالغ بر 000/000/70 نفر بوده که 98 درصد آن مسلمان (91درصد شیعه) و 2 درصد ادیان دیگر می باشد.
زبان رسمی کشور فارسی است وزبانهای دیگراز قبیل ترکی،کردی،بلوچی وعربی نیز رایج می باشد.(مرزبانی،گذرنامه واتباع بیگانه،رحمتی راد محمدحسین، تهران معاونت آموزشی،چاپ اول کل پشتیبانی آموزشی،1374 ص 66تا73)
مرز ایران وجمهوری آذربایجان:
1-مشخصات مرز:
مرز مشترک ایران وجمهوری آذربایجان از محل تلاقی رودخانه ارس وقره سو(نقطه تلاقی مرز مشترک سه کشور ایران ،ترکیه وآذربایجان) میله مرزی سه جانبه شماره 1 شروع می شود و به صورت ناپیوسته تا مصب رودخانه آستارا چای در دریای خزر امتداد دارد.در طول مرز مذکور جمعا 144 علامت مرزی اصلی(شماره 1تا 144)و305 علامت مرزی فرعی نصب گردیده است. (توضیح اینکه از میله مرزی 3/29 مرز مشترک منقطع شده و به طول 48 کیلومتر تا میله مرزی 35 مرز مشترک ارمنستان را تشکیل می دهد) طول مرز ایران و جمهوری آذربایجان 759 کیلومتر می باشد که شامل 175 کیلومتر مرز خشکی و584 مرز آبی (رودخانه ای) بشرح زیر است:
رود ارس 427 کیلومتر(که 163 کیلومتر آن مرز جمهوری خود مختار نخجوان را تشکیل می دهد) با هما رود 122 کیلومتر ،رود آستارا چای 35 کیلومتر
علایم مرزی اصلی وفرعی در ناحیه خاکی هر کدام دو مترونیم از مرکز بین این دوستون بر روی خط مرکز نصب گردیده ودر ناحیه آبی این علائم در هر دو کرانه رودخانه مرزی نصب شده است.
در نقاطی که خط مرز از ناحیه ابی به ناحیه خاکی یا بالعکس انتقال می یابد علایم مرزی انتقالی عبارت از سه ستون اصلی و یک مرکز می باشد که دو ستون ومرکز بین آنها روی یک کرانه رودخانه وستون سوم خروجی روی کرانه مقابل نصب شده است. در بعضی از نقاط نواحی خاکی که نصب علایم مرزی عادی به شکل دو ستون و مرکز بین آنها مقدور نبوده علامت شامل یک ستون اصلی است که روی خود خط مرز نصب گردیده و سطح این ستون که رو به ایران است تماما به رنگ قرمز وشماره ستون بر روی آن قید شده است.
سطحی که رو به کشور مقابل است،تمامی به رنگ سفید است. در رودخانه کم عرض بالها چای وآستارا چای خطوط مقطع مرز روی هر دو کرانه رودخانه بطور متناوب ترسیم گردیده وبه این ترتیب نشان می دهد که در رودخانه های کوچک نیز خط مرز از وسط رودخانه می گذرد.
تعداد جزایر موجود در رودخانه ارس جمعا بالغ بر 805 جزیره می باشد که 427 جزیره آن متعلق به ایران و 378 جزیره دیگر متعلق به کشور مقابل است.
دو جزیره شماره 72 و شماره 591 اراضی آنها طوری تقسیم شده که قسمتی متعلق به ایران وقسمت دیگر متعلق به کشور مقابل است.
پلهای موجود در روی رودخانه به وسیله خط مرز به دو نیمه تقسیم شده به استثنای پل خداافرین که مرز روی آن با خط مرزی که از وسط رود ارس می گذرد مطابقت می کند.
2-ویژگیهای مرز:
مرز مشترک ایران وجمهوری آذربایجان به صورت ناپیوسته (جمهوری آذربایجان و جمهوری خودمختار نخجوان) می باشد وبیش از 3/4 آن آبی (رودخانه ای )است.
ایران با جمهوری آذربایجان از طریق آبهای دریای خزر نیز همجوار می باشد.
جمهوری آذربایجان بعد از استقلال از اتحاد جمهوری شوروی سابق بعلت عدم برخوردای از ثبات کامل سیاسی تغییرات متوالی مسئولین مملکتی ومشکلات اقتصادی ومهمتر از همه درگیریهای مستمر نظامی با جمهوری ارمنستان توجه لازم به این مرز نداشته از طرفی عدم علاقمندی مرزبانان قدیم روسی و سپس جایگزین شدن مرزبانان کم تجربه آذری به جای آنها وفقر مالی مرزنشینان وسود جویی و ماجراجویی افراد قاچاقچی وناپیوسته بودن مرز نیز مزید بر علت شده ومجموعه عوامل فوق سبب بی نظمی وضعف اقدامات کنترلی در مرز گردیده است.
البته مشترکات قومی،فرهنگی ومذهبی مردم دوکشور وکمکهای قابل توجه دولت جمهوری اسلامی ایران از نظر اقتصادی ومایحتاج عمومی به جمهوری آذربایجان ونخجوان وگشایش چندین دروازه تردد کالا ومسافر ومبادله رسمی کالا بین دوکشور در تقویت مناسبات حسنه میان اتباع مرزنشین دو کشور موثر بوده لیکن اقدامات مشابه سایر کشورها بویژه سرمایه گذاریهای وسیع کشورهای غربی در جمهوری آذربایجان همراه با اقدامات گسترده تبلیغاتی وفریبنده درروند مناسبات حسنه تا حدودی تاثیر منفی برجای گذاشته است.
از ویژگیهای این مرز وجود یک سد مشترک ودو پل ارتباطی ویک بازاچه مرزی در مرز مشترک با نخجوان وسه سد مشترک وپنج پل ارتباطی در بقیه نقاط مرز مشترک می باشد.
هـ)اطلاعات کلی راجع به کشور جمهوری آذربایجان:
کشور جمهور آذربایجان با 86600 کیلومترمربع مساحت در نیمکره شمالی،نیمکره شرقی در غرب اسیا در بخش شرقی ماورای قفقاز در میان رشته های جنوب شرقی کوهستان قفقاز و سواحل دریای خزر ورود ارس قرار دارد.این کشور از دو قسمت تشکیل شده که بوسیله جمهوری ارمنستان از یکدیگر جدا گشته اند.
بخش بزرگتر آن از شمال با جمهوری فدراتیو روسیه،از شمال غربی با گرجستان،از مغرب با ارمنستان واز جنوب با جمهوری اسلامی ایران هم مرز می باشد.ایالت خودمختار ناگور قره باغ در این قسم از کشور قرار دارد.بخش کوچکتر آذربایجان به نام جمهوری خودمختار نخجوان بین جمهوری ارمنستان،جمهوری اسلامی ایران وکشور ترکیه واقع شده است.
آذربایجان سرزمینی است با کوهستانهای مرتفع ،جلگه های سرسبز،جنگلهای قابل توجه و آب وهوای ان در مناطق کوهستانی معتدل ودر بخش جلگه ای رود کو را هوا خیلی گرم می شود و مقدار بارندگی کم است و در نخجوان آب وهوای نیمه خشکی وجود دارد ولی بطور کلی دارای آب وهوای مدیترانه ای است.
در بخش بزرگتر آذربایجان دریاچه بوری وجود دارد که بر اثر احداث سدبزرگی بر روی رودیوری به وجود آمده است.بلندترین نقطه ایمنی کشور قله گورا است که 4466 مترارتفاع دارد.
رودهای مهم آذربایجان ارس(اراکز) وکورا می باشد. رود ارس از کشور ترکیه سرچشمه می گیرد ومرز بین ایران ونخجوان ،ارمنستان،آذربایجان را تشکیل می دهد،سپس به رود کورا در آذربایجان می پیوندد وبه دریای خزر می ریزد.
جمعیت جمهوری آذربایجان در سال 1990 حدود 000/020/7 نفر با تراکم 81 نفر در هر کیلومتر مربع برآورد شده است. از نظر نژادی 91/78% از مردم آذرکی،9/7% روس،9/7 % ارمنی و 1/6% از نژادهای دیگر هستند.دین رسمی کشور اسلام است و اکثریت مردم مسلمان می باشند.
زبان رسمی کشور ترکی آذری وروسی می باشد که با خط روسی نوشته می شود.
پایتخت کشور شهر باکو است که 000/772/1 نیز جمعیت دارد. سایر شهرهای مهم آن عبارتنداز:گنجه ،کنکران،جلیل آباد،شماخی وبندر مهم کشور باکو می باشد.
محصولات عمده کشاورزی آذربایجان ،پنبه ،تنباکو،توتون،انگور،سیب زمینی ،انار،گردو،سبزی است ومنابع معدنی آن عبارتنداز نفت ،گاز،سرب،آهن،روی،مس،نفتالین ،نمک معمولی.
صنایع شیمیایی ،سیمان،نفت،بنزین ،چوب ،منسوجات،لاستیک،روغنهای صنعتی از صنایع آذربایجان محسوب می شوند(مرزبانی گذرنامه واتباع بیگانه،رحمتی محمدحسین،تهران،نشراداره کل پشتیبانی ،1374)
گفتار دوم :مروری برژئوپلتیک استانهای آذربایجان شرقی،اردبیل وگیلان:
منطقه آذربایجان در کلیه عملیات سیاسی -نظامی که در سراسر دوران تاریخ به طرف غرب انجام گرفته همیشه مبدا عملیاتی ومحل تمرکز ارتش ونیز شکست وزبون ساختن دشمنان کشور عمل نموده است.
الف)موقعیت جغرافیایی:
فلات آذربایجان شبه خاک مفرس فولادین است که دیواره های ان را رشته کوههای مرتفع وپوشیده از برف در برگرفته است. این فلات بسیار مرتفع وپست ترین نقاط آن سطح دریاچه ارومیه می باشد که نسبت به دریای مازندران مرتفع تر واز بقایای دریای بزرگ است.
