ویژگی های دوره نوجوانی
مقدمه:
" ای عزیزان اسلام و سرمایه های ملت! مجاهده کنید که خودیت را از قلب خود بزدایید و باید بدانید و بدانیم که هر چه هست اوست و جلوه جمال او. جسم و جان و روح و روان همه از اوست. بکوشید تا حجاب خودی را بردارید و جمال جمیل او، جل و علا را ببینید، آنگاه است که هر مشکلی آسان و هر رنج و زحمتی گواراست و فدا شدن در راه او شیرین تر از عسل بلکه بالاتر از هر چیز به گمان آید. مبادا غرور شجاعت و جوانی و پیروزی در دل شما راه یابد که با آمدن آن، همه چیز فرو ریزد و طاق و رواق آمال در هم شکند. "
امام خمینی (ره)
دوران نوجوانی مرحله پر کشمکش و گاه دشواری در زندگی فرد است.
در این دوره تغییرات زیادی در نوجوان ایجاد می شود ؛ از آنجا که نوجوانی مقطعی خاص بین کودکی و جوانی است، نوجوان دوران حساسی را می گذارند؛ زیرا خود را با رشد سریع جسمانی، پیدایش صفا ت ثانوی جنسی و ادای تکلیف های دینی به صورتی جدی تر مواجه می بیند.ازطرفی والدین و اولیای مدرسه از آنان توقع رفتارهایی پخته و سنجیده دارند وهم اینکه باید خود را برای ورود به دانشگاه، بازار کار و ازدواج، مهیا سازند. والبته دامها وزمینه بسیاری ازانحرافات وناهنجاری های رفتاری، عقیدتی و دینی افرادنیز از همین دوره آغاز و با افزایش سن فرد اصلاح آنها دشوارتر می شود.
دریک نظر اجمالی، نوجوانی دورانی پر از تغییرات گوناگون است ومرحله ای انتقالی و مهم به شمار می رود. در این مرحله هر چه در زندگی گذشته نوجوان ( کودکی ) رخ داده است، در وضع فعلی او اثر می گذارد و اتفاقات و تربیت این مرحله نیز در وضع زندگی آینده اش تاثیرات پایداری خواهد داشت.
ازهمین روبسیاری از بزرگسالان به فرصت های ازدست رفته در دوران نوجوانی خویش برای ادامه تحصیل، کار، ازدواج، پیشرفت مذهبی و غیره افسوس می خورند.
در زمانی که نوجوان به سرعت با تغییرات جسمانی مواجه می شود، اجتماع از او می خواهد که مستقل و مسئولیت پذیر باشد و روابطش را با همسالان به مسالمت تنظیم کند. دراین دوره از نوجوانان خواسته می شود که دروس خود را به خوبی مطا لعه کنند، از سد دانشگاه بگذرند، تکلیفهای اسلامی را انجام دهند، وارد بازار کار شوند و برخی انتظارات دیگر که تحقق آن برای نوجوانان و جوانان با توجه به واقعیتهای جامعه کار آسانی نیست. با توجه به موارد مذکور اهمیت مسجد به منزله محیطی تربیت کننده و نمایان می شود.
