به نام خدا
صفات گیاه شناسی
آفتابگردان که نام علمی آن ( helianthus annus ) است از خانواده مرکبه composee می باشد . گیاهی است یکساله که در قدیم آنرا بعنوان نبات زینتی کشت می نمودند ولی از پنجاه سال پیش زراعت این نبات بعنوان یک دانه روغنی در بعضی ممالک از جمله کشورهای اتحاد جماهیر شوروی و آرژانتین معمول شده است . اصل این نبات از آمریکاست و ارقام وحشی آفتابگردان در این قاره فراوان است . کشت آفتابگردان در ایران بعنوان آجیل از شصت سال پیش در مناطق آذربایجان غربی از جمله خوی معمول بوده ولی بعنوان دانه روغنی از سال 1344 شروع شده است . آفتابگردان دارای سه نوع ریشه است اول ریشه اصلی که تا 2.4 متر در عمق زمین فرو می رود . دوم ریشه های فرعی که در 25 سانتیمتری عمق خاک پراکنده شده و مهمترین قسمت ریشه را تشکیل می دهند . سوم ریشه های سطحی که نزدیک به سطح خاک پراکنده می شوند و در شرایطی که سطح خاک خیلی خشک نباشد بوته آفتابگردان می تواند بوسیله این ریشه ها از کودهایی که بطور سرک به آفتابگردان داده می شود استفاده نماید . ساقه آفتابگردان کم و بیش خشبی است . ارتفاع آن بر حسب ارقام مختلف به 50 تا 350 سانتیمتر می رسد و معمولا منتهی به یک گل مرکب می گردد که بنام طبق نامیده می شود . این گل ممکن است مقعر یا صاف و یا محدب باشد ولی اکثرا محدب است . گلهای ساده در روی طبق بطور دوایر متحدالمرکز قرار دارند . باروری در آفتابگردان بیشتر با حشرات انجام میشود . حتی باد در باروری آفتابگردان تاثیر ناچیز دارد زیرا گرده ها بهم چسبیده و به زمین سقوط مینمایند و کمتر در هوا بحالت شناور باقی میمانند . برگ آفتابگردان کم و بیش بیضی شکل مضرس و کرک دار و زبر میباشد بهمین جهت گوسفندان و مخصوصا بره ها از خوردن آن امتناع مینمایند . طبق مطالعاتی که بعمل آمده برگهای وسطی برای آفتابگردان اهمیت زیادی دارند و بیش از نصف محصول دانه را آنها تامین میکنند . برگهای قسمت فوقانی بعلت اینکه تشکیل آنها مواد زیادی را لازم دارد مقدار کمتری به پر کردن دانه کمک میکنند و برگهای پائین بعلت پیری و در سایه قرار گرفتن اهمیتشان از سایر برگها به مراتب کمتر است . با پیر شدن برگها از قدرت جذب کلروفیلی آنها بشدت کاسته میشود . گل مرکب آفتابگردان که طبق نامیده می شود به قطر 10 – 50 سانتیمتر میباشد . در آفتابگردانهای چند شاخه قطر طبق ها کوچکتر بوده و بیش از 8 – 15 سانتیمتر نیست . آفتابگردانهای چند گل از لحاظ زراعی مطلوب نیستند زیرا این ارقام دارای عملکرد کمی بوده و بعلت اینکه گلهای متعدد یک بوته با هم نمیرسند برداشت آنها مشکل میباشد . دانه آفتابگردان به رنگهای سفید و خاکستری مخطط و قهوه ای و بنفش تیره و مشکی دیده میشود و وزن هزار دانه آن بسته به ریزی و درشتی در ارقام مختلف از 55 تا 120 گرم تغییر می کند . آبیاری و تغذیه بهتر موجب درشتی دانه می گردد . وزن متوسط هزار دانه رقم رکورد که در ایران کشت میشود 50 – 90 گرم میباشد . درصد پوست به مغز در ارقام بومی 35 – 50 درصد و در ارقام اصلاح شده در حدود 20 – 25 درصد میباشد . ( 1 ) .
محیط کشت
قدرت سازش آفتابگردان با محیط زیاد است به استثنای زمینهای باتلاقی که قبل از کشت این نبات حتما باید زهکشی شوند در اکثر خاکها و آب و هواهای مختلف رشد می کند . در مورد خاک عواملی که باید مورد توجه باشد بقرار زیر است :
1 . وضع اراضی : آفتابگردان را نباید در زمینی که دارای بیش از 15 درصد شیب است کشت نمود و در زمینهای با شیب زیاد باید شخم را عمود بر شیب زد و در اینگونه اراضی بهتر است از گاوآهنهای دوطرفه reversible استفاده نمود .
2 . مقدار املاح بخصوص نمک در خاک : آفتابگردان نسبت به شوری خاک مقاومت خیلی کمی دارد . در خاکهایی که دارای نمک زیاد است زراعت آفتابگردان محصول نخواهد داد در این اراضی آفتابگردان خیلی زود به گل می رود و اکثر دیده میشود که ساقه آفتابگردان در 15 – 25 سانتیمتری گل داده است .
3 . عمق خاک زراعی اهمیت زیادی برای رشد ریشه های عمودی و باروری آفتابگردان دارد زیرا این نبات میتواند آب مورد احتیاج خود را از اعماق زیاد تامین نماید بهترین عمق خاک زراعی برای این نبات حدود 2.4 است .
4 . قابلیت آب در خاک که بستگی به ساختمان خاک و عمق خاک و وجود مواد آلی آن دارد . در خاکهای رسی ( سنگین ) و شنی ( سبک ) چون قابلیت نفوذ و یا نگهداری آب ندارند برای زراعت آفتابگردان مناسب نبوده و بهترین خاک از نظر زراعت این نبات خاکهای رسی – شنی ( نیمه سنگین ) تشخیص داده شده است .
5 . زهکشی در خاکهای باتلاقی قبل از زراعت آفتابگردان کاملا ضروری است . بطوری که در زمین انتخابی جهت کشت نبایستی خطر جمع شدن آب در سطح زمین وجود داشته باشد . ( 1 ) .
درجه حرارت محیط
آفتابگردان بعد از سبز شدن بخصوص وقتی که چهار تا شش برگه شد تغییرات درجه حرارت محیط را تحمل کرده و در مقابل سرمای تا حدود صفر درجه میتواند مقاومت کند . بنابراین در نقاطی که خطر سرمای بهاره سایر محصولات کشاورزی را تهدید میکند میتوان اقدام به کشت این نبات نمود . ( 1 ) .
تناوب زراعی
آفتابگردان بعنوان یک زراعت تابستانه میتواند در تناوب زراعی جایگزین اکثر نباتات گردد . این نبات را میتوان بعد از فامیل بقولات و غلات و نباتات وجینی چون هندوانه و خربزه و پنبه و چغندر قند کشت نمود . ولی با مشاهداتی که بعمل آمده آفتابگردان بعد از گندم و سایر نباتات خانواده غلات نتیجه بهتری میدهد . برای جلوگیری از انتشار امراض و آفات و خسارات ناشی از آنها مخصوصا مرض سفیدک دروغی ( پلاسموپارا plasmopara ) نبایستی در یک مزرعه زودتر از 4 – 5 سال کشت آفتابگردان تکرار شود مخصوصا اگر مزرعه حتی بمقدار خیلی کم به پلاسموپارا مبتلا باشد بایستی از کشت آفتابگردان حداقل 4 – 5 سال خودداری نمود . اگر مزرعه ای مورد حمله شدید مرض ( sclerotinia ) قرار گیرد نباید تا 8 سال در این مزرعه آفتابگردان و یا گیاهانی که حساس به این مرض میباشند کشت نمود . ( 1 ) .
تاریخ کاشت
یکی از عوامل بسیار مهم در موفقیت زراعت آفتابگردان کشت بموقع آن است و بهترین زمان کاشت موقعی است که درجه حرارت خاک 8 الی 10 درجه سانتیگراد باشد . طبق بررسیهای بعمل آمده تاریخ کاشت آفتابگردان باید طوری تعیین شود که :
1 . در جه حرارت مناسب برای سبز کردن وجود داشته باشد .
2 . پس از سبز شدن درجه حرارت از صفر پائین تر نرود چون در اینصورت رشد نبات معوق مانده و نبات صدمه می بیند .
3 . حرارتیکه این نبات در مراحل مختلف رشد و نمو در دوران گل و تلقیح لازم دارد وجود داشته باشد .
4 . قبل از شروع گرمای شدید تابستانه گل کند و در زمانی باشد که حشرات تلقیح کننده از بین نرفته باشند .
5 . در نقاطی که در نتیجه بارندگیهای زمستانه و یا اوایل بهار زمین باتلاقی میگردد بایستی تامل نمود تا خطر غرقاب مرتفع گردیده و سپس اقدام به بذر پاشی آفتابگردان نمود .
6 . بذر را باید هرچه زودتر با توجه به اصول کشت نمود و همیشه کاشتهای زود نتیجه بهتری داده و عملکرد بیشتری تولید میکند زیرا رشد خوب و مناسب بودن حرارت در موقع تلقیح و وجود رطوبت کافی در خاک که دانه بستن و پر نمودن دانه را تامین مینماید کلا در گرو کاشت زود است .
7 . بعضی از زارعین با کشت دیر آفتابگردان در بهار نتیجه بهتری میگیرند و علت آن اینست که چون زراعت خود را وجین نمی نمایند لذا علفی که سبز میشود موجب از بین رفتن آب موجود در خاک میگردد و همین کمبود آب موقع گل دادن و تلقیح و پر نمودن دانه باعث نکث محصول میشود . ( 1 ) .
با توجه به مسائل فوق حدود تاریخ مناسب کاشت به تفکیک مناطق مختلفه بشرح زیر تعیین گردیده است :
مناطق گرمسیری :
خوزستان – مناطق گرمسیری استان فارس و استان کرمان و نواحی مشابه ( نیمه دوم دیماه تا اواسط اسفند )
مناطق معتدله گرمسیری :
ورامین – ساوه – قم – گرگان – مازندران – گیلان – مناطق معتدله استان فارس و کرمان و نواحی مشابه ( اوایل اسفند تا اواخر فروردین ماه )
مناطق معتدله سردسیری :
کرج – قزوین – مغان – مناطق معتدله اصفهان – کرمانشاه و لرستان و مناطق سردسیری استان فارس و کرمان و نواحی مشابه مناطق معتدله استان خراسان و نواحی مشابه ( اواسط اسفند تا اواسط اردیبهشت ماه )
مناطق سردسیر :
اصفهان – آذربایجان غربی – زنجان – اراک – همدان و کرمانشاه – مناطق سردسیر خراسان – قسمتهای شمال قوچان – نواحی شیروان – مناطق سردسیر لرستان و مناطق مشابه ( اوایل فروردینماه تا اواخر اردیبهشت ماه )
مناطق خیلی سردسیر :
مناطق کوهستانی آذربایجان شرقی ( نیمه دوم فروردینماه تا اواخر خردادماه ) . ( 1 ) .