فلات آذربایجان به وسیله دریای مازندران ودریاچه ارومیه ورودخانه مرزی این وسفید رود زهکشی شده است.
در فلات اذربایجان یک منطقه باز وقابل نفوذ به نام دشت چالدران و دره قطور وجود دارد که در شمال غرب آن واقع شده است.
بلندترین نقطه آذربایجان ارتفاع سبلان با 4811 متر می باشد وپست ترین نقطه آن دریاچه ارومیه دارای 1220 متر ارتفاع از دریای آزاد است.
منطقه آذربایجان با مساحتی قریب به 952/105 کیلومتر در شمالغرب ایران قرادارد که از شمال با کشورهای آذربایجان،ارمنستان وجمهوری تودمختار نخجوان و از غرب با کشورهای ترکیه ،عراق واز جنوب با استان زنجان وکردستان و از جنوب شرقی به صورت نواری با استان گیلان مرز مشترک دارد.
ب)سابقه تاریخی مذهی و ویژگیهای ژئوپتیکی:
آذربایجان از سالهای 708 تا 550 قبل از میلاد بخشی از کشور ماد بود که به عنوان ماد کوچک در دوران حکومت مادها وهخامنشیان شناخته می شد. بعد از به حکومت رسیدن کورش در 550 قبل از میلاد متصرفات خودش را که به نام کشور ایران بود به 20 ساتراپ(استان) تقسیم کرد برای هر ساتراپ حاکمی معینی نمود که آذربایجان جزو ساتراپ دهم ایران محسوب می شد.
با توجه به نظریات پژوهشگران معاصر می توان اذعان داشت که احتمالا زادگاه زرتشت در شهر سبز در حوالی دریاچه ارومیه بوده است.اتشکده معروف اذرگشت یا آتشکده سلطنتی که مورد توجه خاصی زرتشتیان می باشد در منطقه آذربایجان برپا بوده و اکنون خرابهای آن به تخت سلیمان معروف است.
بعد از ظهور اسلام مردم این منطقه با قبول دین مبینی اسلام وبا توجه به ارادتی که به اهل بیت (ع) داشته اند به مذهب شیعه روی آورند و در سال 907 هجری قمری با تاسیس حکومت صفویه ترویج مذهب تشیع از این منطقه آغاز شد.
منطقه آذربایجان به دلیل قرارگرفتن بین دو امپراتوری قرون معاصر یعنی روس وعثمانی وتضادهای شدید سیاسی،اقتصادی دول اروپایی بویژه انگلیسی وفرانسه در این دوره برای پیدا کردن جای پایین در خاورمیانه وقفقاز از ارزش نظامی وسیاسی بالایی برخوردار است.
دست به دست شدن 2 بار شهر تبریز به عنوان مرکز مهم سیاسی-اقتصادی این منطقه توسط نیروهای مهاجم (19 با توسط عثمانی و 5 بارتوسط سربازان روسی) نشان دهنده اهمیت این منطقه است.
ج)جغرافیای طبیعی:
منطقه آذربایجان که از نظر موقعیت جغرافیایی در شمال غربی ایران قرار گرفته از نظر طبیعی قسمتی از فلات بزرگ ارمنستان می باشد که امروزه بین کشورهای ایران وآذربایجان تقسیم شده است.
آذربایجان ایران از فلات مرتفعی تشکیل شده است وارتفاعات عمده آن را آتشفشانهای خاموشی سهند،سبلان، کوههای ارسباران (قره داغ) وقاقلانکوه تشکیل داده است.
کوههای شمالی آذربایجان عامل سدکننده در مقابل تهاجم از شمال بعد از رودخانه ارس می باشد ودر این رشته کوهها،رشته کوه قره داغ ستون فقرات آذربایجان است وشیب آن از طرف ارس ملایم ولی از طرف جنوب دارای شیب تنداست.
رشته کوههای تابش از مجاورت مرز ایران وآذربایجان شروع شده و بتدریج ارتفاع آن زیاد می شود وگردنه حیران معبر نفوذی اردبیل آستارا را تشکیل می دهد.
این معبر دروازه شرقی آذربایجان محسوب می شود وشیب آن به طرف دریا زیاد ولی به طرف آذربایجان کم است.
در گردنه میزان اختلاف ارتفاع 1900 متر است که به همین علت مناطق مرزی جمهوری آذربایجان در این بخش کاملا به سرزمینهای ایران تاحوالی اردبیل مسلط است ونقاط حساسی در این منطقه کوههای صلوات داغ وخلخال داغ می باشد.
وسعت استان گیلان 9% کل مساحت کشور را تشکیل می دهد که از شمال به دریای خزر وکشور آذربایجان ،از جنوب به استانهای زنجان وقزوین واز شرق به استان مازندران واز غرب به استان اردبیل منتهی می شود.
آستارا چای مرز رودخانه ای بین گیلان وجمهوری آذربایجان است که خط تالوگ تعیین کننده خط مرزی است تالوگ عبارت است از خط میانه کانال اصلی قابل کشتیرانی در پایین ترین سطح قابلیت کشتیرانی رودخانه
مرز آبی این استان از آستارا شروع شده و به شهر چابکسر ختم می گردد. مسافت خط مرزی بطور مستقیم 225 کیلومتر است.
مرز خشکی استان گیلان از گردنه جبران تا آستارا 43 کیلو می باشد و 25 کیلومتر ودیگر از آن را به طرف گردنه حیران رودخانه آستارا چای تشکیل می دهد.
د)جغرافیای انسانی:
براساس آمارسال 1375،جمعیت منطقه آذربایجان 871/989/6 نفر می باشد که از این جمعیت استان آذربایجان شرقی.232554 نفر استان اردبیل 1168011 نفر و جمعیت آذربایجان غربی 2296320 نفر می باشد.
از لحاظ سکونت نیز منطقه آذربایجان به چند ناحیه ایلات وعشایر تقسیم می شود.
از مهمترین این ایلات می توان از ایل جلالی،ایل میلان،ایل حیدرانلو،ایل مکانلوو ایل دری نام برد.
هـ)شبکه ارتباطی:
ارتباطات این منطقه به سه دسته تقسیم می شود:
– ارتباطات زمینی
– ارتباطات هوایی
– ارتباطات آبی درون منطقه ای
بطور کلی ارتباطات زمینی در منطقه آذربایجان را میتوان به دو قسمت تقسیم نمود:
الف-ارتباطات بین کشور یا برون کشوری
ب-ارتباطات عرضی یا داخلی یا درون کشوری
راهها:
1-راههای برون کشوری:
ارتباطات برون کشوی با توجه به مجاورت آذربایجان با 5 کشور در سطح مطلوبی نیست البته این در حالیست که اخیرا مورد توجه قرار گرفته است.
به لحاظ اینکه کشورهایی نظیر ارمنستان،آذربایجان وجمهوری خودمختار نخجوان محصور در خشکی هستند وتنها راه وصول آنها به دریا وآبهای آزاد از طریق ایران است لذا بعد از فروپاشی شوروی سابق جاده ای از اردبیل به بیله سوار واقع در مرز آذربایجان با ایران احداث شد. همچنین جاده دوغو بایزید،ماکو،مرند،تبریزکه به عنوان جاده سنتو معروف بوده این کشور را به اروپا وصل می نماید.
2-راههای درون کشوری:
وجود راههای عرضی در منطقه باعث همگرایی منطقه نسبت به مرکزیت وهمچنین تامین امنیت و به لحاظ اقتصادی ،موجب صدور محصولات کشاورزی به مرکزیت منطقه یا شهرهای بزرگ آن می گردد. در این رابط می توان از جاده اردبیل-مشکین شهر-اهر-کلیبر وجاده تبریز-آذرشهر-مراغه-میاندوآب به طرف کردستان وجاده مهم تبریز-میانه -زنجان -تهران وجاده های ارومیه-خوی وماکو وهمچنین ارومیه -مهاباد وسردشت نام برد.
به غیر از راههای پایه جاده ای یک جاده های مرزی نیز برای کنترل مرزهای کشور در جوار مرزها احداث گردیده است.از جمله این جاده ها میتوان به خداآفرین-اصلاندوز-بیله سوار و جاده مرزی جلفا-پله شت-ماکو اشاره نمود.
راه آهن:
وجود راه آهن سراسری تبریز-مراغه-میانه-زنجان-تهران واتصال این خط وراه آهن سراسری واروپایی ترکیه از طریق دره قطور وشهروان وهمچنین راه آهن تبریز-مرند-جلفا که به راه آهن سراسری اتحاد جماهیر شوروی سابق وصل می شد بر اهمیت اقتصادی وسیاسی منطقه افزوده است.
راه های هوایی:
وجود فرودگاههای تبریز،اردبیل،مراغه وارومیه و فرودگاه کوچک پارس آباد بر اهمیت ارتباطی ونظامی منطفه افزوده است وهمچنین کریدور هوایی بین المللی ایران واروپا در آسمان این منطقه وارتباط فرودگاههای تبریز وارومیه با کشورهای همجوار اهمیت این منطقه را افزایش داده است.
راههای ارتباطی آبی داخلی:
وجود دریاچه ارومیه در منطقه آذربایجان هم از لحاظ نظامی وهم از نظر اقتصادی برای ارتباطات بین منطقه ای دارای ارزش زیادی است. وجود بندر شرفخانه در شمال شرقی دریاچه ارومیه وبند گلخانه در ارومیه واحداث بزرگراه شهید کلانتری که از طریق خشکی دو سوی ساحل را به هم وصل می کند ارزش اقتصادی ونظامی بیشتری به منطقه داده است.