میزان سازگاری و توانایی کنار آمدن نوجوانان با بحران ها و مشکلات این دوران متفاوت است و بستگی به عوامل زیادی دارد، وچنانچه نوجوان به طور همزمان درگیر چندین مشکل یا موضوع باشد امکان بروز بحران و ناسازگاری او افزایش می یابد، مثلا زمانی که نوجوان دچار تغییرات جسمانی ( بلوغ) شده و مجبور به انتخاب رشته در دبیرستان است امکان بروز بحران د ر او بیشتر می شود. اهل خانواده و محیط نیز نقشی مهم دارند ؛ خانواده ای که در آن ارتباط افراد با یکدیگر مناسب ومثبت است، مدرسه ای که مربیان آن افرادی دلسوز و با دانش و تجربه کافی اند و جامعه ای که در آن برنامه ریزی امور، به نحوی مناسب اجرا می شود و جوانان در آن احساس امنیت می کنند، امکان بروز بحران را در نوجوانان و جوانان کاهش می دهد. همچنین درگیری کاری والدین، اختلافات آنها، مشکلات مالی، مدارس شلوغ و بسیاری موارد دیگر سبب ایجاد سردرگمی و تاخیر د رایجاد هویتی مثبت در نوجوانان می شود زمانی که فرد به سنین نوجوانی می رسد تا حد زیادی شخصیت و ذهن او شکل گرفته است، اگر نیازهای اولیه کودک ؛ میل نیاز به عشق، احترام، امنیت، مهرورزی به دیگران و بازی و سرگرمی، به موقع ارضا شود، دوره نوجوانی نیز با همه تغییراتش با سادگی وآسانی و نشاط سپری خواهد شد.
حس استقلال طلبی در نوجوانی
نیاز نوجوان به استقلال واثبات وجود، همراه با این احساس که او را نمی فهمند، یکی از خصوصیات مهم دوران نوجوانی است ؛ نوجوان می خواهد از ویژگی های دوران کودکی فاصله بگیرد و در جنبه های گوناگون به استقلال برسد. هر گاه والدین از این حس استقلال طلبی نگران شوند و بخواهند اورا زیاده از حد تحت نظارت گیرند، درگیری ایجاد می شود، والدین و مربیان نوجوانان باید این نکته مهم را مد نظر قرار دهند که جوان حق انتخاب دارد و برخی از رفتارهای او که در نظر آنها ناپسند می آید ؛ اقتضای سن نوجوانی است ؛ به علاوه اختلاف سنی بین نوجوان و والدین با مربیان ناسازگاری را افزایش می دهد.
نوجوان مایل است خود را فردی مستقل معرفی کند ویژگی های دوره کودکی خود را کنار گذارد ؛ برای این منظور نوجوان شروع به انتقاد از والدین واطرافیانی می کند که در کودکی مورد پذیرش و احترام وی بوده اند. در برخی موارد نوجوان معایب والدین و بزرگترها را چند برابر جلوه می دهد و نقاط منفی در نظر او بیشتر جلوه می کند ؛ گاهی نوجوانی که خانواده او از دیدگاه مالی در وضع نامناسبی هستند ؛ می کوشد این موضوع را از دوستان خود مخفی سازد وازآشکار شدن این موضوع نزد دوستانش خجالت می کشد.
همچنین اکثر نوجوانان تمایل دارند، والدین و خانواده خود را از دریچه چشم دیگران، ( به ویژه دوستان )، ببینند و درباره آنها قضاوت کنند.
بسیاری از نوجوانان، محبتها و رسیدگی های والدین را مداخله وفضولی می دانند.
موضوعی که رابطه نزدیکی با مطالب بالا دارد، جستجو و نیاز به نو شدن، نزد نوجوانان است. این امر نمایشگر نیاز نوجوان به شکستن قالب های موجود، فاصله گرفتن از کودکی و نیاز به فاصله گیری از محیط است، به عبارت دیگر، مایل به شکستن الگوهای سنتی موجود در خانواده یا اجتماع است ؛ بر اثر این عامل، نیاز به نوگرای در کلیه امور در نوجوانان به وجود می آید، از جمله د رموارد : لباس پوشیدن، آرایش مو و صورت، استعمال اصطلاحات و کلمات مخصوص و طرز رفتار و حرکت های خاص، گروه همسالان نیز این وضع را تشدید می کنند و نوجوان به پیروی از دوستانش تمایل می یابد و حس می کند که از این طریق به استقلال و هویت فردی دست یافته است.