تهیه زمین
کشت و عملیات زراعی
تهیه زمین مهمترین مسئله در زراعت آفتابگردان است . به نحوی که اگر زمین زراعتی آفتابگردان خوب تهیه شود و خاک نرم و بستر یکنواخت در اختیار بذر قرار گیرد امکان برداشت محصول خوب و رضایت بخش کاملا میسر خواهد بود . تهیه زمین از زمان برداشت محصول قبلی شروع میشود که باید بلافاصله پس از برداشت زراعت قبلی زمین را شخم نیمه عمق زد تا بقایای زراعت در خاک مدفون شود و در جریان پائیز و زمستان پوسیده و تبدیل به هوموس گردد و در این ششماه پائیز و زمستان هر زمان که میسر شود ( 2 الی 3 بار ) باید زمین را چنگک زد تا هم علفهای هرز از میان برود و هم با شکستن عروق شعریه از تبخیر و هدر رفتن ذخیره آب زمین جلوگیری گردد . در مزارعی که یکسال آیش می بیند نیز کار چنگک زدن برای منظورهای مزبور در تمام طول سال هر زمان که زمین گاورو شود و از علف پوشیده گردد لازم و مفید است . پس از شخم پائیزه در نقاطی که آب زمستانه موجود است باید به چنین زمینی آب کافی بدهند که در این فصل آن را یخ آب می گویند این عمل باعث نابودی لارو و بسیاری از آفات میگردد و در عین حال ذخیره آب در خاک بالا میرود . در اواخر زمستان و اوایل بهار یعنی قبل از کاشت دانه های روغنی به زمین شخم سطحی زده و 2 الی 3 بار دیسک می زنند و ماله میکشند تا خاک نرم و یکدست شود و زمین مسطح و هموار گردیده برای بذر کاری آماده باشد . در اراضی سنگین و رسی تهیه زمین دقت بیشتری لازم دارد زیرا در اواخر زمستان و اوایل بهار فرصتهای کوتاهی بدست می آید که طی آن زمینهای رسی نسبتا خشک و باصطلاح گاورو بوده و برای اجرای عملیات تهیه زمین آماده است و اگر از این فرصتها درست و بموقع استفاده نشود در نتیجه باران بعدی و خیس شدن زمین و یا در نتیجه تابش آفتاب و خشک شدن سریع خاک ماشینهای کشاورزی نخواهند توانست در آن عمل کنند . شناختن لحظه مناسب ورود در اراضی رسی و استفاده از فرصت کوتاهی که برای عملیات زراعی در این گونه زمینها در اواخر زمستان و اوایل بهار بدست می آید رمز موفقیت در زراعت در اینگونه اراضی است . پوکی اکثرا در اراضی که خوب تهیه و آماده نشده بروز میکند و گرسنگی گیاه در چنین اراضی بیشتر است و محصول اینگونه اراضی اگر هم پوک نباشد چروکیده و لاغر خواهد بود . گیاهی که در زمین نرم و آماده شده میروید علاوه بر آنکه از آب و مواد مغذی خاک بهتر استفاده میکند در برابر عوامل طبیعی نظیر باد گرم و بالارفتن مقدار حرارت و غیره قوی تر و مقاوم تر خواهد بود و خیلی کمتر صدمه خواهد دید . ( 1 ) .
بذرکاری
الف . طرز بذرکاری
بهترین طریقه بذرکاری در زراعت آفتابگردان کشت بصورت خطی و با طرز آبیاری نشتی است زیرا در اینصورت عملیات وجین و سله شکنی و کلتیواتور زدن با وسایل مکانیزه و یا دستی به سهولت انجام پذیر است . معمولا فاصله 60 – 80 سانتیمتر بین بوته ها با تراکم نسبی 40 – 60 هزار بوته در هکتار بهترین عملکرد را خواهد داد . در شرایط مطلوب و آبیاری فراوان میتواند بر تعداد بوته افزود ولی در شرایطی که آب کافی در دسترس نباشد بهتر است از تعداد بوته کاست تا بوته هاییکه باقی میمانند بتوانند از آب محدود موجود استفاده نمایند . بذرکاری بطور خطی و آبیاری نشتی مقدار محصول را بین 300 الی 700 کیلوگرم در هکتار افزایش میدهد بخصوص بذرکاری مکانیزه با بذر یکنواخت این افزایش را تا یک تن در هکتار بالا میبرد که سعی وافی بایستی نمود تا خطوط بذرکاری کاملا مستقیم باشد تا عملیات بعدی مخصوصا کولتیواتور زدن آسان گردد . در این زمینه لازم است بذر پاش ها با مارکور همراه گردد . اگر بذرکاری بصورت کوپه ای انجام شود بهتر است در هر کوپه حداقل 2 – 3 بذر ریخته شود تا جوانه بتواند بهتر از خاک بیرون آید . در کاشت دستپاش برای اینکه بذر بطور یکنواخت پاشیده شده و بطور سریع از خاک بیرون آید میتوان بذر را قبلا مدت 6 – 12 ساعت خیس نموده بعد از مختصر هوادادن آنرا روی زمین پاشیده و بعد با هرس یا دیسک سبک آنرا زیر خاک نمود . در این شرایط اگر درجه حرارت هوا مناسب باشد بذر در مدت 3 – 5 روز کاملا سبز شده و نبات از خاک بیرون می آید . اصولا باید از کشت دستپاش آفتابگردان خودداری نمود زیرا این طریقه کشت دارای معایبی بزرگ است که مهمترین آنها عبارتند از :
1 . در این طریقه کشت بذر در عمق های مختلف قرار خواهد گرفت و همین امر موجب میشود که بذر نتواند یکدست سبز شده و رشد نماید و این اختلاف رشد تا موقع رسیدن باقی میماند و موجب عدم هماهنگی در رسیدن محصول میگردد و عمل برداشت را چه با دست و چه با کمباین مشکل میسازد .
2 . عملیات تنک نمودن و وجین نمودن و سمپاشی و بطور کلی عملیات برداشت نبات هم مشکل تر بوده و هم هزینه بیشتری را لازم خواهد داشت .
3 . آبیاری این مزارع ناچار باید بطور غرقابی انجام پذیرد و خود این امر موجب سله بستن زمین و رشد ضعیف نبات و توسعه امراض مخصوصا بوته میری میشود .
4 . مهمترین عیب دستپاش اینست که بذوریکه روی زمین یا در عمق کم قرار میگیرند یا سبز نشده پوسیده گردیده و یا توسط پرندگان از بین میروند و بذوریکه در عمق زیاد قرار میگیرند نیز نمیتوانند سبز شوند . در نتیجه مقدار زیادی از سطح مزرعه بدون نبات مانده و بالنتیجه موجب تقلیل عملکرد خواهد گردید . ( 1 ) .
ب . مقدار بذر مصرفی
مقدار بذر مصرفی در هکتار بر حسب ریزی و درشتی و همچنین طریقه کاشت متفاوت است چنانچه بذرکاری بوسیله ماشین بذرپاش صورت گیرد در حدود 6 الی 8 کیلوگرم بذر در هکتار کافی است اگر بوسیله دست و بصورت کوپه ای باشد با در نظر گرفتن 2 تا 3 بذر برای هر حفره مقدار بذر مصرفی در حدود 10 کیلو گرم است و در صورت اقدام به کشت دستپاش میزان بذر در حدود 12 کیلوگرم در هکتار خواهد بود . ( 1 ) .
ج . عمق بذرکاری
عمق بذرکاری در اراضی سبک و شنی بین 7 الی 8 سانتیمتر و در اراضی رسی و سنگین 4 الی 6 سانتیمتر و در خاکهای رسی شنی ( نیمه سنگین ) 5 الی 6 سانتیمتر میباشد . در کاشت نشتی اگر جویهای آبیاری قبلا تهیه میشود باید مراقبت نمود که بذرکاری در وسط پشته انجام نشود و بهتر است که بفاصله 5 – 10 سانتیمتر از جویها کاشته شود و چون رطوبت باندازه کافی به تمام سطح پشته نخواهد رسید لذا جوانه زدن یکنواخت نبوده و رشد بوته ها در تاریخ رسیدن متفاوت خواهد بود که خود از نظر برداشت بخصوص به وسیله کمباین اشکال تولید مینماید . در زراعت دیم مخصوصا موقعی که بوسیله بذرافشان بذر کاشته میشود بایستی عمق کشت را طوری تنظیم نمود که بذر روی بستر مرطوب قرار گیرد تا سبز شدن آن بهتر میسر گردد . در مزارعی که آفتابگردانها یکنواخت رشد نداشته باشند بوته های قوی و بلند روی بوته های ضعیف و کوتاه سایه انداخته از رشد و رسیدن آنها جلوگیری مینمایند و چون خود دارای طبق خیلی بزرگی میگردند لذا موقع گل کردن آنها گرده کم خواهد بود و در نتیجه عدم تلقیح پوکی آنها خیلی زیاد میگردد . ( 1 ) .
د . عملیات بعد از کشت
بعد از کشت زمین را ماله میزنند . این ماله زدن موجب میشود که بذر کاشته شده بخاک چسبیده و بهتر رطوبت جذب نموده سبز شود ضمنا ماله زدن موجب میشود که خطوط کاشته شده در ظاهر محو شده و بالنتیجه بذور کاشته شده از دستبرد پرندگان محفوظ بماند . 12 – 14 روز بعد از کاشت بذر سبز میشود ولی ممکن است در این مدت بعلت باران زمین متراکم شده و سله بسته باشد و برای از بین بردن سله ممکن است از هرس استفاده نمود . ( 1 ) .
کود
حاصلخیزی طبیعی خاک یکی از مهمترین علل بالا بودن مقدار عملکرد میباشد و هر عاملی که به حاصلخیزی طبیعی خاک کمک نماید در ازدیاد عملکرد تاثیر فراوان دارد . مثلا دادن 20 – 25 تن کود حیوانی مقدار عملکرد را بطور جالبی بالا میبرد . در صورتی که کودهای حیوانی در دسترس نباشد ناچار بایستی از کودهای شیمیایی استفاده نمود آفتابگردان به هر سه کود فسفر و پتاس و ازت احتیاج دارد . کمبود ازت در مزرعه محصول آنرا فوق العاده پائین میاورد و رشد نبات ضعیف شده و برگها زرد میشود . کمبود فسفر موجب پوکی و یا لاغری زیاد دانه ها میگردد و تشکیل گل و دانه مختل میگردد . کمبود پتاس موجب سوختگی در کناره های برگ شده و بطور کلی جذب و تبدیل مواد معدنی و انیدرید کربنیک بمواد غذایی بستگی به وجود پتاس در نبات دارد . در موقع رسیدن آفتابگردان در یک زراعت خوب درصد مواد خشک در قسمتهای مختلف آفتابگردان به این شرح میباشد : ریشه ( 8 – 7 درصد ) . ساقه ( 25 – 35 درصد ) . برگ ( 15 – 20 درصد ) . طبق ( 15 – 20 درصد ) . دانه ( 25 – 35 درصد ) . مقدار مواد غذایی که از خاک برداشت میشود به این قرار است : ازت ( 60 درصد ) . اسید فسفریک ( 65 – 75 درصد ) . پتاس ( 10 درصد ) . اگر بعد از زراعت آفتابگردان ساقه و ریشه آنرا از زمین کنده و در جای دیگر بسوزانیم زمین را از لحاظ فسفر و پتاس خیلی فقیر خواهیم نمود . احتیاج آفتابگردان به پتاس زیاد است ولی اگر قسمتهای هوائی آفتابگردان بزمین برگردانده شود مقدار پتاسی که در نتیجه زراعت آفتابگردان برداشت میشود ناچیز است . بهر صورت دادن کودهای شیمیایی مخصوصا در زراعت آبی که مقدار زیادی دانه و قسمتهای هوایی تشکیل میشود کاملا ضروری است و مخصوصا این مواد از فقر زمین کاسته و امکان میدهد که زراعت بعدی محصول دهی بسیار خوبی داشته باشد . کودهای فسفری و پتاسی مخصوصا کود فسفری را نمی توان بعنوان کود سرک داد و بهتر است این دو نوع کود را قبل از کاشت بمزرعه داد و با شخم و یا دیسک آنرا زیر خاک نمود . در مورد کود فسفری چون بایستی داخل خاک گردد بهتر است در پائیز آنرا با شخم زیر خاک نمود . ( 1 ) .