و)بررسی نظامی:
منطقه آذربایجان به لحاظ قرارگرفتن در یک موقعیت ویژه (همسایگی با چهارکشور) واز لحاظ دهلیزبندی نیز دارای موقعیت ویژه ای است. از نظر طبیعی وجود کوهستانهای بلند در اطراف مرز شرایط طبیعی را از نظر دهلیزبندی به طرفین تحمیل می کند.
وجود عوارض حساس وپراهمیت در داخل وخارج آذربایجان این منطقه را از لحاظ عملیات نظامی فوق العاده با ارزش کرده است. معابر مهم آسیا و اروپا وخطوط ارتباطی دریای سیاه باعث شده است که یک گره مواصلاتی را در شمالغرب ایران بوجود اورد.
آذربایجان از لحاظ وسعت 1/15خاک ایران است ومنطقه وسیع طبیعی برای عملیات گسترده آفندی وپرافندی است.
معابر ومحورهای نفوذی آذربایجان (دهیلز بندیها)
1-دهیلز ارس:دهلیزارس،بین رودخانه ارس در شمال ورشته ارتفاعات قره داغ در جنوب نخستین دهلیز منطقه آذربایجان را تشکیل می دهد.
2-دهلیز کالو:این دهلیز در جنوب آذربایجان بین ارتفاعات برده کشی وگردی باران در شمال و ارتفاعات چهاربازار وباند در جنوب وارتفاعات مهاباد در شرق وارتفاعات آرارات در غرب دیده می شود ورودخانه کالو(زاب کوچک)نیز در این دهلیز جریان دارد.
3-دهلیز اهر:شمال این دهلیز را رشته ارتفاعات قره داغ وجنوب آنرا رشته ارتفاعات سبلان داغ ومیشو داغ تشکیل می دهند.
راه ارتباطی شمال به جنوب آذربایجان را این دهلیز برقرار می کند. در داخل این دهلیز رودخانه قره وقرار دارد.
4-دهلیز اردبیل:مهمترین دهلیز آذربایجان است که شمال این دهلیز را سبلان داغ وجنوب آن را ارتفاعات برغوشی وسهند می پوشاند. غرب این دهلیز متکی به دریاچه ارومیه است وارتفاعات تابش در شرق آن واقع است.
مراکز تجمع این دهلیز عبارتنداز:
شهرهای تبریز،سراب،اردبیل ومرند و معابر آن آستارا،گردنه حیران،تبریز،آذرشهر،گردنه قارقاوبازارمراغه
گردنه اسالم به خلخال ،میانه
تبریز،گردنه سبلی،میانه به طرف زنجان
5-دهلیز میانه:شمال وشمال شرق این دهلیز را ارتفاعات برغوشی وجنوب غربی وجنوب آنرا ارتفاعات قافلانکو تشکیل می دهد. این دهلیز به لحاظ موقعیت جغرافیایی به دو دهلیز شرقی وغربی تقسیم می شود.
بخش سوم
گفتار اول
رژیم حقوقی رودخانه ارس
گفتاردوم
رژیم حقوقی دریای خزر
الف)پیشینه رژیم حقوقی
ب)مواضع کشورهای ساحلی
بخش سوم:
گفتار اول :رژیم حقوقی رودخانه ارس
روخانه ارس مهمترین وپر آب ترین رودخانه شمالی ایران در منطقه آذربایجان است که از غرب جلفا تا اصلاندوز مغان(استان اردبیل) در طول نوار مرزی ایران وجمهوری آذربایجان جریان دارد.ارس که در زبان آذربایجانی آراز گفته می شود پس از طی مسافتی،سرانجام به دریای خزر می ریزد. در واقع ارس از دوشاخه مجزا یکی از ارمنستان ودیگری از ترکیه ورشته کوههای ارارات تغذیه می شود در محل زنگنه واقع در منتهی الیه شمال غربی ایران که مرکز مشترک ایران وجمهوری آذربایجان وترکیه است.
باهم تلاقی می کنند.از آن پس رودخانه ارس تا محلی به نام بهرام تپه به عنوان مرز مشترک دو کشور ایران وجمهوری آذربایجان امتداد می یابد.
این رود پس از ورود به خاک جمهوری آذربایجان به رود کورا که از تفلیس جاری است می پیوندد ودر سالیان به دو شعبه تقسیم می شود. یکی از آنها در شمال به خلیج قزل آغاج ودیگری در جنوب به دریای خرز می ریزد. از آنجا که ارتفاع رود ارس از مبدا تا محل اتصال به رود کورا در خاک جمهوری آذربایجان 778 متر شیب دارد این رود قابل کشتیرانی نیست.در فصول بهار ارسی بسیار پر آب و سیلابی است.
از 1072 کیلومتر طول رود 410 کیلومتر آن نوار مرزی بین المللی را تشکیل می دهد.12% آب رودخانه ارس از خاک ایران و34% از خاک ترکیه وبقیه از جمهوری آذربایجان وارمنستان تامین می شود.
در بستر رودخانه ارس 805 جزیره کوچک وبزرگ خالی از سکنه وجود دارد که به زبان ꗬÁ恱Ё ደ¿ 㫲
橢橢偱偱 Љ岂㨓㨓< & ¤ Ѹ Ѹ Ѹ Ѹ Ѹ Ѹ Ѹ Ҍ 䤔 䤔 䤔 8 䥌 䧠 ´ Ҍ 䂇Ơ 䪠 䪠 " 䫂 䫂 䫂 丑 丑 丑 㿊 㿌 㿌 㿌 㿌 㿌 㿌$ 䈧ɨ 䒏b 㿰Q Ѹ 丑 䵙 ¸ 丑 丑 丑 㿰 استفاده اند. آب بخشی از رودخانه توسط کانالهایی به سوی دشت مغان جریان یافته وسبب رونق کشاورزی در منطقه کشت وصنعت مغان شده است.
حجم آب سالانه رودخانه ارس در محل سدمخزنی در حدود 5775 میلیون متر مکعب و در محل سد انحرافی میل-مغان در حدود 7889 میلیون متر مکعب است .حوزه آبریز این رودخانه 10200کیلومتر وسعت دارد که 39% آن در خاک ایران است.جریان رود ارس از غرب به شرق است و در شمال شهرستان هر ودشت مغان جاریست وزمینهای وسیل از جلگه مغان را آبیاری می کند.
دوله یکی در محل قزل قشلاق ماکو ودیگری سد انحرافی میل-مغان در غرب اصلاندوز روی رودخانه ساخته شده است وسدی جدید در ناحیه خمارلو از بخش خداآفرینی در دست احداث می باشد.
سدانحرافی میل-مغان تاسیساتی بزرگ است که با همکاری شوروی سابق و ایران در 35 کیلومتری غرب جلفا در نقطه مرزی رود ارس به نام قزل قشلاق مقابل شهر نخجوان ساخته شده است.
سد مخزنی ارس در 12کیلومتری جنوب شرقی شهر نخجوان و در 40کیلومتری غرب جلفا در محلی بنام قزل قشلاق واقع شده است.ساختمان این سد دریاچه ای را به گنجایش 1350 میلیون مترمکعب بوجود آورده است. این سد از نوع خاکی با هسته خاک هسته خاک رسی با سرریز ونیروگاه بتونی است حجم آب دریاچه 1350 میلیون متر مکعب وقدرت نیروگاه نصب شده 440000 کیلووات استکه به طورمساوی بین ایران وآذربایجان تقسیم می شود.
رودخانه ارس در طول 1072 کیلومتر نوار مرزی مشترک بین ایران وترکیه ،ارمنستان وآذربایجان است. این رودخانه در محل زنگنه واقع در منتهی الیه شمال غربی ایران مرز مشترک ایران،آذربایجان و ترکیه است. ادامه این رودخانه در محل به نام بهرام تپه مرز مشترک سه کشور ایران ،آذربایجان و ارمنستان است.
میزان مرزهای ایران وآذربایجان
جمع کل مرزهای ایران وآذربایجان 759 کیلومتر
جمع مرزهای رودخانه ای 584 کیلومتر(ارس-بالهارود-آستاراچای)
جمع مرزهای خشکی 175 کیلومتر
توضیح اینکه از این مقدار 163 کیلومتر ان مرز مشترک با جمهوری نخجوان است.
رژیم حقوقی رودخانه ارسی براساس رژیم حقوقی رودخانه های غیرقابل کشتیرانی که خط مرزی را براساس وسط المیاه که رودخانه را به دوقسمت مساوی تقسیم می کند و در صورت بهره برداری هر کدام از طرفین از منابع موجود در آن بایستی منافع مشترک در نظر گرفته شود مرزهای ایران در رود ارس براساس قراردادههای موجود بین ایران وشوروی سابق تعریف شده است.
1-(زنده دل حسن،1331،استان آذربایجان غربی،حسن زنده دل ودستیاران ،تهران نشر ایرانگرادان،1377،ص51)
2-(زنده دل حسن،1331،استان اردبیل،حسن زنده دل ودستیاران ،تهران نشر ایرانگردان ،1377 ص 45)
3-(زنده دل حسن،1331،استان آذربایجان شرقی،حسن زنده دل و دستیاران،تهران نشر ایرانگردان،1377،ص 62)
گفتار دوم :رژیم حقوقی دریای خزر:
فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی به عنوان مهمترین تحول صحنه بین المللی در دهه پایانی قرن بیستم آثار گسترده ای را در جغرافیای سیاسی پیرامون دریای مازندران در آسیای مرکزی قفقاز در پی داشته است. تحولات یاد شده و تبدیل اتحاد شوروی به جمهوریهای مستقل موجب افزایش تعداد همسایگان شمالی ایران از یک به سه وافزایش کشورهای حاشیه دریای مازندران از دو به پنج شده است.