دید اقتصادی نوجوانان در جنبه های فردی به خانوادگی و اجتماعی، سیاسی و غیره با توانایی آنها در تذکر عملیات صوری، ارتباط دارد. با توجه شدید نوجوان به معایب بزرگسالان، نظم اجتماعی و خلق نظام های جانشین، بیشتر حرف است تا عمل، این پدیده ممکن است نشاندهنده رشد شناختی ناقص و ادغام نشده با جنبه های رفتاری نوجوان باشد.
گاهی نوجوان از تفاوت بین وضع موجود و ممکن، به سرکشی او کمک می کند. نوجوان از تفاوت بین وضع موجود و ممکن، به سرکشی او کمک می کند. نوجوان همیشه موجود و ممکن را مقایسه وکشف می کند و غالبا تصور می کند از آنچه موجود است ؛ چیزی کم دارد.
بلوغ، انقلابی در رشد شخصیت
نوجوانی دوره ای از زندگی است که نخستین تجارب زندگی در حساس ترین دوران رشد انسان رخ می دهد،آینده نگری، انقلابی گری و شورش، عشق، رابطه جنسی، تحصیل و شغل آینده وتثبیت هویت، همه در این دوران شکل می گیرند.
شاید از همین روست که توجه به روانشناسی نوجوانی در دهه های گذشته از اهمیت بیشتری، به ویژه در کشورهایی که جمعیت جوان آنها رو به افزایش بوده، یافته است.
در ایران براساس آمار رسمی نوجوانان حدود سی درصد از کل جمعیت جوان کشور را تشکیل می دهند.
این درحالی است که به نسبت این جمعیت نه تنها متخصصان روانشناسی بالینی و مشاوره کافی وجود ندارد بلکه هنوز جایگاه و نقش آنان در فرایند بهداشت روانی نوجوانان به خوبی روشن نشده است.
ویژگی های نوجوانی:
برخی از مردم تصور می کنند که نوجوانان دمدمی مزاج، افراط گرا، بی بند و بار، پیرو مد و یا شورشی هستند در حالی که تمام این خصائص بخشی از بحران بلوغ محسوب می شود.
در واقع نوجوان در این دوران بطور دائمی در حال تغییر و تکامل است از همین روست که ممکن است دیدگاه های متفاوت و متعارض در هر دوران نسبت به موضوعات یکسان از خود نشان دهند و یا حالات روانی متفاوتی داشته باشند، گاهی بسیار پر شر و شور و گاهی آرام و درونگرا.
درهمین دوران است که نوجوان باید با یکی از مهمترین بحران های روانی زندگی خود رو در رو شود: بحران بلوغ.
بحران بلوغ، بخشی از خصیصه طبیعی این دوران انقلابی است که اگر نوجوان موفق شد به خوبی با آن رو در رو شود و از پس آن بر آید در مرحله جوانی با مشکلات کمتری روبرو خواهد شد.
نوجوان ویژگی های منحصر به فردی دارد که می تواند آنها را چنین دسته بندی کرد:
نوجوان موجودی است:
– از نظر بدنی در حال دگرگونی و تحول، از لحاظ عاطفی نابالغ، از جهت تجربه محدود؛ از دیدگاه فرهنگی تابع محیط
– همه چیز می خواهد، اما نمی داند چخ چیز باید بخواهد
– فکر می کند همه چیز می داند اما چیزی نمی داند
– تصور می کند همه چیز دارد اما در واقع چیزی ندارد
– نه از مزایای کودکی بهره می برد نه از امتیازات بزرگسالی
– در رویا و تخیل زندگی می کند اما با واقعیت رو در روست
– مستی است هشیار و خوابیده ای است بیدار
نوجوان چه می خواهد:
نیل به آزادی و رهایی از سلطه پدر و مادر: نوجوان برای اثبات هویت و شخصیت خود در صدد اثبات خود است.