وجین و دفع علفهای هرز
آبی که در نتیجه باران در زمین ذخیره میشود بوسیله نباتات از زمین مکیده شده و در فضا پخش میشود . لذا مهمترین عامل اتلاف آب زمین نباتات هرز میباشند . وجین یکی از عوامل مهم ازدیاد محصول میباشد و در شرایط عادی وجین را بایستی موقعی انجام داد که نبات بارتفاع 15 الی 20 سانتیمتر رسیده باشد معمولا یک نوبت وجین در شرایط عادی که زمین دارای علفهای هرز زیادی نباشد کافی است اگر علفها زیاد بوده و خطر طغیان آن بر نبات محرز باشد بایستی در دو نوبت وجین را انجام داد یکی موقعی که نبات به ارتفاع 5 – 10 سانتیمتری رسیده باشد و دوم زمانی که نبات به ارتفاع 20 – 25 سانتیمتر برسد . استعمال سموم علف کش برای از بین بردن علفهای هرز مزرعه با حداقل تاثیر برروی نبات اصلی مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته و طبق بررسیهای انجام شده تا بحال در ایران سم گزاگارد 50 ( gesagard50 ) بمقدار 3 کیلو در هکتار و سم لاسو ( lasso ) بمقدار 5 کیلو در هکتار و همچنین لاسو + آفالن ( lasso+afalon ) بمیزان 4 کیلو سم لاسو و 2.25 کیلو آفالن برای مبارزه با علفهای هرز یکساله اعم از پهن برگ یا گرامینه مناسب بوده و قابل استفاده هستند . هیچ یک از سموم ذکر شده در مقادیریکه گفته شد روی گیاه آفتابگردان اثر سوئی ندارند . ( 1 ) .
تنک کردن و واکاری
وقتیکه آفتابگردان به 10 الی 15 سانتیمتر رسید بایستی آنرا تنک کرد آفتابگردان را نبایستی خیلی زود و یا خیلی دیر تنک نمود زیرا در صورت اول امکان دارد بعضی از بوته های جوان در نتیجه آفات و امراض مخصوصا آگروتیس و بوته میری و یا علل دیگر از بین برود و بعدها امکان جبران بوته های از بین رفته نباشد و در صورت دوم یعنی تاخیر در تنک کردن باعث خواهد شد بوته های زیادی آب و مواد معدنی را مصرف نموده و باعث ضعیف شدن بوته های باقیمانده شوند . در اکثر مزارع معمولا عمل تنک کردن و وجین نمودن را با هم انجام میدهند و در اینصورت بهتر است زمین مزرعه قدری مرطوب باشد تا کندن علفهای هرز و یا بوته های زیادی به بوته هایی که باقی میمانند صدمه نزنند . ضمنا بایستی بوته های زیادی را از زمین کند نه اینکه آنها را برید زیرا باقیمانده ریشه که در خاک میماند ممکن است تولید مزاحمت نماید . معمولا در هر 20 دسیمتر مربع یک بوته کافی است و بدین ترتیب در هر هکتار پنجاه هزار بوته خواهیم داشت . اگر فضای کافی موجود باشد دو بوته آفتابگردان که پهلوی هم سبز شده اند میتوانند هر دو بزرگ شده و محصول کافی بدهند بهمین جهت در تنک کردن آفتابگردان این موضوع بایستی خیلی مورد توجه قرار گیرد و اگر دو و حتی سه بوته در یکجا سبز شده ولی اطراف آنها بمقدار زیادی فضای خالی باشد باید از کندن بوته خودداری کرد . اگر در یک قسمت از مزرعه فضای خالی باشد میتوان با نشاء بوته های آفتابگردان که از جاهای پر کنده میشوند فضاهای خالی را واکاری نمود ولی باید توجه نمود که حتی المقدور در موقع نشاء آفتابگردان را با خاک جابجا نمود و ضمنا بلافاصله پس از واکاری نشاء را آبیاری کنند . ( 1 ) .
آبیاری
در مملکت ما که مقدار باران در اکثر نقاط ناچیز است بایستی آفتابگردان را آبیاری نمود . آب مهمترین عامل تولید است . آب نه تنها موجب ازدیاد عملکرد میگردد بلکه مقدار درصد روغن را نیز در دانه بالا میبرد . اگر در آبیاری تاخیر شود آفتابگردان پژمرده میشود و حتی اگر مقدار آب در خاک به 8% وزن خاک برسد پژمرده شدن و مرگ آفتابگردان حتمی است . آفتابگردان در خاکهایی که 60 % ظرفیت آن از آب پر باشد عملکرد خوبی میدهد ولی پایین تر از این مقدار از خشکی رنج میبرد و اگر ظرفیت بیش از 80% باشد نبات احساس خفگی نموده از رشد نمو آن کاسته میشود . بطور کلی آفتابگردان در بعضی از مراحل زندگانی خود به آب فراوان احتیاج دارد . این مراحل عبارتند از آبیاری به موقع کاشت که موجب میشود که دانه بطور کامل جذب رطوبت نموده و خوب سبز شود . مرحله ساقه رفتن پس از اینکه آفتابگردان 7 – 8 برگه شد رشد آن بسیار سریع میشود . این مرحله را ساقه رفتن مینامند در این مرحله بعلت رشد سریع نبات احتیاج به آب فراوان دارد . بعد از اینکه آفتابگردان وارد مرحله ستاره سو گردید و قطر غنچه ها با 4 – 5 سانتیمتر رسید آبیاری کسب اهمیت بیشتری میکند خشکی در این مرحله موجب کوچک شدن طبقها میگردد . وقتی که غنچه به قطر 10 سانتیمتر رسید اگر آب کافی در اختیار نداشته باشد تعداد دانه در طبق کم نمیشود ولی دانه ها ریز و پوک میگردد و بالنتیجه عملکرد پائین میاید . مرجله گل دادن نیز اهمیت فراوانی دارد . عدم آبیاری در این مرحله موجب عدم تلقیح و پوکی دانه میشود . آخرین مرحله مهم آبیاری موقع دانه بستن است . اگر در این مرحله آب کافی به نبات نرسد دانه ها لاغر خواهند ماند . آفتابگردان را در گیلان و مازندران و در خیلی از نقاط گرگان دیم کشت می نمایند و تعداد آبیاری در شرایط کشت آبی در گرگان بیش از 3 – 4 دفعه نیست . در مناطق معتدله فلات تعداد آبیاری از 5 تا 10 مرتبه بسته به محل و در گرمسیری به 12 – 15 آبیاری میرسد . بطور کلی در موقع رویش گیاه 2 تا 3 مرتبه آبیاری کافیست ولی از مرحله گل دادن به آن طرف بایستی بر تعداد آبیاری اضافه نموده و از تشنگی نبات جلوگیری نمود . اضافه نمائیم که هر وقت برگهای زیرین نبات پژمرده باشند مزرعه احتیاج به آبیاری دارد . ( 1 ) .
نقش زنبور عسل و سایر حشرات تلقیح کننده در جلوگیری از پوکی دانه آفتابگردان
درخیلی از نباتات عمل گرده افشانی بخودی خود انجام میگرد در بعضی از نباتات هم گرده افشانی توسط باد و یا انسان انجام میشود ولی در برخی دیگر بایستی گرده افشانی حتما توسط حشرات انجام شود . در بعضی نباتات نیز مانند آفتابگردان قسمت عمده گرده افشانی توسط حشرات و مقدار بسیار جزئی هم توسط باد بعمل میاید . گرده آفتابگردان حالت چسبندگی دارد و این امر موجب میشود که این گرده ها بهم بچسبند . مضافا به اینکه خود گرده ها هم نسبتا بزرگ میباشند و با چسبندگی بهم سنگین تر شده و نمی توانند در فضا مدت زیادی معلق بمانند تا بوسیله باد حرکت نموده و در نتیجه گلهای دیگر را تلقیح نمایند و برای اینکه روی طبق دیگر برده شوند ناچار بایستی توسط پا و یا بدن حشرات حمل شوند و از اینرو حشرات و مخصوصا زنبور عسل در گرده افشانی آفتاب گردان رل بزرگی را دارا میباشند . مابین تمام حشراتی که عمل گرده افشانی را انجام میدهند زنبور از همه مهمتر است و بین انواع زنبورها زنبور عسل از این لحاظ مقام اول را دارا میباشد . زنبور عسل که برای جمع آوری شهد و گرده گلها را بازدید مینماید در این بازدید گرده به پای او می چسبد و چون روی گل دیگری می نشیند گرده که به پای او چسبیده در نتیجه تماس با مادگی روی آن منتقل میشود و عمل جفتگیری بدین ترتیب صورت میگیرد . هر گل اگر تلقیح شود دو روز عمر می نماید ولی اگر گل تلقیح نشود تا 15 روز باز می ماند و اگر در این مدت توسط حشرات بازدید شده و تلقیح شود دانه خواهد داد . بطور کلی عمر گل آفتابگردان 10 – 12 روز میباشد و روزانه 3 – 4 ردیف گل تازه باز شده و بهمان مقدار پژمرده میگردد . هر قدر تعداد کندوهای زنبور عسل در مزارع آفتابگردان زیادتر و هر قدر فاصله کار گذاشتن آنها به مزارع نزدیکتر باشد تلقیح گلهای آفتابگردان بهتر انجام شده و بر مقدار محصول آفتابگردان اضافه میشود . در عمل 3 تا 4 کندو کاملا برای تلقیح یک هکتار مزرعه آفتابگردان کافی است . بهترین موقع برای گذاشتن کندو موقعی است که 5% گلها در مزرعه باز شده باشد . دریچه کندو بهتر است بطرف مزرعه باشد و بایستی سعی شود که کندو در جائی قرار داده شود تا باد مخالف مانع حرکت زنبورها از کندو به مزرعه نباشد . آفتابگردان دارای گرده و شهد فراوانی است که در یک هکتار آفتابگردان برحسب رقمی که کاشته میشود 40 – 60 کیلو شهد وجود دارد . زنبورهای یک کندو میتوانند مقدار عسل لازم برای تمام یکسال خود را در مدت بسیار کم از مزرعه آفتابگردان تامین نمایند . ( 1 ) .