عدم وجود رژیم حقوقی قابل قبول برای دریای مازندران در کنار منابع نفت وگاز ومنابع پروتئین آن برای همه اعضا نگرانیهای جدیدی را در مورد شیوه استفاده از این منابع وحضور بیگانگان د رمنطقه مطرح ساخته و ممکن است در اینده بر تنش در منطقه منجر شود زیرا فقدان رژیم حقوقی مناسب ومورد قبول از یک سو و معماهای امنیتی کشورها از سوی دیگر احتمال توسط به زوروانتخاب راه کار نظامی را افزایش می دهد.
نظر به اهمیت مساله وتاثیرات عظیم آن بر روابط ایران همسایگان شمالی و به ویژه آذربایجان وهمچنین اهمیت ژئوپلتیکی دریای مازندان به عنوان دریای مجاور وقفقاز ومشکلات امنیتی که از آن متاثر است به طور اجمال به بررسی رژیم حقوقی تاریخچه همچنین بررسی آرا به کشورهای ساحلی آن می پردازیم.
الف)پیشینه رژیم حقوقی
1-دریای خزر در دوره روسیه تزاری: نظام حقوقی در این دوره براساس قراردادهای ترکمانچای وگلستان میان ایران وروسیه تعریف شده بود که در آن براصل آزادی حمل ونقل در دریای خزر وبرخورداری انحصاری روسیه از حق داشتن ناوگان نظامی در این پهنه آبی تاکید شده است. در واقع در این دوره سلط یک جانبه روسیه براین دریا را شاهد هستیم. قابل ذکر است قبل از این دوره دریای مازندران در اختیار ایران بوده است.
2-دریای مازندران در دوره شوروی: در این دوره عهدنامه مودت 1921 م(1300ش) وقرارداد بازرگانی ودریانوردی 1940 م(1319ش) مبنای جدیدی برای رژیم حقوقی می شوند. برطبق این قراردادها مازندران حوزه آبی داخلی دو کشور همجوار اعلام شد که بایستی مشترکا از ان استفاده کنند. این رژیم حقوقی که از طرف جامعه جهانی به رسمیت شناخته شده است به دو کشور حق برابر کشتیرانی وصید ماهی را داد. همچنین هر کشور در حدود فاصله 10 مایلی از ساحل خود از حق انحصاری صیدماهی برخوردار بود. در این دو قرارداد ذکری از زیر بستر دریا نشده است.
2-رژیم حقوقی در دوره پس از فروپاشی شوروی: پس از فروپاشی شوروی در سال 1370ش(1991م) واعلام استقلا سرکشور جدید ساحلی به همراه ایران وروسیه که جمعا پنج کشور می شوند از یک سو واز سوی دیگر مشکلاتی که نظام حقوقی قبلی داشت از جمله عدم تفکی بین کشتیهای تجاری وناوهای جنگی دسترسی اصل آزادی کشتیرانی بدون هیچ گونه محدودیتی به هر دونوع کشتی اعمال این اصل در تمامی پهنه آبی دریای مازندران از جمله آبهای نزدیک به سواحل وبنادر که می تواند خطراتی را برای امنیت کشورهای ضعیف فراهم سازد پیش بینی کردن نحوه استفاده ازمنابع زیربستر دریا به ملیت دستیابی نداشتن به تکنولوژی لازم وغیره نیاز به تعیین وضعیت حقوقی جدید برای دریای مازندران که واقعیت های کنونی را لحاظ کند اشکار نمود.
توضیح این که نکته ضروری است که از لحاظ حقوق بین الملل دریاچه هایی نظیر دریای مازندران به دریای آزاد راه ندارند درحکم آبهای داخلی می باشند واز محدوده کنوانسیون حقوق دریاهای سال 1361 ش(1982م)خارج هستند ولذا:
– دراین گونه آبها آزادی دریانوردی وجود ندارد.
– رژیم حقوقی کشتیرانی مرزها تابع معاهدات فی مابین ویا اعمال تصرفی است که توسط هریک از دول ساحلی به کار گرفته شده ودر صورت عدم وجود معاهده در هر صورت فرض بر تساوی است.
– منابع زیردریایی وحق ماهیگیری در انحصار دول ساحلی است.
– دول ساحلی در مورد این گونه دریاها حق حاکمیت انحصاری وصلاحیت قانوگذاری دارای قضایی واجبارکننده دارند.
ب)مواضع کشورهای ساحلی دریای خزر:
در اولنی سالهای پس از فروپاشی شوروی واستقلال کشورهای قزاقزستان آذربایجان وترکمنستان این کشورها به دلیل درگیر بودن مسایل داخلی وبحرانهای پس از استقلال هنوز اقدامات مهمی در زمینه آغاز فعالیتهای نفتی بعمل نیاورده و در مورد رژیم حقوقی جدید در دریای خزر بحثی نمی کردند اما با اقدامات آذربایجان از سال 1372 ش(1993 م)جهت انعقاد قراردادهای با شرکتهای نفتی غربی برای کشف و استخراج منابع انرژی مباحث تندی بین کشورهای ساحلی آغاز گشت وبه مرور مواضع کشورها روشن گردید:
1-جمهوری اسلامی ایران:
اساسا سیاست خارجی ایران خواهان ماهیت مشاع ومشترک دریای مازندران بر پایه قراردادهای 1921 و1940 (1300 و1319 ش) بین ایران وشوروی می باشد که در بین فروپاشی شوروی ونیز طبق اصل جانشینی دول به کشورهای جدید الاستقلال حوزه دریای مازندران آماده همکاری با تقسیم کل دریای مازندران به طور مساوی بین پنج کشور است ونظر خود را در قالب طرح تقسیم کل دریا و درهمه موضوعا مطرح می نماید. در این حالت سهم ایران حداقل 20 درصد از کل دریای مازندران خواهد بود. در صورتی که حالت مشاع پذیرفته شود نظامی شبیه سازمان مدیریت مناطق مشترک برای بهره برداران مشاع تشکیل می شود.
2-فدراسیون روسیه:
رئیس جمهوری روسیه طی نفر به قزاقزستان در 17مهرماه 1379 طی بیانه مشترکی با رئیس جمهور قزاقزستان نظر خود را پیرامون مشاع بودن سطح وتقسیم بستر وزیربستر دریای مازندران براساس خط میانه بخش شمالی دریا و موافقت با تشکیل مرکز استراژیک دریای مازندران به منظورکنترل مسایل زیست محیطی وسایرمسایل مشترک اعلام داشتند.
همچنین طی سفر پوتین به آذربایجان در 9 ژانویه 2001 دو کشور بر پیشبرد مرحله ای مسایل رژیم حقوقی توافق کردند ودر مرحله اول بر تقسیم بستر بین کشورهای مجاور ومقابل وبراساس روش خط میانی که باتوجه به فاصله برابر بین نقاط ترسیم شده و براساس توافق طرفین قابل اصلاح است تاکید کردند.
3-قزاقزستان:
دولت قزاقزستان دارای بیشترین ساحل در دریای مازندران بوده لذا خواهان تقسیم آن با استفاده از روشهای مندرج در حقوق بین المللی دریایها(به خصوصی کنفواسیون 1982 حقوق دریاها) وتعیین مناطقی به صورت ودریای سرزمینی ومنطقه انحصاری اقتصادی است.
4-ترکمنستان:
این کشور نیز خواهان تقسیم دریای مازندران است. از آنجا که در مقابل قلمرو آذربایجان قرارداد وبا توجه به ادعاهای آذربایجان تلاشی می نماید منطقه ای را به عنوان قلمرو خود تلقی نماید در 12 نوامبر 1997 که رئیس جمهوری آذربایجان تاسیسات نفتی چراغ رادر 150کیلومتری بندر باکو افتتاح کرد این کشور به آذربایجان اعتراض نموده
5-آذربایجان:
آذربایجان طرفدار تقسیم بوده ومعتقد است که دریای مازندران در زمان شوروی سابق بین جمهوری ها تقسیم شده است دولت آذربایجان صریحا خود را نسبت به معاهدات 1921 و1940 م(1300 و1319ش) متعهد نمی داند وبر اساس همین برداشت مبادرت به انعقاد قراردادهایی با شرکتهای نفتی کرده است.این کشور معتقد است که قراردادهای مذکوردر خصوص حقوق برابر در دریانوردی بوده واشاره به منابع بستر وزیربستر ندارد و به علاوه از زمان بهرهبرداری از منابع توسط شوروی وآذربایجان هیچ گونه اعتراض به بهره گیری یک جانبه نشده است. آخرین اقدام آذربایجان در جهت نظرات خود انعقاد قراردادی به ارزش ده میلیارد دلار با کنسرسیومهای نفتی غرب جهت بهره گیری از منابع دریای مازندران است که د رخلال سفر رئیس جمهوری آذربایجان به امریکا در اوت 1997 م(مرداد 1376)صورت گرفت ودر این رابط با اعتراض ایران طی دو نامه به دبیرکل سازمان ملل روبرو بوده است.
نتیجه:
در مجموع به نظر می رسد روسیه با توجه دریایی برتر و مطابق ژئواستراتژیک خود جهت حضور نظامی وتسلط برسرتاسر دریای مازندران بر مشاع بودن آنها وسطح دریای مازندران تاکید دارد.
ایران نیز با تاکید بر مشاع بودن سطح وبستر در این بخش حداقل در این مرحله مخالفتی با این مساله ندارد.
مساله بستر وزیربستر دریاست که در شرایط حاضر وعدم علاقمندی سایر کشورها به مشاع بودن ان به مرور تمام کشورها بر تقسیم بستر وزیربستر دریای مازندران موافقت کرده اند لیکن اختلاف بر نحوه تقسیم است که چنانچه همانند توافق روسیه با قزاقزستان وآذربایجان تقسیم صورت گیرد میزان سهم کشورها مطابق طول ساحل هر یک خواهد بود ودراین حالت سهم ایران با محاسبات مختلف 11 تا 13 درصد خواهد بود وبا موضع 20درصد اعلام شده فاصله زیادی دارد.