– گرایش به ارتباط با نوجوانان دیگر: یادگیری اجتماعی
– علاقه به انتخاب شغل و آمادگی برای قبول مسئولیت: آزمون و خطا و استعداد
– کوشش در راه تامین مالی و استقلال اقتصادی: عدم وابستگی به والدین
– گرایش به انتخاب همسر و تشکیل خانواده: خیال پردازی و آزمون وخطا
– آمادگی برای پی بردن به ارزشهای اخلاقی و معنوی: روش حل مشکل
– آگاهی از محدودیت ها و توانایی های خود و نوجوانان دیگر:برخورد منطقی با رقابت ها و واقع بینی
– قابلیت پیشرفت در مفاهیم ذهنی و مهارتهای مختلف: کسب تجربه و درک مفاهیم بزرگسالان
– نیاز به راهنمایی و پیشرفت به سوی کمال: الگوها و تجارب مناسب
هویگهرست( دکتر محمد پارسا)
اهمیت توجه به مشکلات نوجوانی
با توجه به ویژگیهای خاص نوجوانی، این دوران با مشکلات خاص خود نیز مواجه است. برخی از این مشکلات شیوع بیشتری داشته و گاه نیازمند مداخله کمتری هستند، اما برخی دیگر در حد یک ناسازگاری، یک بیماری و یا اختلال روانی اجتماعی قابل توجه بوده و نیازمند اقدامات مداخله گرانه هستند. فراهم نبودن شرائط تربیتی مناسب، عدم آشنائی اولیا و مربیان با نیازها و ویژگیهای نوجوان و کودکی مشکل دار علل اساسی بوجود آمدن مشکلات دوران نوجوانی هستند.
با توجه به اینکه این دوره نیز اهمیت شایان توجهی در زندگی آینده و بزرگسالی فرد دارد و بسیاری از انتخابها و تصمیمها در این دوران انجام می شوند، پیشگیری از بروز مشکلات و درمان آنها به توجه و تاکید فراوانی نیاز دارد. شناخت این مشکلات شاید بعد از شناخت ویژگیها و نیازهای مرحله نوجوانی اولین گام موثر در کمک به نوجوان برای داشتن یک مرحله رشدی سالم می باشد.
مهمترین مشکلات نوجوانی
افت تحصیلی
شاید بیش از همه مراحل دیگر در این مرحله افت تحصیلی مشاهده گردد. مسئولین مدارس راهنمایی تحصیلی و والدینی که فرزندانی در مقاطع راهنمایی دارند که با آغاز بلوغ و نوجوانی و تغییرات آن همراه است، معمولا چنین افتی را گزارش می کنند. هرچند شدت و ضعف افت تحصیلی در دانش آموزان مختلف متفاوت است، اما به هر حال و با توجه به فراوانی آن در این دوران نیاز به توجه ویژه دارد.
انحرافت جنسی
با توجه به ویژگیهای بلوغ جنسی در این دوران مشکلاتی از این قبیل می تواند اتفاق بیافتد. در بین انواع انحرافات جنسی، خودارضایی شیوع بیشتری به ویژه در بین پسران داد که با کاربرد روشهای مناسب پیشگیرانه و رعایت آنها و استفاده از راهبردهای لازم (بعد از ابتلا به انحراف) قابل حل خواهد بود.
دوستی با جنس مخالف
به دنبال غلیان هیجانات و عواطف در این دوران از یک طرف و تحولات جنسی از سوی دیگر گرایش به برقراری روابط دوستی با جنس مخالف شیوع فراوانی می یابد. ارائه شناخت و آگاهیهای لازم به نوجوان در خصوص کنترل عواطف و هیجانات خود و جهت دهی سالم مفید خواهد بود.
انحرافات اجتماعی
با اینکه در بروز انحرافات اجتماعی عوامل مختلفی دخالت دارند، اما شرائط ویژه دوران نوجوانی مثل تمایل به توجه طلبی و استقلال شخصی، تمایل به عضویت در گروهها و… باعث می شود که دوره مستعدی برای راه اندازی این انحرافات باشد. این انحرافات به صورت فرار از خانه، انواع بزهکاری مثل دزدی، اعتیاد و… دییده می شود که اکثر این انحرافات در گروه اتفاق می افتد.