برداشت
طبق آفتابگردان ابتدا کاملا سبز است بعد برنگ سفید در آمده و بعد از آن به رنگ زرد در می آید و در آخر شروع به قهوه ای شدن مینماید . بتدریج که آفتابگردان میرسد مقدار رطوبت دانه ها کم شده و مقدار روغن و همچنین وزن هزار دانه آن بالا میرود . بعد از آنکه پشت طبق به رنگ سفید و زرد در میاید در مقدار روغن تغییر محسوس حاصل نمیشود و فقط مقداری از رطوبت دانه کم میشود . با توجه به آنکه در آخر رسیدن محصول گنجشک مقدار زیادی از دانه ها را تلف مینماید بایستی در اولین فرصت اقدام به برداشت نمود . ( 1 ) .
برداشت در زراعتهای کوچک
در زراعتهای کوچک که وسائل برداشت ماشینی موجود نیست و تمام کارها بایستی با دست و توسط کارگر انجام گیرد بهترین طرز برداشت و کوبیدن به این طریق است : زارع ضمن بازدید از مزرعه در موقع برداشت طبقهایی را که پشت آنها کاملا زرد یا قهوه ای و شروع به قهوه ای شدن نموده است برداشت می نماید و چون تمام طبق ها در یک زمان نمیرسند بنابراین توصیه میشود بازدید مزرعه جهت برداشت 3 یا 4 با بفاصله چند روز تکرار شود و در هر نوبت طبقهای قابل برداشت با داس چیده شده از مزرعه خارج گردد . این طبق ها را بمدت نصف روز از پشت روی زمین میگذارند تا هم قدری خشک شده و هم جدا کردن دانه از طبق آسان گردد . پس از این مدت روی یک برزنت یا نایلون کوبیدن را انجام میدهند و برای اینکار با کوبیدن چوبی به پشت طبقها یا زدن طبقها به کنده های چوبی دانه ها را از طبق جدا مینمایند . اگر طبقها خیلی خشک باشد میتوان با سائیدن دو طبق از روبرو بهم دانه ها را جدا نمود . پس از اینکه جدا شدند این محصول مرطوب میباشد و اگر مدت زمانی اگر چه مدت آن کوتاه باشد دانه ها روی هم بمانند گرم شده فاسد میگردند لذا بایستی نسبت به خشک نمودن آن اقدام نموده . معمولا برای خشک کردن آنرا روی نایلون نایلون و یا برزنت پهن میکنند ضخامت توده ایکه تشکیل میشود نبایستی از 15 سانتیمتر تجاوز کند و بایستی دانه ها را حداقل 2 مرتبه در شبانه روز با پارو بهم بزنند تا اینکه دانه های مرطوب که در عمق قرار گرفته بالا آمده و در مجاورت هوا خشک گردد پس از اینکه دانه ها خشک شدند و بوسیله باد دادن و طبق زدن دانه های پوک و بقایای طبق را از آن جدا مینمایند و محصول خشک را در کیسه قرار میدهند . در قدر زودتر در برداشت تعجیل گردد بهمان اندازه از خسارت گنجشک و سایر پرندگان جلوگیری میگردد ولی نباید طبق را نارس چید زیرا در اینصورت عملکرد خیلی پائین میاید و خشک کردن دچار اشکال میشود . ( 1 ) .
برداشت در زراعتهای بزرگ
مزرعه آفتابگردان را نباید بگذارند زیاد خشک شده بعد کمباین نمایند زیرا اولا اگر طبق خیلی خشک باشد با کمترین برخوردی که با تیغه مینماید مقداری از دانه ریزش مینماید ثانیا اینکه عمل کوبیدن مشکلتر شده و مقداری از دانه شکسته یا مغز میشود . از اینها گذشته هر قدر محصول بیشتر روی زمین بماند خسارت پرندگان به آن بیشتر میشود لذا بهتر است که در برداشت قدری عجله نمود . با استفاده از کمباین : در زراعتهای بزرگ لازم نیست که منتظر شوند تا تمام طبق ها برسند زیرا در اینصورت مقدار زیادی از محصول در نتیجه حمله گنجشک یا زیزش دانه از بین میرود در این مزارع وقتی که 80 – 90 درصد طبقها رسید بایستی برداشت را شروع نمود . ابتدا طبق ها را با دست بریده از مزرعه خارج مینمایند و بعد آنها را با کمباین های گندم خرمنکوبی میکنند . طرز عمل بدین قرار است که پس از بریدن طبق برای اینکه آنها را خشک نمایند ساقه را بارتفاع 30 – 40 سانتیمتری از زمین بریده و طبق بریده شده را از پشت روی آن نصب مینمایند و بدین ترتیب طبق مدت 1 الی 2 روز در معرض جریان هوا قرار گرفته خشک میشود و بعد آنها را جمع آوری نموده و به محل کوبیدن حمل مینمایند . نکته مهم در برداشت با کمباین های خودرو اینست که زمین مزرعه بایستی خیلی خوب تهیه شده و حتی الامکان صاف بدون پستی و بلندی باشد و رسیدن محصول یکنواخت باشد در غیر اینصورت حتی اگر بهترین کارشناسان کمباین را تنظیم نمایند بعلت عدم یکنواختی زمین و کشت تنظیم بهم میخورد و مقادیر زیادی از بذر ریخته و یا خورد میشود . البته اگر کشت ردیفی باشد عمل کمباین آسانتر انجام میگردد . ( 1 ) .
ارقام آفتابگردان
ارقام وحشی آفتابگردان ( جنس helianthus ) دارای گونه های متعددی است که تعداد آنها از 100 متجاوز است اصل تمام ارقام وحشی آفتابگردان و خود آفتابگردان از آمریکا میباشد و امروزه ارقام وحشی در این قاره فراوان است بطوریکه بعضی مواقع بعنوان علف هرز در مزارع بمقدار زیاد دیده میشوند . دو گونه از ارقام زراعی که اهمیت فراوانی دارند عبارتند از :
1 . سیب زمینی ترشی یا helianthus tuberosus است که دارای 2n=104 کروموزوم بوده و یک hexoploide آفتابگردان اهلی بشمار میرود . اضافه شود که آفتابگردان اهلی دارای 2n=34کروموزوم است . با استفاده از این گونه روسها موفق شدند نه تنها آفتابگردانهایی تهیه کنند که به گل جالیز مقاوم باشد بلکه در مقابله با امراض مختلف آفتابگردان نیز موفقیتهای چشمگیری پیدا کنند . گونه دیگر helianthus- petiolaris میباشد که فرانسویها با جفت گیری این گونه با آفتابگردان های اهلی موفق شدند ارقام نر عقیم سیتوپلاسمیک ( cytoplasmic male steril ) و رجعت دهنده های نر عقیم پیدا کنند . این ارقام در تهیه ارقام هیبریدهای سیتوپلاسمیک نهایت درجه اهمیت دارد . ( 1 ) .
ارقام زراعی آفتابگردان
امروزه در زراعت آفتابگردان از سه قسم بذر استفاده مینمایند که نسبت به برتری و یا نقاط ضعف آنها مختصری شرح داده میشود :
الف . ارقام سنتتیک synthetic : این ارقام از مخلوط نمودن اینبردهایی که باهم قابلیت ترکیب خوبی دارند بوجود میایند . عملکرد و مقدار روغن آنها نسبت به ارقام عادی برتری دارد . میتوان چندین سال از آنها بذرگیری نموده و دوباره کشت کرد و حتی با استفاده از اینبردهای مقاوم به امراض یک مقاومت نسبی به آنها داد . البته این ارقام از لحاظ یکنواخت بودن در مزرعه خیلی شبیه به ارقام عادی میباشند . لازمه تهیه بذر آنها داشتن اینبرد و تکثیر جداگانه آنهاست ولی بهر صورت بعد از چند نسل خواص خود را از دست میدهند و احتیاج به تجدید بذر آنها میباشد . ( 1 ) .
ب . ارقام هیبرید : بسیار پر محصول و یکنواخت میباشند و روغن آنها نیز در سطح بالاست . مشکل اساسی در تهیه آنها اولا پیدا نمودن اینبردهای متناسب میباشد که دارای قابلیت ترکیب زیاد باشند ثانیا تهیه بذر آنهاست که بایستی همه ساله تهیه شود و از محصول حاصله از بذر هیبرید نمیتوان بذرگیری نمود زیرا در نتیجه تجزیه صفات تیپهای غیر مطلوب در داخل محصول دیده میشود . ثالثا تهیه بذر آنها گران تمام میشود . ارقام هیبرید نیز خود به سه دسته تقسیم میشوند : اول هیبریدهایی که عامل نر عقیمی در هسته سلول میباشند . این دسته دو مشکل دارند . اولا هزینه سنگین تهیه آنهاست ثانیا بعلت کراسینگ اور مابین 4 – 16 % ممکن است ارقام غیر نر عقیم در آنها بوجود آید . دوم هیبریدهایی که عامل نر عقیم در سیتوپلاسم آنها قرار دارد . این دسته یکنواخت تر بوده و مقاومت به امراض میتوان در آنها بوجود آورد . ( 1 ) .
ج . ارقام عادی یا ارقام تجارتی : آفتابگردانهایی که امروزه در تمام دنیا کشت میشوند ارقام تجارتی محسوب میشوند . تهیه بذر آنها نسبتا آسان است ولی مزارعی که از آنها بدست می آید به یکنواختی مزارع هیبرید نیست . بذر تجارتی یا گواهی شده را از بذر الیت بدست می آورند و بذر الیت از بذر سوپرالیت بدست می آید . بذر الیت از لحاظ درصد روغن و عملکرد از بذر گواهی شده و بذر سوپرالیت از بذر الیت بهتر است و مخصوصا این برتری از لحاظ درصد روغن مهم است . ( 1 ) .
روغن آفتابگردان
دانه آفتابگردان بسته به ارقام مختلف دارای 26 – 50 % روغن میباشد حتی ارقام جدید آفتابگردان ایجاد شده است که مقدار روغن آنها به 56% میرسد . مقدار روغن در یک رقم نیز بسته به شرایط جوی و زراعی تفاوت مینماید . مثلا درصد روغن در نقاط مرطوب بیشتر و در نقاط خشک کمتر است . حتی آبیاری مزرعه آفتابگردان مقارن با رسیدن آن مقدار درصد روغن را بالا میبرد . رنگ روغن آفتابگردان زرد روشن و دارای ویتامین های زیاد و ارزش غذائی فراوان است . تقریبا تمام روغن در مغز دانه میباشد در صورتی که پوست آن بیش از 1 % روغن ندارد . مغز آفتابگردان تا 65% ممکن است روغن داشته باشد . روغن آفتابگردان مانند سایر روغنها از اختلاط عده ای از اسیدهای چرب تشکیل شده است گرچه درصد این اسیدها با شرایط جوی و زراعی فرق میکند . ( 1 ) .