این نحوه یادگیری روسیه وتنها ماندن نسبی ایران در صحنه حقوقی دریای مازندران در کنار عمق بالای بخش خصوصی دریای مازندران (600تا 950 متر ارتفاع عمق زیر 200 متر بخشهای میانی وشمالی دریا) وعدم انجام عملیات لرزه نگاری واکتشاف واحتمال ضعیف وجود منابع نفتی در بخش جنوبی منافع چندانی را برای ایران با وضعیت فعلی محقق نمی سازد.(نقشه شماره 15)
(افشردی ،محمدحسین،1339،ژئوپلتیک ققفاز وسیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران ،تهران ،نشرشابک،1381 ص 120 تا 128)
بخش چهارم
گفتار اول: ناپیوستگی آذربایجان بانخجوان
گفتاردوم: بحران قره باغ
گفتار سوم: حضور آمریکا در منطقه وگسترش ناتوبه شرق
بخش چهارم:
گفتار اول: ناپیوستگی آذربایجان با نخجوان:
برای تشریح چگونگی ناپیوستگی آذربایجان ونخجوان ابتدا لازم است به تشریح موقعیت وویژگیهای این تکه جدا افتاده از خاک آذربایجان بپردازیم.
نخجوان که بد از فروپاشی شوروی سابق به جمهوری خودمختار نخجوان تغییر نام داده است در منطقه کوهستانی در جنوب غربی قفقاز واقع شده است. نخجوان از سمت جنوب وشمال غربی با ایران وترکیه همرز واز شمال وشمال شرقی با جمهوری ارمنستان همسایه است. از نظر وسعیت 5500 کیلومتر می باشد که این مقدار 4/6 درصد از خاک جمهوری آذربایجان را شامل می شود. مرز این جمهوری با ایران حدود 163 کیلومتر مربع باترکیه 11 کیلومتر مربع وبا ارمنستان 224 کیلومتر مربع می باشد.
مناطق مرزی ایران و ترکیه وارمنستان خطوط مرزی نخجوان می باشند وجنبه رسمی دارد این مرزها طی معاهده ترکمنچای مشخص شده است ومرزهای این کشور با ترکیه وارمنستان و به موجب توافقنامه فارسی مشخص گردیده است.
جمعیت این جمهوری در حدود 350000 نفر می باشد ،9/95 درصد این تعداد آذربایجانی ،3/1 درصد روسی، 1/1 درصد کرد ،4/0 درصد تاتار و06/1 درصد دیگر تیره ها هستندمرکز این جمهوری شهر نخجوان با 70000 نفر جمعیت است که مجددا اشاره ای دیگر به گذشته این جمهوری می افکنیم.
در قرن هفتم در جنگ بین ایران وروم، امپراطوری روم،نخجوان را نابود کرد ولی مجددا شهر از نوبنیاد شد. بین اعراب وامپراطوری روم جنگ خونین درگرفت وبعد از آن این شهر توسط مسلمانان تسخیر شد. در قرن نهم که فتوحات بابک(رئیس مذهب مزدک) گسترش یافت دایره این فتوحات به نخجوان نیز رسید وسپس در قرن یازدهم بدست سلجوقیان اشغال شد. در قرن 13 بدست مغولان تخریب و در قرن 14 بعد از بنای مجدد این شهر توسط یکی از فرزندان چنگیز بنام تیمور اشغال شد.درسالهای 182801826 براساس عهدنامه ترکمنچای نخجوان از قیومیت ایران خارج وبه کشورهای تحت سلطه روسیه پیوست. در قرن بیستم در 28 ژوئیه 1920 نخجوان دارای حکومت سوسیالیستی شد در ماه روسیه پیوست. در قرن بیستم در 28 ژوئیه 1920 نخجوان دارای حکومت سوسیالیستی شد در ماه مارس 1921 در شهر مسکو پیمانی میان دولت شوروی وملیون ترکیه به امضا رسید وبراساس این توافق نخجوان در تابعیت آذربایجان قرار گرفت. تا این که در سال 1298 هجری شمسی عده کثیری از اهالی نخجوان در مقابل کنسولگری ایران درنخجوان گرد آورده وخواستار الحاق مجدد ایران شده بودند( بولتن اداره کل مرزبانی ناجا آذرماه 1378 به نقل از منشور گرگانی ص 47) و در 17 نوامبر 1991 باتغییر کلی در قانون اساسی به جمهوری خودمختار نخجوان تغییر نام داد.
اما به دلیل گسستگی جغرافیایی این جمهوری از سرزمین اصلی یعنی آذربایجان وحائل شدن سرزمین ارمنستان بین این قسمت از آذربایجان ،جمهوری آذربایجان رابعلت اختلاف و درگیریهای خود با ارمنستان برسر مسئله قره باغ بسیار آسیب پذیر ساخته است. جمهوری خودمختار نخجوان با توجه به بیشترین خط مرزی با جمهوری اسلامی ایران با استانهای مرزی آذربایجان غربی از طریق بازار چه پله شت ماکو استان آذربایجان شرقی گذرگاههای مرزی جلفا وخدا آفرین وهمچنین اشتراکات قومی ومذهبی یکی از فرصتهای خوب اقتصادی ویکی از اهرمهای کنترل کننده سیاسی ونظامی برای جمهوری اسلامی ایران در قبال تکروی جمهوری آذربایجان ومقابله با نفوذ آمریکا واسرائیل وترکیه می باشد. مهمترین چالش جمهوری آذربایجان بعد از استقلال اختلاف با ارمنستان برسرقره باغ بوده است ودلیل جداافتادگی نخجوان از اذربایجان حائل شدن ارمنستان که از دشمنان آذربایجان است می باشد.
گفتار دوم :بحران قره باغ
منطقه خود مختار قره باغ کوهستانی در جنوب شرقی کوههای قفقاز صغیر واقع شده است. این منطقه با مساحتی حدود 4400 کیلومتر،1/5 درصد از کل مساحت آذربایجان را به خود اختصاص داده است.منطقه قره باغ به صورت یک منطقه درونی ودر عمق خاک آذربایجان قرار داشته ودر نتیجه کوچکترین مرز آبی یا خاکی مشترک با ارمنستان ندارد. نزدیکترین نقطه این منطقه بر سرحدات ارمنستان حدود هفت کیلومتر فاصله دارد.
بعد از جنگ جهانی اول طی یک دوره کوتاه استقلال آذربایجان وارمنستان،این دو کشور نسبت به سرزمین نخجوان،زنگزور وقره باغ ادعاهایی مطرح کردند. مرکز این ایالت شهر نکندی (اطلاق آذری ها) ویا استپانکرت(اطلاق ارمنی ها) می باشد. این منطقه دارای چند شهر مهم از جمله عسگران،مارتاکرت،مارتونی،شوث وهدروت است.
از نظر تقسیمات اداری،قره باغ استانی خودمختار است که در ژوئیه 1923 میلادی تشکیل گردیده است. در حال حاضر 80درصد جمعیت این منطقه ارمنی و18% آذری هستند.
اختلافات زبانی،نژادی،مذهبی وفرهنگی دوقوم آذری وارمنی،ذهنیت منفی تاریخی ارامنه وآذریها نسبت به یکدیگر بیشتر به خاطر قتل عام ارامنه در سال 1914 میلادی به وسیله ترکان عثمانی که ارامنه آنها را متحد ترکیه می دانند است بعلاوه اهمیت استراتژیک واقتصادی منطقه قره باغ باعث کشمکش آذری ها وارامنه شده است.
در سال 1988 میلادی تظاهرات وسیعی از سوی ارامنه قره باغ با شعار یک قوم یک جمهوری صورت گرفته سپس شورای منطقه قره باغ که دارای 140 نفرنماینده بوده واز این تعداد 110 نفر آنها اراضی بودند بدون حضور آذری ها رای به الحاق قره باغ به ارمنستان صادر کردند.
با استقلاب جمهوری آذربایجان و ارمنستان بعد از فروپاشی شوروی وبی ثباتی اوضاع داخلی آذربایجان از جمله روی کار آمدن سه رئیس جمهور از 1991 تا 1993 شامل ایاز مطلب اف،یعقوب محمداف،ابوالفضل ایلچی بیگ،شبه نظامیان ارمنی نه تنها قره باغ بلکه شهرهای پیرامون قره باغ مانند کلبجر،کبالتی ،فیضولی،اقدام وجبرئیل را اشغال کردند این میزان تصرفات 20درصد خاک آذربایجان را تشکیل می دهد.
از زمان اشغال این شهرها تاکنون سازمان ملل متحد باصدور قطعنامه های 822 و 853و874 و 884 خواهان تخلیه وبازگشت یک میلیون آواره شده است که تا به حال ارمنی ها در مقابل این خواسته مقاومت کرده اند.
(فصلنامه وتحقیقی ،مطالعاتی موسسه فرهنگی آران،سال دوم،شماره 5 پاییز 83 سردبیر شریف نژادحواد،تبریز،خیابان عباسی،روبروی پمپ بنزین اول کوچه 60،پلاک 2 صفحات 141 تا 147)
گفتار سوم: حضور آمریکا در منطقه وگسترش ناتو به شرق
قفقاز محل تلاقی دوپیمان عمده نظامی جهان در دوره جنگ سرد بود. ترکیه به عنوان تنها کشور مسلمان عضوناتو در ساحل جنوبی دریای سیاه پایگاههای مهم شنود آمریکا را در پایگاه دریایی سینوب وترابوزان در خود مستقر کرده است وهمچنین پایگاه هوایی دیار بکر در جنوب شرقی ترکیه و پایگاه هوایی انجیر لیک در بند اسکندرون همه در مقابل شوروی فعال بودند. اکنون غرب پس از جنگ سرد بسیار تمایل دارد به قفقاز نفوذ کند.