اختلالات روانی در نوجوانی
در نوجوانی مساله بیماری روانی در آسیب شناسی نوجوانی حائز اهمیت زیادی است. مهمترین اختلالات روانی رایج عبارتند از:
1. واکنشهای سازگاری
2. روان رنجوری، شامل انواع اختلالات خلقی، مثل افسردگی، اضطراب
3. اختلالات روان _ فیزیولوژیک، مثل بی اشتهایی روانی
4. اختلالات شخصیت، مثل اختلال شخصیت هیستریک
5. اختلالات سایکوتیک که اسکیزوفرنی عمومی ترین آنهاست.
از میان اختلالات روانی انواع افسردگی و اضطراب فراوانی بیشتری دارد. در صورتی که اطرافیان شناخت کافی از نوجوان داشته باشند و به موقع علائم او را تشخیص دهند، با انواع روان درمانی قابل درمان خواهند بود.
خودکشی
معمولا پدیده خودکشی با سایر مشکلات دیگر مثل افسردگی، اعتیاد و… همراه است. در هر حال تمایل به خودکشی در این دوران باید مورد توجه قرار گیرد.
بلوغ زودرس و دیررس
عوامل مختلفی چون عوامل ارثی، طرح و ساختمان بدنی، نوع تغذیه و سلامت جهانی، مسائل فرهنگی از عواملی هستند که در بروز بلوغ زودرس و دیررس دخیل هستند. بلوغ چه به صورت زودرس اتفاق بیافتد و چه با تاخیر همراه باشد، نگرانیها و مشکلاتی را برای نوجوان به همراه خواهد داشت. هرچند عواقب آن هم برای دختر و هم برای پسر وجود دارد، اما بلوغ زودرس اغلب برای دختران و بلوغ دیررس برای پسران مشکل آفرین تر است (تاثیر بلوغ در رفتار نوجوانان).
شیوه های برخورد با مشکلات دوران نوجوانی
آنچه بیش از همه حائز اهمیت است، توجه والدین و مربیان به شناخت ویژگیها و نیازهای مرحله نوجوانی است. این آشنائی و آگاهی از شیوه های برخورد با ویژگیهای این دوره، در گام از بروز مشکلات خاص این دوره جلوگیری خواهد کرد، یا حداقل شدت آن را تخفیف خواهد داد. در بروز مشکلات و مسائل آنچه مورد بررسی و درمان قرار می گیرد، تنها نوجوان و مسائل او نخواهد بود.
هرچند اساس درمان را رفتارها و شرائط نوجوان تشکیل می دهد، اما شیوه های درمانی عمدتا به صورت گسترده تری معطوف به اطرافیان نوجوان، خانواده و دوستان و در سطح وسیع تر و به صورت برنامه ریزی های کلان جامعه خواهد بود.
آشناسازی خانواده و دیگر دوستان و آشنایان در طرح ریزی برنامه ای برای برخورد با نوجوان برای حل مسائل خفیف تری چون ناسازگاریهای سطحی در بافت خانواده، پرخاشگری، استقلال طلبی شدید، نوجوئی شدید، با توجه به شیوه های مناسب تربیتی کافی خواهد بود. در حالی که در مورد مشکلات خاص تری چون اختلالات روانی این دوران مثل بی اشتهایی روانی که با تمایل شدید به کاهش وزن همراه است، از شیوه های اختصاصی تری چون روان درمانی و… استفاده می شود. در رابطه با مسائل اجتماعی چون بزهکاری، نهادهای اجتماعی دیگری چون کانونهای اصلاح و تربیت، مدرسه و… درگیر هستند.
منابع:
1- www.aftab.ir
2- daneshnameh.roshd.ir
3- dbase.irandoc.ac.ir
4- www.persianspring.org
21