کنجاله آفتابگردان
دانه آفتابگردان دارای 15 – 16 % پروتئین در دانه خشک میباشد . پس از استخراج روغن از دانه کنجاله ای که باقی میماند دارای 13% فیبرو و 40% پروتئین است و یکی از بهترین کنجاله ها برای دامپروری و مرغداری میباشد . اضافه شود که کل درصد پروتئین و روغن در مغز انواع آفتابگردان تفاوت زیادی نمیکند و تقریبا 81% مغز خشک از این دو ماده تشکیل میشود . معمولا مقدار زیادی از پوست آفتابگردان قبل از استخراج روغن کنده میشود و فقط در حدود 7% پوست باقی میماند که پس از استخراج روغن در کنجاله مقدار آن در حدود 12 – 18 % است . اگر کنجاله ای کمتر از 13% فیبر داشته باشد یک غذای خوب برای مرغ خواهد بود ولی اگر فیبر آن زیاد باشد باید از آن در مصرف دامهای بزرگ استفاده نمود . صد گرم پروتئین آفتابگردان دارای 3.8 گرم لیزین lysine و 8.3گرم آرژنین argenine و 3.6 گرم متیونین methionine و 6.2 گرم لوسین leusine میباشد و همچنین دارای اسیدهای آمینه دیگر بمقدار فراوان است . ( 1 ) .
آفات و بیماریهای آفتابگردان
الف . آفات
1 . پروانه دانه خوار آفتابگردان : homoeosoma nebulella schiff این آفت پروانه کوچکی است برنگ خاکستری که در روی هر یک از بالهای جلوی آن چهار نقطه سیاهرنگ کوچک وجود دارد . این حشره زمستان را بصورت شفیره در داخل پیله های سفیدرنگ در عمق 2 – 3 سانتیمتری خاک بسر میبرد . در بهار به محض گرم شدن هوا و همزمان با گل کردن نباتات خانواده مرکبه ( composae ) نظیر کنگر وحشی پیله باز شده پروانه ها ظاهر میگردند و پس از جفت گیری روی گلهای کنگر وحشی شروع به تخم ریزی مینمایند . تخمها پس از چند روز تفریخ شده و کرم ها خارج میشوند . کرمهای مزبور پس از طی دوره زندگی خود که حدود 20 روز بطول می انجامد بداخل خاک افتاده و در آنجا به شفیره تبدیل میشوند . دوره شفیره گی حدود 10 روز طول میکشد و مجددا پروانه هایی که نسل دوم هستند ظاهر میشوند و این هنگام مصادف با گل کردن آفتابگردانهای زود کاشت میباشد . پروانه های نسل دوم داخل طبق و بخصوص اطراف بساک پرچم ها تخم ریزی میکنند . پس از 5 روز تخمها تفریخ میشوند . کرمها پس از خروج از تخم بلافاصله شروع به تغذیه نموده و سریعا رشد میکنند و سپس خود را به فضای موجود بین دانه ها رسانیده و از پهلو دانه را سوراخ نموده داخل آن میشوند و از محتویات داخل دانه یعنی مغز آن تغذیه میکنند . چنانچه تعداد لاروهای موجود در طبق زیاد باشد روی طبق تارهائی ایجاد شده و در صورت بارندگی و یا ازدیاد رطوبت هوا طبقها میپوسند . در موارد حمله شدید تا 60 % خسارت ملاحظه گردیده است . این حشره در مازندران و گرگان به احتمال زیاد 3 نسل کامل و یک نسل ناقص تولید مینماید . نسل اول روی کنگر وحشی فعالیت مینماید . نسل دوم به آفتابگردانهای زود کاشت در اواخر بهار و اوایل تابستان حمله میکند . نسل سوم آفتابگردانهای دیر کاشت را در اواخر مرداد مورد حمله قرار میدهند و نسل چهارم در مهرماه ظاهر میشود که شفیره های آن در داخل خاک تا سال آینده باقی میمانند . ( 1 ) .
مبارزه : بهترین طریقه مبارزه با این آفت اینست که بمحض باز شدن طبق ها که همزمان با حمله آفت میباشد مزارع را سمپاشی نمود تا لاروهای جوان که فوق العاده به سم حساس هستند از بین بروند . برای حصول نتیجه بهتر کافیست بعد از یک هفته تا 15 روز پس از سمپاشی اول مبادرت به تکرار سمپاشی نمود . در غیر اینصورت چنانچه لاروها بزرگ شده و داخل دانه شده باشند از تاثیر سم مصون مانده و سمپاشی بیش از 50% نتیجه نخواهد بخشید . در صورت شدت آلودگی میتوان مزارع را با یکی از این سموم سمپاشی کرد : دیتپرکس 80% ( 1.5 – 2 کیلو در هکتار ) – دیازینون 20% ( 2 لیتر در هکتار ) – سوپراسید 40% ( 1.5 لیتر در هکتار ) . ( 1 ) .
2 . سوسکهای پلن خوار : oxythyrea cinctella schaum و epicometis hirta poda دو گونه از این سوسکها هستند که بخصوص تعداد آنها در اوایل شکفتن طبقها یعنی هنگامیکه 10% مزارع در منطقه شروع به گل دادن مینمایند زیاد و گاهی در هر طبق به 40 عدد بالغ میگردند . این سوسکها زمستان را بصورت حشره کامل در داخل خاک با چوبهای پوسیده و بخصوص در باغات جدید الاحداث نزدیک جنگل که بعلت عملیات زراعی خاک آنها نرم شده است و همچنین در اعماق جنگل بسر میبرند . در بهار با شروع گرم شدن هوا سوسکهای مزبور نیز تدریجا شروع به خارج شدن و حمله بمزارع اطراف مینمایند . بنابراین مزارعی که در حاشیه جنگل وجود دارند بیشتر مورد حمله این حشرات واقع میگردند . سوسکها پس از حمله به مزارع آفتابگردان اکثرا روی طبقهای کنار مزرعه مشغول تغذیه از قسمتهای مختلف گل میگردند . خسارت آنها در مزارع آفتابگردان چندان شدید نیست بطوریکه اغلب احتیاجی به مبارزه شیمیایی پیدا نمی شود . برای مبارزه شیمیایی در صورت احتیاج میتوان با استفاده از سموم زیر حاشیه مزارع را که آلوده هستند سمپاشی نمود . سم تیودان 35 % به نسبت 2.5 لیتر و یا سم گوزاتیون 25 % به نسبت 3 لیتر در 1000 لیتر آب . ( 1 ) .
3 . کارادرینا : spodoptera exigua u.b این آفت در مزارع دیرکاشت به آفتابگردان خسارت وارد میاورد . خسارت این حشره بصورت تغذیه کرمها از برگ صورت میگیرد . کرمها در ساعات گرم روز زیر کلوخهای پای بوته پنهان شده و وقتی که هوا خنک شد بخصوص صبحها روی برگها آمده و شروع به تغذیه مینمایند . ( 1 ) .
مبارزه : کاشت زود بعلت اینکه در هنگام حمله آفت بوته ها رشد کافی نموده اند از خسارت آن جلوگیری مینماید . در مبارزه شیمیایی بایستی بوسیله سموم زیر مزرعه را در صورت مشاهده 20% آلودگی سمپاشی نمود :
1 . امولسیون د . د . ت 30 لیندین 9 بمیزان 3 کیلو در هکتار . سم مزبور در بازار بنامهای کوتینکس و اکوزول و مولتانین معروف میباشد .
2 . امولسیون توکسافن – د . د . ت 4 کیلو در هکتار .
3 . پودر دیپتریکس 50% 2 کیلو در هکتار .
4 . تیودان 35% 3کیلو در هکتار . ( 1 ) .
4 . پروانه پرودنیا : prodenia litura fab از آفات مهم در مناطق جنوبی کشور است که به آفتابگردان نیز خسارت وارد مینماید . خسارت آفت توسط لارو و بصورت تغذیه از برگ است . لاروهای کوچک که از تخم خارج میشوند از پارانشیم سطح زیرین برگ تغذیه مینمایند ولی لاروهای بزرگتر تمام برگ را میخورند و آنرا سوراخ مینمایند . برای مبارزه با آفت میتوان از سمومی که در مورد کالادرینا گفته شد استفاده نمود . ( 1 ) .
5 . شب پره زمستانی ( کرم طوقه بر ) : agrotis segetum shiff از آفتهای مهم آفتابگردان در نواحی کردستان و آذربایجان است که در سایر مناطق کشور نیز وجود دارد و بعضی سالها خسارت میزنند . خسارت آفت بوسیله لاروها در قسمت پائین ساقه صورت میگیرد . لاروهای جوان گیاهچه های آفتابگردان را در زیر خاک و یا بلافاصله پس از خروج از خاک مورد حمله قرار میدهند و موجب قطع ساقچه میگردند . در بوته های بزرگتر بعلت تغذیه آفت از قسمت پائین ساقه بوته پژمرده و خشک میشود . حشره کامل این آفت پروانه ایست بعرض 45 – 50 میلیمتر که تخمهای خود را که گاهی از 1000 عدد هم تجاوز مینماید در شکافهای موجود در خاک میگذارد . ( 1 ) .
مبارزه : مبارزه با این آفت بسیار مشکل است و در مواقع طغیان شدید آگروتیس میتوان بطریق زیر با آن مبارزه کرد :
1 . استفاده از طعمه مسموم 800 گرم لیندین 25% یا 1.5 کیلو گامکسان 12% را با 100 کیلو سبوس و 5 لیتر آب مخلوط نموده و بعد مقدار 70 تا 80 کیلو از مخلوط را در یک هکتار میپاشند .
2 . مقدار 2 کیلو توکسافن یا لیندین را در پای بوته ها پاشیده و بعد در طول ردیف کاشت مزرعه را دیسک سطحی زده تا سم خوب با خاک آغشته شود .
آغشته کردن بذر با سم لیندین به نسبت 2 کیلو سم در یک تن بذر برای پیشگیری از خسارت آفت نتایج متغیری داده است . ( 1 ) .
6 . گنجشک : این پرنده یکی از بزرگترین آفات آفتابگردان است . خسارت آن در سطح های کوچک و پراکنده بخصوص روی طبق هاییکه زودتر دانه می بندند خیلی زیاد است . همچنین در مزارعیکه اطرافش درخت زیاد باشد و یا در اراضی نزدیک به آب خسارت آن بیشتر دیده میشود . گنجشک علاوه بر تغذیه از دانه های روی طبق از دانه های کاشته شده در زیر خاک نیز تغذیه مینماید همچنین انبارها نیز از صدمه آن در امان نیستند . ( 1 ) .
مبارزه : برای مبارزه با گنجشک روشهای مختلفی وجود دارد که میتوان با توجه به امکانات و شرایط محلی موجود در هر منطقه یک یا چند طریقه آنرا بشرح زیر استفاده قرار داد :
1 . قدیمی ترین و ابتدایی ترین طریقه مبارزه ایجاد صدا بوسایلی مثل طبل و گماردن مراقب میباشد .
2 . صدای گنجشک در حالت اضطراب باعث وحشت سایر گنجشکها میشود که میتوان با ضبط و پخش آن در مزرعه از این روش استفاده نمود .
3 . انعکاس نور آفتاب بوسیله آئینه در مزرعه گنجشک را مضطرب مینماید ولی استفاده از این طریقه در هنگام صبح و غروب که خسارت گنجشک شدید ولی آفتاب نیست قابل استفاده نمیباشد .
4 . اگر بطور غیر منظم نخهایی روی آفتابگردان پخش شود موجب ترس و فرار پرندگان میگردد .