تحرکات ایالات متحده آمریکا در قفقاز در سال 2003 به ویژه درآستارا تحولات سیاسی آذربایجان ودر آستانه انتخابات ریاست جمهوری آذربایجان ،انتخابات مجلس گرجستان و انتخابات دو روسیه تشدید گردیده بطوریکه ابتدا جورج را بر ستون دبیر کل ناتو سپس زبگینو برژنسکی مشاورسابق امنیتی کاخ سفید برای دیدار مقامات جمهوری آذربایجان قبل از انتخابات باکو دیدار داشتند متعاقب آن دونالد را مسفله پس ازانتخابات وپیروزی الهام علی اف به باکو سفر کرد و با مقامات آذری از جمله وزیر دفاع دیدار کرد ودر مورد استقرار 20000 نفر از نیروهای آمریکایی مستقر در المان در آذربایجان در آنزمان به توافق رسیدند.
با توجه به شرایط جدیدی که در منطقه پدیدآمده میتوان استنباط کرد که آمریکا در پی تکمیل برنامه های بلند مدتی است که با هدف محاصره قطع ارتباط ایران وروسیه صورت می گیرد.
ورود به قفقاز جنوبی از طریق گرجستان کوبا روسیه برسرمسائل آنجازیا،اوستیای جنوبی وآجارستان درگیری دارد برای آمریکا هموار شده است.گرجستان دروازه ورود به قفقاز جنوبی است وآذربجایجان که برسرمسئله قره باغ کوهستاین با روسیه درگیر است ادامه حضورامریکا را به سوی شرق از ساحل دریای سیاه تسهیل می کند.
امریکا با حضور در آذربایجان ومنطقه دریای خزر تنها به دنبال نفت نیست بلکه با سپری شدن حدود 15 سال از جنگ سرد به فکردورتازه ای از تقسیم جهان وتبدیل به یک قطبی بودن آن است که بویژه بعد از وقایع 11 سپتامبر 2001 در حال شکل گیری است وآمریکا با این شعار که کدخدای جهان است هر ندای مخالفی را به هر وسیله ممکن سرکوب وسیاست خود را بر جهان تحمیل می نماید.
بخش پنجم
گفتار اول: دلایل همگرایی واگرایی اقوام ترک آذری زبان باج .1.ایران
گفتار دوم: ادعای ارمنی قفقاز نسبت به مناطق پیرامونی
گفتار سوم:وضعیت امنیتی آذربایجان با ایران
گفتار چهارم: مشکلات امنیتی آذربایجان با ایران
گفتار پنجم: بررسی دلایل اهمیت کشورآذربایجان برای ایران
بخش پنجم:
گفتار اول دلایل همگرایی وواگرایی اقوام ترک آذری زبان با ج .1. ایران
مفهوم اثرگذار در همگرایی واگرایی قومیت در یک کشور تعلق به مفهوم هویت ملی است که به معنای هستی وجود است زمانیکه ما درباه شخصی از هویت او سوال می کنیم در واقع منظورمان این است که او چگونه خود را معرفی می کند و در حقیقت پاسخ او در مقابل این سوال اظهار می داردکه شناخت واعتقاد او از هویتش چیست؟
همانطوری که می دانیم مجموعه آذربایجان ونخجوان جزو پیکره ایران بوده و در جریان معاهدات ترکمنچای وگلستان از ایران جدا شده اندو از حیث تاریخ ،فرهنگ ،زبان ،قوم ونژاد،آیین وآداب ورسوم ومذهب با آذریها ایران مشترک می باشند وبزرگترین همگرایی آنها در وهله اول عامل مذهب ودر وهله دوم عامل زبان ومشترکات فرهنگی می باشد.
اما تفاوتهایی نیز در این فاکتور ها دربین آنها به چشم می خورد وآن اینکه با تسلط فرهنگ وایده کمونیستی رنگ مذهبی آذریهای آن سوی مرز کمرنگ وتقریبا خاصیت خود را از دست داده وبدین جهت فرهنگ لائیک ترکیه و سایر ملل در ان به سهولت وبدون هیچ گونه مقاومتی رخنه می کند در حالیکه عنصر مذهب در آذربایجان ایران دست نخورده باقر مانده وبا شکل گیری انقلاب اسلامی پررنگ تر نیز شده است.
در حالیکه متاسفانه مذهب درآذربایجان هم اکنون شکلی است وبرخی از محمات به راحتی انجام می گیرد.
تفکراتی در اذربایجان تلاش می کند بین دواذربایجان وحدت ایجاد نماید و آنها را یکپارچه نماید وبه عبارتی اتحاد آذربایجان شمالی وجنوبی را محقق می سازد. جالب اینکه این تفکر به شکل دیگری در اذهان آذربایجانیهای ایران جریان دارد وآن اینکه جمهوری اذربایجان جزوایران بوده وبهتر است به پیکره ایران اسلامی بپیوندد ضمن اینکه آذریهای ایران خود را ایرانی مسلمان وآذری ایرانی می دانند وخواسته عمیق ناسیونالیسم آذی صرفا مطالبات اقتصادی وفرهنگی یعنی رشد اقتصادی در مناطق آذری نشینی و بسط وتوسعه فرهنگ آذری در مناطق آذری وبرخی محافل فرهنگی ودانشگاهی مرکز می باشد وشما خواهد بود مسئولین نظام بادید عمیق وشناخت دقیق مطالبات این تحرکات را که عمدتا توسط قشر تحصیل کرده وجوان نمود خارجی پیدا می کند مورد توجه قرارداده و از هر گونه شکل گیری وحرکتهای تند وافراطی که می تواند در این برهه زمانی مورد سوء استفاده دشمنان قرار گیرد جلوگیری بعمل آورند.
گفتار دوم: ادعای ارضی قفقاز نسبت به مناطق پیرامونی
در اذربایجان نیز براساس پان آذرسیم ایده تشکیل آذربایجان بزرگ مطرح می باشد و نقشه هایی هم منتشر گردیده است که استانهای آذربایجان واردبیل همدان وزنجان ایران را در بر می گیرد.ایده تشکیل آذربایجان بزرگ( که در حال حاضر نیز حتی توسط مقامات رسمی آذربایجان مطرح می شود) به ویژه پس از فروپاشی شوروی حالت جدی تری به خود گرفت واز حالت شعار فراتر رفته وجلساتی نیز در این باره تشکیل شد.
ادعای ارضی فوق در راستای اهداف ترکیه مبنی بر دنبال کردن ایده های پان ترکسیم معنی می یابد. ترکیه خواهان پیوستگی سرزمینی ترکها در اسیای صغیر قفقاز واسیای مرکزی هستند. اما موانع و محدودیتهای بسیار جدی موجود مانع عملی شدن واجرای این طرح شده است.
آنچه مسلم است خطر گسترش ایده های افراطی در منطقه قفقاز وجود داشه ودر صورت مهار نشدن توسط دولتها امنیت منطقه دچار اسیب وبحران جدی خواهد شد.
(افشردی،محمدحسین،1339،ژئوپلتیک قفقاز وسیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران ،نخجوان،نشر شابک،1381 ص115)
گفتار سوم:وضعیت دفاعی آذربایجان:
قبل از فروپاشی شوروی ،واحدهایی از ارتش چهارم شوروی در آذربایجان مستقر بوده که بخشهای عمده آن پس از استقلال آذربایجان وتشکیل ارتشی ملی به سازمان ارتشی آذربایجان پیوسته است و مابقی واحدهای ارتش شوروی سابق تا بهار 1993م از این کشور خارج گردیده اند وتنها را دارا استراتژیک قبله از ارتش روسیه در این جمهوری باقی مانده ولیکن آذربایجان با تشکیل واحدهای مرزبانی راسا به حفاظت از مرزهایش پرداخت.
استعداد کل نیروهای مسلح آذربایجان بین 75 تا 85 هزار نفرذکر می شود و بودجه دفاعی این کشور طی سالهای اخیر سالیانه بین 110 تا 120 میلیون دلار ذکر شده است.
ارتش آذربایجان دارای 250 دستگاه تانک،500 دستگاه نفر برزرهیف300 مراهده توپ،125 فروند هواپیمای جنگی( حداکثر 40 فروند اماده بکار) 40 فروند بال گرد( حداکثر 15 فروند آماده بکار)25 فروند شنا ونیمه سنگین نظامی و60 فروند موشک ضدهوایی سالم می باشد.
سیستم ارتش آذربایجان کاملا روسی بوده وقطع بخشی عمده پشتیبانی های آمادی ارتش روسیه از این کشور به همراه وضعیت نامناسب اقتصادی ومنابع محدود در اختیار این ارتش باعث شده تا بخش زیادی از تجهیزات ارتش آذربایجان فاقد کارایی شده ودر انبار نگهداری شوند. این ضعف به همراه سایرمشکلات سیاسی واجتماعی باعث شد تا آذریها در نبرد قره باغ مقابل ارامنه که از حیث جمعیت وکمیت ارتش ضعیف تر از آذربایجان بودند شکست را متحمل شده وعلاوه بر قره باغ سرزمینهی همجوار از خاک اذربایجان جمعا به مساحت حدود 21 درصد از خاک کشور را از دست بدهند که باعث تضعیف روحیه ملی وایجاد بحران مشروطیت در سطح کشور آذربایجان شده است.
در حال حاضر آذربایجان با مشاهده بی نتیجه بودن تلاش برای پیوستن به ناتووحل مشکلات از طریق ارتباط نظامی با غرب مجددا به تقویت روابط با روسیه پرداخته و از آن جمله تلاش دارد تا مجددا ارتباط آموزشی وآمادی خود را با کمک روسیه قرار کند تا بدین طریق هم به بازسازی وتقویت ارتش خود بپردازد وهم بتواند در مناقشه قره باغ از توان روسیه بهره برداری نماید و روسیه را از پشتیبان یکجانبه ارامنه به حالتی بینابینی تبدیل نماید.
گفتار چهارم: مشکلات امنیتی آذربایجان با ایران:
1-حضور کشورهای معارض ایران در منطقه از جمله آمریکا واسرائیل
2-پیگری نهضت پان آذریسم توسط بخشهای از دولت آذربایجان (ترکها پان اذریسم را متعدد و همسو با پان ترکسیم می دانند)آذریها در بودجه سال 2001 آذربایجان 000/400 دلار برای پشتیبانی از مراکز آذربایجانیها در جهان پیش بینی نرکده وروز 31 دسامبر (30 آذر)را بعنوان روز وحدت آذریها جهان تعطیل رسمی اعلام کرده اند.اخیرا شبکه تلویزیونی INS سران احزاب را جمع کرده بود که در مورد مکان وحدت دو آذربایجان بحث کنند در تدریس درس تاریخ در مدارس نیزتحریفاتی در این جهت صورت گرفته است.
3-حضور صهیونیستها در اذربایجان که بنظر میرسد جهت برقراری توازن در منطقه عملی شده است وفا قلی زاده مشاور ورئیس جهور اذربایجان گفته است که ناتو بر قفقاز نخواهد آمد و تا چند دهه دیگر آذربایجان نخواهد توانست عضوناتو شود لذا لازم است آذربایجان برای دفاع از خود مثلث باکو-آنکارا -تل آویو را دربرابر مثلث تهران- ایروان-مسکو سازماندهی کند.
4-آینده استخراج وصدور نفت از قفقاز مهمترین اثرات را بر ترتیبات امنیتی منطقه خواهد داشت لذا به هر قیمتی شده ایران بایددر این سهیم باشد.
(افشردی،محمدحسین،1339،ژئوپلتیک قفقاز وسیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران،تهران ،نشر شابک،1381 صفحات 221،233)
گفتار پنجم: بررسی دلایل اهمیت کشور آذربایجان برای ایران:
موقعیت ژئوپلتیک آذربایجان واکثریت جمعیت شیعه آن دومین کشور شیعه در جهان این واحد سیاسی را به صورت کشوری مهم برای جمهوری اسلامی یران درآورده است.
دلایل اهمیت آذربایجان برای ایران را میتوان در موارد زیر خلاصه نمود:
1-آذربایجان بعنوان همسایه ای با اهمیت:
با فروپاشی شوروی واستقلال کشورهای پیرامونی از آن ،مرزهای مشترک ایران با شوروی در منطقه قفقاز به دو جمهوری ارمنستان وآذربایجان واگذار شد.ایران با جمهوری آذربایجان 759 کیلومتر مرز مشترک دارد که در مقایسه با مرز 45 کیلومتری مشترک با ارمنستان تفاوت بسیار زیادی دارد وجود چنین مرز طولانی به همراه علایق تاریخی و فرهنگی دو ملت اهمیت این کشور را برای ایران بسیار افزایش داده است.
معمولا روابط هر کشور همسایگانش در قالب یکی از اشکال شامل هم پیمانی اقماری وابستگی یکی ا زدو همسایگی به دیگری رقابت ومنازط ممکن است و تحقق هر یک از وضعیتهاقبل از هر چیز به قدرت دو کشور در سطح منطقه وجهان مربوط است.در مورد ایران وآذربایجان آنچه اهمیت دارد این است که در سالهای اخیر دولت آمریکا کوشیده است به گونه ای در روابط کشورهای نطقه با ایران اعمال نفوذ کند که آذربایجان در درون حلقه ای از دول غیردوست قرار گیرد. طبعا آذربایجان می تواند نقش مهمی در این حلقه بازی کند. از این رو از همان ابتدای استقلال آذربایجان کوشش مقامات تهران بر آن بود که مانع از تمایل شدن کو به سوی دشمنان شود در بسیاری از موارد حتی بی مهری های مقامات آذری به دیده اغماض نگریسته شد تا شاید ضمن نیت جمهوری اسلامی ایران کار گرفتند.
2-آذربایجان ،دومین کشور با اکثریت شیعه در جهان:
آذربایجان با دارا بودن حدود 70درصد جمعیت شیعه بیشترین درصد شیعه را د رمیان کشورهای جهان پس از ایران داراست.هر چند عمق علایق مذهبی در میان مردم آذربایجان با توجه به حاکمیت 170ساله روسهای تزاری وکمونیست قابل مقایسه با مردم ایران نیست لیکن همچنان علاقه به اهل بیت(ع) وتعلقات مذهبی ریشه در جان بسیاری از مردم دارد. از سوی دیگر اسلام وتشیع در برابر روسها وارامنه برای مردم آذربایجان به یک عامل هویتی نیز تبدیل شده که می تواند عامل وحدت وتشجیع در حفظ استقلال ودفاع از کشور محسوب شود.
3-تاریخ وفرهنگ مشترک میان دو کشور:
آذربایجان در گرشته نه چندان دورجزمی از کشورایران بوده و در بسیاری از برهه همان تاریخی تاریخی مانند یکی از بخشهای ایران محسوب می شده است. وجود قومیت وزبان آذری آن که با جمعیت کثیری در ایران مشترک است به همراه مذهب مشترک همگی عواملی را ایجاد نموده که حاکی از آن است که اشتراکات زیادی میان دوملت وجود دارد. روابط خویشاوندی میان اتباع دوکشور پس از بازگشایی مرزها احیا شده ورفت و آمد میان دو ملت بسیار صمیمانه وکلا عاطفی است.
فرهنگ ایرانی در جای جای آذربایجان مشاهده می شود واین از جمله مهمترین امکانات برای بسط نفوذ ایران در آن کشور خواهدبود. از سوی دیگر چنین ارتباطات قومی فرهنگی وقومی در صورت شیطنت دولت آذربایجان می تواند به اهرمی برای تحریکات قومی وایجاد علایق واگر ایانه در قوم آذری ایران گردد.
4-تاثیر گسترش روابط با آذربایجان بروجه سیاسی ایران:
جمهوری اسلامی ایران با داعیه ایجاد ارتباطات جهانی ودستیابی به موقعیت در شان خود نیاز به روابطی مثبت وبا حداقل تنشی با همسایگان خوددارد تا واحدهای سیاسی دورتر با مشاهده این روابط گرم علاقمندی بیشتری به گسترش روابط با ایران پیدا کنند در حالیکه وجود روابط سیاسی منازعه الود ایران وواحدهای همجوار آن تاثیر کاملا منفی درگسترش روابط سیاسی ایران در منطقه وجهان خواهد داشت.
5-وجودمنابع مشترک انرژی در دریای مازندران:
با وجود عدم تصریح نحوه بهره برداری از نابع زیر بستر دریای مازندران در قراردادهای قبلی میان ایران و شوروی طی سالهای اخیر دولت آذربایجان انعقاد قراردادها وتشکیل کنسرسیومهای متعدد اقدام کشف استخراج وصدور نفت وگاز از حوضه هایی نموده که مورد اعتراضی ایران و ترکمنستان واقع شده است.
وجود این منابع باعث اهمیت هر چه بیشتر آذربایجان برای کشورایران شده تا با مذاکرات وپیگیری مداوم به دنبال استحصال منافع خود در مناطق مرزی ومشرک فی مابین باشد.لزوم تدوین رژیم حقوقی جدید ومورد قبول کشورهای ساحلی دریای خزر به نحویکه منافع ایران نیز تامین شود از مهمترین علایق ایران در منطقه محسوب می شود.
6-آذربایجان با بازارهای بکروپرلود:
شرایط اقتصادی ایران به نحوی است که بایستی به دنبال بازارهای جدیدی برای صادرات غیرنفتی خودباشد. بسیاری از بازارها در منطقه وجهان تقسیم شده هستند وتنها می توان به بازارهای جدیدامیدوار بود. آذربایجان با صادرات نفت وگاز ودرآمد مناسب وفزاینده خوددارای بازارهای پرجاذبه ای است که با توجه به نزدیکی مسیر وراههای مناسب حمل ونقل مزیتهای فراوانی برای ما دارد.
7-نیاز آذربایجان به ایران برای رسیدن به بازارهای جهانی:
آذربایجان کشوری محصور در خشکی است و به جهت تلاشی برای خروج از مسیر انحصاری روسیه برای ارتباط با جهان چشم به مسیرهای جدیدی که در دوسیر گرجستان وایران خلاصه می شود وخفته است.
این دومسیر برای انتقال منابع استخراج شده نفتی به خارج و ورود کالا به کشور مورد توجه آذربایجان است و هر چند فشارهای سیاسی آمریکا مانع از بهره گیری مناسب آن کشور از مسیر ایران شده اما مزیتهای اقتصادی امنیت وسیستم حمل ونقل آماده کشور ایران نهایتا مورد استفاده وتوجه آذربایجان قرار خواهد گرفت.
8-نیاز آذربایجان به ایران برای حفظ ارتباط وتدارک نخجوان:
ارتباط آذربایجان با جمهوری خودمختار نخجوان به دلیل جنگ قره باغ از ابتدای استقلال این کشور تاکنون مسدود می باشد وتنها مسیر قابل استفاده ورود اجناس وسوخت آذربایجان به ایران وانتقال به نخجوان از داخل ایران می باشد که طی ده سال اخیر بهره برداری شده است. چنین نیازی به طور طبیعی موجب افزایش وابستگی آذربایجان ونخجوان به ایران وگسترش نفوذ ایران در منطقه شده است. هم اکنون بسیاری از نیازهای نخجوان از جمله مواد غذایی سوخت وانرژی الکتریکی آن از طریق ایران تامین می گردد و با وجود تاثیرچند ساله درپرداخت بهای این محصولات این روند از سوی دولت ایران ادامه دارد.