5 . گرفتن گنجشک بوسیله تله از خسارت آن می کاهد .
6 . کشت ارزن در کنار مزارع بعلت اینکه گنجشک به این دانه علاقه مند میباشد میزان خسارت را تقلیل میدهد .
7 . استفاده از سم آربین که سمی است بسیار بدبو که گنجشکها از بوی بد آن دوری مینمایند . برای استفاده از این سم بایستی در اطراف مزرعه به فاصله 6 تا 8 متری چوبهایی کوبیده و سپس پارچه آغشته به سم آربین را روی این چوبها آویزان نمود . ( 1 ) .
7 . کلاغ و کبوتر : غیر از گنجشک پرندگان دیگری نظیر کلاغ و کبوتر در برخی نقاط به مزارع آفتابگردان از موقع کاشت بذر تا وقتی که نشاءها چند برگه هستند حمله نموده باعث خسارت میگردند . خسارت کلاغ بیشتر بصورت خارج نمودن بذر از خاک و تغذیه آن و خسارت کبوتر و گاهی نیز کلاغ بصورت تغذیه از نشاءهای جوان صورت میگیرد . ( 1 ) .
مبارزه : بایستی بذر را ضد عفونی نمود تا بعلت بوی سم که در بذر و نشاءهای جوان موجود است پرندگان مزبور از تغذیه آنها خودداری نمایند . برای این منظور توصیه میشود بذر را قبل از کاشت با سم مورکیت به نسبت 2 کیلو سم در یک تن بذر ضد عفونی نموده و سپس اقدام به کاشت نمایند . ( 1 ) .
سایر آفات :
کرمهای مفتولی : agriotes sp از آفات خاکزی هستند که در ابتدای فصل کاشت از دانه و جوانه های آفتابگردان تغذیه مینمایند . این کرمها همچنین قادرند از گیاهچه های تازه سبز شده نیز تغذیه نمایند . آفت فوق در خاک زندگی میکند و برای مبارزه با آن باید خاک را ضد عفونی کرد که میتوان از سموم آلدرین و دی آلدرین به نسبت 6 به 8 کیلو در هکتار و دیازینون به میزان 2.5 تا 4.5 کیلوگرم در هکتار در خاک پاشید و بعد از دیسک زدن اقدام به کشت نمود . ( 1 ) .
ب . بیماریــــــــها :
1 . سفیدک داخلی آفتابگردان plasmopara halstedii : این بیماری یکی از بیماریهای مهم و خطرناک آفتابگردان در نواحی مرطوب دنیا میباشد . ( 1 ) .
بیولوژی : قارچ عامل بیماری plasmopara halstedii به دو صورت جنسی و غیر جنسی تکثیر میابد . عامل اصلی تولید بیماری در آفتابگردان اسپرمها هستند که از طریق ریشه ایجاد آلودگی مینمایند و چون قارچ خاصیت سیستمیک دارد در تمام بوته انتشار میابد . این طرز آلودگی به آلودگی اولیه موسوم میباشد که علائم آن ابتدا بصورت لکه های سبز روشن در برگهای پائین بوته تظاهر مینماید . برگها حالت موزائیکی پیدا نموده و سطح زیرین آنها در محیط مرطوب از توده سفید رنگی پوشیده میشود . بوته آلوده از رشد بازمانده و کوتاه میماند . چنین بوته هایی زودتر از بوته سالم غنچه داده و طبق حاصله کوچک و نسبت به ساقه قائم می ایستد . دانه ها پوک و یا فوق العاده کوچک میباشند . ( 1 ) .
مبارزه : راههای زیر در مبارزه و کنترل بیماری موثر خواهد بود :
1 . تناوب : اسپرمهای مقاوم ( oospores ) تا مدت طولانی در خاک زنده میمانند و بهمین جهت بهتر است در زمینهای آلوده تا 8 سال از کاشت مجدد آفتابگردان خودداری شود و در زمینهای سالم نیز حداقل زودتر از 3 سال جای آفتابگردان کشت نشود .
2 . چون اسپرمهای مقاوم بوسیله آب منتقل میگردند بایستی در انتخاب مزارع جهت شیب زمین و جریان آب در نظر گرفته شده و از کاشت آفتابگردان در زمینهای پائین دست مزارع آلوده خودداری گردد .
3 . کندن و سوزاندن بوته های بیمار .
4 . از بین بردن میزبانهای وحشی .
5 . بذر آفتابگردان را از مناطقی تهیه نمود که این بیماری در آنجا وجود ندارد .
6 . تهیه واریته های مقاوم ( 1 ) .
2 . بیماری پوسیدگی طوقه آفتابگردان sclerotinia libertiana fek sclerotinia sclerotiorum ( lib ) de by : از دیگر بیماریهای خطرناک آفتابگردان است که هر ساله در روسیه 40 تا 70 % در نواحی که کشت آفتابگردان رایج است خسارت وارد میاورد . عامل بیماری از راه ریشه به آفتابگردان حمله نموده و در ناحیه طوقه ایجاد پوسیدگی مینماید و باعث مرگ بوته بیمار میگردد . چنانچه آلودگی در مراحل آخر رشد نبات صورت گرفته باشد بوته کاملا از بین نمیرود ولی میزان محصول از نظر کیفیت و کمیت فوق العاده پائین میاید . قارچ sclerotinia در ناحیه طوقه و ریشه و حتی داخل ساقه و طبق نبات آلوده ایجاد سختینه هایی بنام اسکلرت sclerotia مینماید که باعث انتقال بیماری از سالی به سال دیگر میباشند . ( 1 ) .
مبارزه :
1 . کندن و از بین بردن بوته های مریض
2 . چون اسکلریتهای قارچ بعلت دارا بودن خاصیت ساپروفیتی و پوسته ضخیم قادر به زندگی طولانی در خاک میباشند باید در زمینهای آلوده گردش زراعی به مدت 8 سال برقرار نمود .
3 . پیدا نمودن واریته مقاوم در مورد این بیماری نیز حائز اهمیت است و دانشمندان روسی توانستند با دورگ گیری آفتابگردانهای اهلی با آفتابگردانهای وحشی واریته کاملا مقاوم پیدا نمایند . ( 1 ) .
3 . بیماری بوته میری فیتوفترا phytophtora sp. : قارچ عامل این بیماری در زمینهای سفت و آبگیر بوته های آفتابگردان را مورد حمله قرار داده و باعث مرگ آنها میگردد . فیتوفترا قادر است در تمام دوره رشد نبات را مورد حمله قرار دهد . حمله آن در بوته هائیکه به رشد کامل رسیده و دانه هم بسته اند دیده شده است . قارچ فیتوفترا اغلب قسمت پائین ساقه را تا چند سانتیمتری بالای خاک مورد حمله قرار میدهد ولی حمله آن به ریشه و قسمتهای بالای ساقه نیز دیده میشود . محل آلوده برنگ قهوه ای تیره در میاید . بوته های آلوده پژمرده شده و برگها زرد میشوند و بعد میمیرند . آلودگی فیتوفیترا معمولا بصورت بوته های پراکنده در مزرعه دیده میشود ولی چنانچه مزرعه در اثر سیل یا آبیاری غرقابی بمدت طولانی زیر آب باشد ممکن است بوته های بیشتری بصورت آلودگی لکه ای و به تعداد زیاد به این بیماری آلوده شوند . مبارزه با آن بصورت جلوگیری از جمع شدن آب در پای بوته ها است . ( 1 ) .
4 . بیماری لکه قهوه ای برگ آفتابگردان alternaria sp. : علائم بیماری ابتدا بصورت لکه های کوچک قهوه ای و گرد روی برگ ظاهر میشود . این لکه ها رفته رفته بزرگ شده و در قسمت مرکز آنها نقاط نکروتیک بوجود می آید . لکه ها گاهی بهمدیگر پیوسته و تمام سطح برگ را فرا میگیرند و آنرا می خشکانند . در مواقع شدت بیماری تمام برگهای بوته مبتلا خشک شده و خود بوته از بین میرود . در موقع برداشت محصول علائم بیماری آلترناریا بصورت لکه هایی در پشت طبق و روی ساقه نبات نیز دیده میشود . بنابراین این بیماری از مراحل اول رشد نبات تا زمان برداشت میتواند بوته را آلوده نماید . ( 1 ) .
مبارزه : خسارت این بیماری از نظر کمی روی آفتابگردان چندان شدید نمیباشد ولی از نظر کیفی امکان دارد موجب تقلیل روغن بوته های بیمار گردد . چون اسپرم قارچ بمقدار زیاد در طبیعت وجود ندارد ضد عفونی بذر و یا تناوب در مبارزه با آن اثر مطلوبی نمیتواند داشته باشد . پیدا کردن واریته مقاوم همچنین مبارزه شیمیایی با آن قابل توصیه است . در مورد مبارزه شیمیایی بایستی در ابتدای حمله قارچ اقدام به سمپاشی نمود . بطور کلی میتوان از سموم دی تیوکاربامات علیه این بیماری استفاده نمود . ( 1 ) .
5 . بیماری پوسیدگی زغالی sclerotium bataticoln taub ( charcoal rot ) : این قارچ به آفتابگردان و همچنین سویا حمله نموده و باعث خشکیدن و از بین رفتن بوته های مبتلا قبل از رسیدن میگردد . از علائم مشخصه این بیماری وجود دانه های ریز سیاهرنگ ( sclerotia ) در روی ریشه و زیر اپیدرم ساقه میباشد . مغز ساقه مبتلا به حالت اسفنجی در آمده و بر اثر تجمع اسکلرتها سیاهرنگ میشود . بوته های مریض بعدا خشک میشوند . دانه های سیاهرنگ که همان اسکلرتهای قارچ میباشند باعث انتقال بیماری از بوته ای به بوته ای دیگر و همچنین از سالی به سال دیگر میباشند . ( 1 ) .
مبارزه : مبازره با این بیماری بسیار مشکل میباشد چون قارچ عامل بیماری به میزبانهای متعددی حمله نموده و سالهای متوالی در خاک باقی میماند و بهمین جهت تناوب زراعی در مورد آن چندان موثر نیست . مبارزه شیمیایی نیز امکان پذیر نمیباشد . ولی برای پائین آوردن خسارت بیماری میتوان اولا بوته های مریض را از مزارع کنده و سوزانید و ثانیا چون قارچ بیشتر پارازیت ثانویه است از حمله سایر عوامل به بوته ها جلوگیری نمود تا قارچ sclerotium قادر بحمله به بوته نباشد . تناوب زراعی گرچه اثر قطعی ندارد ولی از شدت بیماری میکاهد و بهمین جهت در زمینهای آلوده بایستی از کاشت مجدد آفتابگردان تا چند سال خودداری گردد . ( 1 ) .
6 . زنگ آفتابگردان pucciania helianthi sdhw : این بیماری روی آفتابگردان در خوی بمقدار زیاد دیده میشود . سورهای ( sores ) آجری رنگ این قارچ در روی برگ ایجاد شده و به برگ منظره آجری میدهند . ( 1 ) .