9-بهره گیری مشترک از رودخانه ارسی:
رودخانه ارس مرز مشترک ایران با آذربایجان را در اکثر مناطق (به استثنای انتهای شرقی مرز مشترک) تشکیل می دهد. هر دوکشوراز آب رودخانه برای آبیاری واز انرژی برق حاصله در سدهای آن بهره برداری می نمایند.
نحوه میزان برداشت هر یک از دو کشور از منابع آب وانرژی الکتریکی این رودخانه از علایق ایران وآذربایجان محسوب می گردد.
10-اهمیت نحوه خاتمه وحل فصل بحران قره باغ:
جنگ چهار ساله در قره باغ منجر به تصرف حدود یک چهارم ارضی آذربایجان توسط ارامنه وآوارگی یک میلیون نفر از مردم آذربایجان شده و به لحاظ نزدیکی محل دیگری به مرزهای ایران دربرخی برهه ها باعث ایراد خساراتی به مناطق مرزی ایران وورود آوارگان به کشورما گردیده وحدود یکصدکیلومتر از مرز مشترک ایران وآذربایجان نیز در کنترل ارامنه قرار گرفته است. در حال حاضر طرحهایی مختلفی برای حل و فصل این بحران مطرح می شود که طرحهای تبادل سرزمینی وایجاد کانالهای ارتباطی غربی -شرقی از جمله آنهاست. برای جمهوری اسلامی ایران باقی ماندن وضعیت رسمی و مرزهای شناخته شده بین کشورهای قفقاز امری حیاتی است وهر گونه تغییری در جغرافیای منطقه باعث بر هم خوردن توازن در آن و به خطر افتادن بیشتر منافع ایران خواهد شد ولذا مقامات ایرانی مذاکرات مزبور را با دقت دنبال می کنند و نسبت به هر گونه جابجایی سرزمینی حساسیت از خود نشان می دهند.
(افشردی، محمدحسین،1339،ژئوپلتیک قفقاز وسیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران،تهران-نشر شابک،1381 ص359 تا ص364)
بخش ششم
نتیجه گیری
پیشنهادات
فهرست منابع
بخش ششم
نتیجه گیری وپیشنهادات:
همانگونه که قبلا توضیح داده شد آذربایجان بنا به دلایل گوناگونی که قبلا ذکر شد مهمترین کشور قفقاز محسوب می شود و به لحاظ دارابودن جمعیت با اکثریت شیعه آذری دارا بودن منافع نفت وگاز ومرزهای مشترک طولانی با ایران برای کشور ایران نیز مهمترین واحد سیاسی قفقاز محسوب می شود.
رویکردهای سیاسی کشور آذربایجان طی سالهای اخیر نسبت به ایران تا حدودزیادی واگرایانه بوده واز این جهت سیاست خارجی ایران در این کشور نیز تا حدودی با سایر واحدهای سیاسی قفقاز متفاوت وپیچیده می باشد.
مواردی که در روابط با آذربایجان بایستی مورد تاکید قرار گیرد عبارتند از:
1-بخشی از مسئولین ونخبگان آذری دارای ذهنیت منفی نسبت به ایران بوده وبرخی از اقدامات وعملکرد های ایران را تهدید آمیز تلقی می نمایند و لذا اعتمادسازی در میان مسئولین ونخبگان آذری وتلاش برای رفع نگرانی آنان از عملکرد های جمهوری اسلامی ایران ،مهمترین عامل مقدماتی روابط با این جمهوری می باشد.
2-بخشی از عملکرد ها واقدامات جمهوری آذربایجان نشان می دهد برخی رویکردهای آن جمهوری فارغ از عکس العمل نسبت به عملکردهای ایران ناشی ازخواست سایر بازیگران ویا نیاز حاکمان آن جمهوری برخورداری از یک تهدید فرضی است. همچنین رویکردهای مزبورنشان دهنده عدم توجه آنان به منافع ومصالح کشور جمهوری اسلامی ایران است ولذا ایجاد اهرمهای مناسب برای فشار به آنان د رصورت ضرورت از جمله موارد وپیشنهادات خاص برای این جمهوری است.
2-با وجود مرز طولانی مشترک ایران وآذربایجان تاکید براین نکته که ایجاد زیرساختهای پیوسته میان ایران و آن کشور بسیار عملی تر از سایر جمهوری های قفقاز است امری ضروری وبدیهی است.
با توجه به مطالب فوق سلسله اقداماتی که برای تحقق استراتژی پیشنهادی با کشور آذربایجان می تواند بخشی باشد بدین شرح بیان می گردد:
الف-در زمینه اقتصادی:
1)تلاش برای خرید نفت وگاز کشور آذربایجان ومصرف آن در کشور یا انتقال آن به پایانه های صادراتی در خلیج فارسی با احداث لوله های نکا-تهران وباکو-آستارا-تبریز امکان خرید ومصرف بیش از 500 هزار بشکه نفت مورد نیاز بخش شمالی کشوربه طور روزانه فراهم می گردد. معادل این میزان نفت وگاز می تواند درپایانه های صادراتی ایران در خلیج فارس تحویل گردد. همچنین خط لوله گاز سابق میان ایران وشوروی (آستارا-باکو) می تواند بازسازی ومورد استفاده واقع گردد.
2)تامین گاز مورد نیاز نخجوان از طریق احداث خط لوله
3)تداوم تامین برق مورد نیاز نخجوان از طریق شبکه خطوط انتقال برق موجود.
4)تعریفی وبازسازی جاده موجود آستارا،باکو واحداث خط آهنی قزوینی-رشت-آستارا-باکو احیای مسیر کشتیرانی انزلی-باکو.
5)افزایش میزان ترانزیت کالاهای آذربایجان از مسیر ایران با احداث وبهسازی راههای بالا وایجاد تسهیلات گمرکی واقدامات جانبی لازم
6-احداث واتصال شبکه فیبر نوری بین ایران و آذربایجان
7-توسعه وتقویت همکاری اقتصادی مرزی واستانی بین استانهای گیلان،اردبیل،آذربایجان شرقی با کشور آذربایجان.
8)تلاشی برای حضورهر چه بیشتر در بازارهای آذربایجان با توجه به نیازهای آن کشور وتوان تولیدی ایران در بخشهای مختلف به خصوصی توسط بخشی خصوصی.
9-تقویت وتوسط بانک ایرانی مستقر در باکو وحمایت طرحهای اقتصادی بخش خصوصی در آن کشور
ب-در زمینه های سیاسی،امنیتی ودفاعی:
1)تلاشی برای حضورفعال در حل منازعه قره باغ و تاکید برسیاست ایران مبنی بر ایجادامنیت در منطقه قفقاز
2)تاکید بر استقلال وتمامیت ارضی کشور آذربایجان در روابط فی مابین
3)عدم پذیرش هر گونه جابجایی سرزمینی در منطقه قره باغ ونخجوان
4)مشارکت فعال در طرحها وترتیبات امنیتی منطقه باتاکید بر کشورهای قفقاز
5)انجام فعالیتهای سیاسی شفاف با احزاب قانونی کشور آذربایجان
6)توسعه همکاری امنیتی ومرزی با کشور آذربایجان
7)دفاع از تمامیت ارضی ومحدوده تعیین شده ومنافع ملی ایران در دریای مازندران
8)تفهیم محدوده امنیتی ایران به آذربایجان از طریق برگزاری گفتگوهای مداوم به طور جدی وشفاف
ج)در زمینه فرهنگی واجتماعی:
1)تلاشی برای انجام فعالیتهای فرهنگی به صورت شفاف واجتناب از اقدامات فرهنگی حساسیت زا.
2)استفاده از نیروهای بومی آذربایجان در اجرای آن دسته فعالیتهای فرهنگی که اجرای آن از طرف ایران باعث حساسیت حکومت آذربایجان می گردد.
3)تلاشی برای تقویت احساس نزدیکی بیشتر ملت آذربایجان با ایران از قبیل تاکید بر مشترکات تاریخی،مذهبی،فرهنگی،حماسی،علمی و…
4)گسترش ارتباطات فرهنگی مانند توسعه واحیای فرهنگ ،زبان وهنر ایران وآذربایجان به طورمتقابل
5)گسترش فعالیتهای آموزشی از قبیل اعطای بورس های تحصیلی به دانشجویان آذری وایرانی،برگزاری دوره های آموزشی کوتاه مدت ،سفرهای علمی و…
6)لغو وادیه سفر به اتباع آذربایجان وتشویق گسترش روابط مردمی میان اتباع دو کشور.
فهرست منابع
1-افشردی ،محمدحسین (1381)،ژئوپلتیک قفقاز وسیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، تهران،انتشارات سپاه پاسداران.
2-پیشقدم (1383) تحقیق ژئوپلتیک آذربایجان ایران
3-تقوی اصل،سیدعباس (1379) ،ژئوپلتیک جدید ایران از قزاقستان تا گرجستان ،تهران مرکز چاپ وانتشارات وزارت امورخارجه
4-رحمتی راد،محمدحسین(1374) مرزبانی ،گذرنامه واتباع بیگانه ،تهران انتشارات معاونت آموزشی ناجا
5-زنده دل ،حسن(1377)،استان آذربایجان غربی،تهران،نشر ایران گردان
6-زنده دل حسن(1377) استان اردبیل،تهران،نشر ایران گردان
7-زنده دل حسن(1377) استان آذربایجان شرقی،تهران ،نشر ایران گردان
8-صفوی،سیدیحیی(1333)مقدمه ای بر جغرافیای نظامی ایران(جلد اول )شمالغرب و غرب کشور،تهران،سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح
9-عزیزی،علی(1385)تحقیق ژئوپلتیک آذربایجان دریای خزر
10-نامور،جعفر(1384) تحقیق ژئوپلتیک کشورآذربایجان ونقش آن بر پاین ترکسیم وامنیت ج.1.ایران
20