مبارزه : بعلت کم بودن پراکندگی و شدت بیماری در حال حاضر مبارزه با آن لزومی ندارد ولی در صورت شدت آن روی آفتابگردان میتوان با ضد عفونی بذر توسط سموم جیوه ای از انتشارات و خسارت آن جلوگیری نمود . ( 1 ) .
7 . بیماری سفیدک سطحی آفتابگردان leviellula taurica (lve.) arn : سطح انتشار این بیماری بسیار محدود میباشد . علائم این بیماری بصورت پوشش سفید رنگ در سطح برگ آفتابگردان ظاهر میگردد ابتدا پوشش سفیدرنگ بصورت لکه هایی در روی برگ بروز مینماید که بعدا تمام سطح برگ را میپوشاند . علامت بیماری معمولا خیلی دیر و بهنگام رشد کامل نبات ظاهر میگردد ولی مسلما عامل بیماری قبلا به نبات حمله نموده و به آن صدمه زده است . قارچ مذکور زمستان را بصورت فعال روی گیاهان دائمی و به صورت رشته های میسیلیوم در داخل بقایای نبات آلوده در مزرعه و یا بصورت پریتس در پوشش نمدی قارچ میگذراند . ( 1 ) .
مبارزه : گرچه سموم شیمیایی برای این مبارزه موجود میباشند ولی از آنجایی که علائم بیماری وقتی ظاهر میشود که قارچ صدمه خود را وارد نموده است بکار بردن سموم شیمیایی چندان قابل توصیه نمیباشد و بهترین راه مبارزه با آن پیدا کردن واریته مقاوم است . ( 1 ) .
8 . پوسیدگی طبق آفتابگردان : این عارضه در بسیاری از نقاط ایران بخصوص مناطق شمال کشور و آذربایجان غربی که رطوبت هوا زیاد است بمقدار زیاد دیده میشود . علائم بیماری ابتدا بصورت لهیدگی کوچکی در قسمتی از طبق شروع شده و بتدریج توسعه میابد تا آنجا که تمام طبق را فرا میگیرد . گاهی شدت پوسیدگی طبق به حدی است که حتی دانه ها نیز پوسیده میشوند . علت پوسیدگی طبق نتیجه فعالیت ساپروفیتهایی میباشند که از راه زخم ایجاد شده در طبق توسط حشرات و پرندگان یا عوامل دیگر داخل طبق شده و چون نسج طبق آفتابگردان محل مناسبی برای رشد و فعالیت آنها میباشد بسرعت تکثیر یافته و ایجاد پوسیدگی مینمایند . قارچها و باکتریهای زیر از طبقهای پوسیده جدا گردیده اند :
از قارچها : mucor _ rhizopus _ aspergilus و از باکتریها : bacillus _ erwinia . ( 1 ) .
مبارزه : مبارزه با این بیماری بایستی بصورت مبارزه با حشرات و پرندگان که باعث زخمی شدن طبق میگردند انجام پذیرد و همچنین سعی گردد از زخمی شدن طبق توسط کارگران و یا ابزار کار خودداری شود . ( 1 ) .
اختلالاتی که علائم را عمدتا در روی برگهای مسن ظاهر میسازند :
1 . کمبود ازت : کمبود ازت ( n ) مهمترین اختلالی است که رشد و عملکرد آفتابگردان را محدود میسازد . معلوم شده است آفتابگردانهایی که آبیاری میشوند حدود 130 کیلوگرم در هکتار ازت را برای تولید عملکردی معادل 3500 کیلوگرم در هکتار مصرف میکنند . ( 2 ) .
علائم کمبود ازت : گرچه کمبود ازت رایجترین اختلال تغذیه ای در زراعتهای صحرایی است ولی تشخیص کمبود ازت مشکل است . بعلاوه رنگ پریدگی سراسری زراعتی که دچار کمبود ازت است میتواند بسادگی در مزرعه ای که بطور یکسان دچار این اختلال است نادیده بماند . نظیر سایر گیاهان زراعی کمبود ازت بصورت کاهش رشد ظاهر میشود که ممکن است با علائمی بصورت رنگ پریدگی عمومی جوانه ها و یا بوته ها در مراحل پیشرفته تری از رشد بوته ها باشد . از سوی دیگر در بعضی از زراعتها بدون کاهش مشهود ارتفاع و یا رنگ پریدگی کاهش عملکرد دیده شده است . گو اینکه سطح برگ نیز کاهش میابد . در زراعتهای مبتلا به کمبود ازت ممکن است رنگ پریدگی عمومی هم در برگهای جوان و هم در برگهای مسن تر دیده شود . در آزمایشات گلدانی کمبود ازت سبب رشد بوته هایی با ساقه نازک نیز شده است . ( 2 ) .
اصلاح کمبود ازت
در کشت آفتابگردان در محیط مایع فورنو مشاهده کرد که نیترات ( -no3 ) برای آفتابگردان منبع بهتری از ازت است تا آمونیوم ( +nh4 ) . در غلظت بهینه خارجی n-no3 بمقدار 5000 – 500 شدت رشد نسبی روزانه 20% بود حال آنکه در غلظت بهینه n-nh4 بمقدار 120 – 30 شدت رشد نسبی روزانه 13% بود . در آفتابگردان آبیاری شده ناحیه مورومبیگی ( murrmbidgee irrigation area mia ) هوکینگ و استیر دریافتند که بیشتر ازت جذب شده بصورت n-no3 و ازتی هم که بصورت اوره داده شده بسرعت به +nh4 و سپس no3 تبدیل شد . بنابراین کود دادن با انواع کودهای ازته باید اثر مختصری بر واکنش آفتابگردان داشته باشد . زمان مصرف کود ازته میتواند اثر شدیدی بر واکنش زراعت داشته باشد . هرچند که علائم قابل مشاهده کمبود ازت ممکن است در بوته های جوان موجود نباشد ولی این امر که ماده غذایی n قبل از تشکیل گل بویژه در دوره بین 20 و 40 روز پس از کاشت بحد کافی موجود باشد اهمیت ویژه ای دارد . اطمینان از وجود ازت کافی در این دوره بویژه حائز اهمیت است زیرا کمبود ازت تعداد گلچه های هر نبات و بنابراین تعداد دانه در هر بوته را کاهش میدهد . دادن کود ازته سبب افزایش پروتئین دانه میشود . برخلاف پروتئین مقدار روغن با کود ازته کاهش میابد . در آفتابگردانهای آبی کود ازته کارایی مصرف آب را از 39 کیلوگرم دانه به ازاء هر سانتیمتر آب بر هکتار 58 کیلو گرم با مصرف 112 کیلو گرم ازت در هکتار افزایش داد . لیکن در کشت دیم آفتابگردان و در تنگنای رطوبت مصرف بیش از حد کود ازته اگر قبل از رسیدن دانه سبب افزایش رشد رویشی شود ممکن است باعث شود که عملکرد کاهش یابد . ( 2 ) .
2 . کمبود فسفر : بعد از کمبود ازت کمبود فسفر ( p ) احتمالا مهمترین اختلال تغذیه ای محدود کننده تولید آفتابگردان در سراسر جهان است . واکنشهای شیمیایی در مقابل کود فسفره چه در خاکهای قلیایی و چه در خاکهای اسیدی گزارش شده است . تغذیه آفتابگردان با p ممکن است بگونه ای بارز بسیار پیچیده تر از بسیاری از زراعتهای دیگر باشد . این امر از رابطه همزیستی که آفتابگردان قادر است با vam = ( vesicular arbuscular mycorrizae ) تشکیل دهد ناشی میشود . تشکیل این همزیستی بطور قابل توجهی کارآیی آفتابگردان در گرفتن فسفر از محیط ریشه را بهبود می بخشد . ( 2 ) .
علائم کمبود فسفر : در برگهای پائین بوته های دچار کمبود فسفر ممکن است نوعی نکروزه شدن برنگ خاکستری تیره مشاهده شود . معلوم شده است که کمبود فسفر در کشت مایع گاهی رشد گیاه را بدون علائم ویژه کاهش میدهد . در کشت مایع در شرایط کمبود شدید p رنگ خاکستری تیره نکروزه شدن برگهای پائین توسعه می یابد . یکی از ویژگی های پیشرفته تر این علامت کمبود فسفر ظهور نقاطی نظیر خیس خوردگی است که در حالی که بشکل دوایر متحدالمرکز بنظر میرسیدند نکروزه شدند . مرحله پیشرفته تر این علامت بی شباهت به علائمی که توسط قارچهای بیماریزا ایجاد میگردد نبود . نقاط نکروتیک بویژه در نواحی بین رگبرگها و رگبرگهای اصلی پخش شده بود . در آفتابگردانهای دچار کمبود فسفر رشد ضعیف طبق گزارش شده است . ( 2 ) .
شناسایی و اصلاح کمبود فسفر : بعلت بی تحرکی نسبی p در خاک کود فسفره باید در زراعتهای خطی بمقدار کافی قبل از کاشت بکار رود . واکنش آفتابگردان به مصرف p به آلوده بودن کافی ریشه ها با vaw بستگی دارد . مقدار آلودگی vaw با افزایش طول دوره رشد آیش قبل از کاشت کاهش میابد . آزمایش بافت گیاه ممکن است نقش با ارزشی در ارزیابی وضعیت فسفر در زراعت داشته باشد . لیکن بعلت تغییرات سطح بحرانی فسفر متناسب با عمر گیاه مشکلاتی بروز کرده است . در آزمایشات صحرایی غلظت بحرانی فسفر در جوانترین برگهای کاملا گسترده از 0.35 % در چهارمین هفته پس از جوانه زدن به 0.21 % در هفته دهم تقلیل یافت . لوبسر و هیومن دریافتند که غلظت بحرانی فسفر طی سالها و ارقام مختلف حتی وقتی هم که برگها در مرحله فیزیولوژیکی یکسان نمونه برداری شدند از 0.2 تا 0.31 % تغییر یافت . مروری بر چندین مطالعه دیگر نشان داد که غلظت بحرانی فسفر در پهنک برگ از 0.2 تا 0.32 % تغییر میکند . ( 2 ) .
3 . کمبود پتاسیم : آفتابگردان نیاز شدیدی به پتاسیم ( k ) دارد . دانه حاوی 0.6 % پتاسیم است و شاخ و برگ رسیده 1.5 % پتاسیم دارد . به این ترتیب زراعتهای پرمحصول آفتابگردان ممکن است مقادیر قابل توجهی k را از خاک خارج نماید . لیکن آفتابگردان معمولا در خاکهایی با k زیاد کشت میگردد و بروز کمبود k در مزرعه مشکلی غیر عادی است . ( 2 ) .
علائم کمبود پتاسیم : علائم کمبود پتاسیم در آفتابگردان ابتدا در روی برگهای پائین ظاهر میشود و برگهای جوان علائم اختلال را تنها در مورد حاد نشان میدهند . در بوته های جوان و در قدیمی ترین برگها نوعی زردی عمومی ایجاد میشود . لکه های درشت نکروزه همراه پیچیدگی شدید برگ ظاهر میگردد . در موارد بسیار حاد این تغییر شکل اغلب برگهای گیاه را تحت تاثیر قرار میدهد . در گیاهان مسن تر علائم کمبود پتاسیم ابتدا بصورت رنگ پریدگی لبه ها و ناحیه بین رگبرگهای برگهای پائین ظاهر میگردد . برگهای دارای مناطق رنگ پریده بویژه در قسمت نوک غالبا حالت فنجانی رو به بالا به خود میگیرند . البته فنجانی شدن برگها بطرف پائین نیز مشاهده شده است . مناطق تغییر رنگ داده برگهای پائین سرانجام نکروزه شده و ممکن است مرگ کامل برگهای پائین نیز اتفاق بیفتد . نکروزه شدن بطرف نوک برگها و ناحیه رگبرگها شدیدتر است و قاعده برگ از هر جای دیگری بیشتر سبز باقی میماند . ( 2 ) .
اصلاح کمبود پتاسیم : اصلاح کمبود پتاسیم میتواند بسادگی با مصرف کودهای پتاسه مرتفع شود . برای خاکهای آزمایش شده ای که به ترتیب 0.13 تا meq 0.26 و کمتر از meq 0.26 پتاسیم قابل تبادل در صد گرم دارند مقادیر بین 37 و 56 کیلوگرم در هکتار توصیه شده است .
4 . کمبود منیزیم : آفتابگردان عمدتا در خاکهایی تولید میشود که مقدار منیزیم ( mg ) موجود در آنها بالاست . علیرغم فقدان کمبود منیزیم در اغلب مناطق تولید آفتابگردان ممکن است در اراضی دارای بافت درشت که mg موجود در آنها کم است و یا در خاکهایی که بعلت مصرف زیاد کود پتاسیم کمبود mg ظاهر میگردد آفتابگردان دچار کمبود mg شود . ( 2 ) .
علائم کمبود منیزیم : نخستین علامت کمبود منیزیم یک تغییر رنگ نقطه نقطه در مجاورت رگبرگهای میانی برگهای پائین است . این حالت تغییر رنگ ممکن است تمامی برگ را شامل شود و یا تنها در یک طرف رگبرگ میانی مشاهده گردد . منطقه رگبرگها سبز باقی میماند و نقطه نقطه شدن ناحیه بین رگبرگها ممکن است با مختصر تغییری در رنگ ناحیه مجاور رگبرگها کاملا مشخص شود . وقتی که شدت اختلال حادث شود فنجانی شدن برگ بطرف پائین و برنزه شدن برگها ظاهر میگردد و لکه های نکروزه ای ظاهر میگردد . ( 2 ) .
اصلاح کمبود منیزیم : کمبود منیزیم را میتوان با مصرف سولفات منیزیم اصلاح کرد . در خاکهای بشدت اسیدی این امکان هست که بعلت حضور غلظتها مسموم کننده آلومینیوم در محیط ریشه کمبود mg ایجاد گردد . در چنین شرایطی هم کمبود منیزیوم و هم سمیت آلومینیوم را میتوان با افزودن دولومیت اصلاح کرد . ( 2 ) .
5 . مسمومیت بر : هر چند آفتابگردان به کمبود بر ( b ) بسیار حساس است ولی در مقابل سمیت بر بسیار متحمل است . در زراعتهایی که پس از کوددهی آفتابگردان با b کشت میگردند عملکرد ها ممکن است کاهش یابد . ( 2 ) .
علائم مسمومیت بر : نخستین علامت بر بصورت تغییر رنگ مختصری در حاشیه برگهای پائین ظاهر میگردد . مشخصه آن اینست که تغییر رنگ ابتدا در حدود 2 میلی متری لبه دندانه دار برگ ظاهر میشود . با افزایش شدت مسمومیت ممکن است در مناطقی که قبلا رنگ پریده بود و بویژه در حاشیه برگها و مناطق بین رگبرگهای میانی و دو رگبرگ اصلی که از پایه رگبرگ منشعب میگردند حالت نکروزه شدن ایجاد شود . مناطق نکروزه ممکن است با مناطقی تغییر رنگ داده و زرد احاطه شود . همچنین نواحی نکروزه شده با مناطقی برنگ قهوه ای تیره در داخل نواحی قهوه ای روشن ظاهری نقطه نقطه بخود میگیرد . برگهایی که تحت تاثیر نکروزه شدن و یا تغییر رنگ قرار نگرفته اند بصورت سبز باقی میمانند و ممکن است حالت فنجانی رو به پائین بخود بگیرند . علائم مسمومیت بر از برگهای پائین به برگهای واقع در قسمتهای بالا پیشروی میکند . اگر مسمومیت بر بوجود آید رفع آن بسیار مشکل است . توصیه میشود که با عدم استفاده از آبهای دارای غلظت بالای بر و عدم کوددهی با کودهای حاوی بر جلو مشکل را گرفت با این حال اگر چنین اتفاقی افتاد امکان دارد که با شستشوی بر اضافی از ناحیه اطراف ریشه با دادن آهک و یا استفاده آزاد از کودهای ازته و بویژه نیترات کلسیم بر مشکل غلبه کرد . ( 2 ) .
اختلالاتی که علائمی را در روی برگهای جوان و مسن ایجاد میکنند :
7 . کمبود کلسیم : از آنجا ک آفتابگردان عمدتا در خاکهای خنثی یا قلیایی تولید میگردد بعید است که کمبود کلسیم ( ca ) در مزارع کشت آفتابگردان ظاهر شود . کمبود کلسیم بسیار متحمل است در زراعتهایی ظاهر شود که در خاکهای اسیدی کشت میشوند . لیکن بعلت حساسیت فوق العاده آفتابگردان به مسمومیت آلومینیوم گیاهان کشت شده در خاکهای اسیدی بسیار احتمال دارد که از مسمومیت آلومینیوم بیشتر دچار زحمت شوند تا کمبود کلسیم . ( 2 ) .
علائم کمبود کلسیم : نخستین علامت کمبود کلسیم کاهش رشد طولی ساقه است . در این مرحله هر چند که برگها کم کرک تر و براق تر از گیاهانی هستند که به حد کافی ca در اختیار دارند ولی برگها رنگ سبز تیره عادی خود را دارند . پس از آن برگهای تازه فرفری میشود و با برگهایی که قبل از توقف رشد طولی ساقه ظاهر شده اند در تضاد قرار میگیرند . برگهای فرفری بالای بوته و براکته های طبق نواحی نکروزه ای با مختصر تغییر رنگ در بین رگبرگها نشان میدهند . علامت مشخصه دیگر کمبود کلسیم باز هم مربوط به برگهای بالایی است . این برگها حالت پژمرده و پیچیده با حالت برنزه شدن شدید بخود میگیرند . ( 2 ) .
اصلاح کمبود کلسیم : در خاکهای اسیدی احتمال دارد که مسمومیت آلومینیوم بیش از کمبود ca شدید باشد . لیکن اگر کمبود کلسیم ظاهر شود ممکن است آنرا با دادن آهک ( 40% کلسیم ) – گچ ( 22% کلسیم ) – سوپرفسفات ( 20% ca ) و یا دیگر کودهای caبتوان اصلاح کرد . ( 2 ) .
8 . کمبود مولیبدن : کمبود مولیبدن ( MO ) در مزارع کشت آفتابگردان واقع در اراضی تیبل لند مرکزی و جنوب شرقی استرالیای جنوبی و در افریقای جنوبی گزارش شده است . این امر جای تعجب ندارد زیرا ذرت نیز که به کمبود مولیبدن نسبتا غیر حساس است در بسیاری از این مناطق دچار کمبود مولیبدن گردیده است . ( 2 ) .
علائم کمبود مولیبدن : نظیر بسیاری از زراعتهای دیگر علائم کمبود مولیبدن در مراحل اول جوانه زدن آشکار میگردد . ابتدا برگهای قدیمی تر نوعی رنگ پریدگی متمایل به زردی نشان میدهند . هرچند که زردی و نقطه نقطه شدن در بین رگبرگها ممکن است قابل مشاهده باشد ولی رنگ پریدگی ممکن است در تمام برگ نیز بطور یکنواخت ظاهر شود . وقتی شدت علائم افزایش میابد برگها فنجانی شده و در قسمت لبه برگ نکروزه میگردند . زراعتهایی که دچار کمبود مولیبدن هستند غالبا استقرار ضعیفی دارند . خسارت زراعت از بسیار کم تا ازبین رفتن کامل زراعت تغییر میکند . ( 2 ) .
اصلاح کمبود مولیبدن : مولیبدات سدیم را میتوان بعنوان کود و معمولا بحالت محلول پاشی به خاک داد زیرا مقادیر بسیار کمی از آن مورد نیاز است . همچنین مخلوطهای تجارتی موجود را همراه کودهای اصلی میتوان مصرف کرد . مصرف 280 گرم مولیبدات سدیم در هکتار عملکرد دانه آفتابگردان راافزایش داد . مقدار 25 گرم مولیبدات سدیم به ازاء هر 25 کیلو گرم بذر بعنوان یک کود همراه بذر پیشنهاد شده است . بوته های آفتابگردان دچار علائم کمبود MO ظرف 6 تا 8 روز پس از محلول پاشی تبدیل به برگهایی سالم با رنگ سبز میشوند . ( 2 ) .
9 . مسمومیت منگنز : مسمومیت منگنز یک مساله ویژه خاکهای اسیدی و اراضی است که وقتی غرقابی میشوند بسادگی دچار کمبود منگنز میشوند . انواع گیاهان و گونه های مرتعی از نظر تحمل به مقادیر زیاد منگنز موجود در خاک و محلولهای غذایی بشدت متفاوتند . ( 2 ) .
علائم مسمومیت منگنز : نخستین علامت زیاد بودن منگنز در محلول غذایی ظهور نقطه های کوچک قهوه ای تیره تا سیاه بر روی قسمتهای پائین ساقه و دمبرگ و پهنک برگهای پائین است . نقطه ها نکروتیک نیستند و آشکارا همراه با مژکهایی در این قسمت گیاه هستند . ( 2 ) .
اصلاح مسمومیت منگنز : مسمومیت MN غالبا از PH پائین خاک و بعلت غرقابی شدن ناشی میشود بنابراین اصلاح مسمومیت منگنز باید شامل استفاده از آهک یا دولومیت برای اصلاح اسیدیته و یا زهکشی برای رفع غرقابی شدن باشد . ( 2 ) .
اختلالاتی که علائم را عمدتا در برگهای جوانتر ایجاد می کنند :
11 . کمبود گوگرد : گیاهان دولپه ای معمولا بیش از تک لپه ای ها به گوگرد ( S ) نیاز دارند لیکن کمبود گوگرد در مزارع آفتابگردان تقریبا اتفاق نمی افتد . ( 2 ) .
علائم کمبود گوگرد : در بسیاری از گونه های گیاهی کمبود گوگرد با برگهایی که سبز روشن یا زرد هستند مشخص میگردد بطور کلی علائم کمبود گوگرد یا تقریبا بطور یکسان در تمام برگهای گیاه گسترده است و یا در روی برگهای جوان بیش از هرجا قابل مشاهده است . علائم کمبود گوگرد در آفتابگردان را بصورت رنگ پریدگی عمومی برگهای جوان همراه با سبز ماندن برگهای قدیمی تر توصیف کردند . بعلت نیاز شدید به s علائم کمبود ممکن است در اوائل رشد بوته های آفتابگردان نمایان شود . در این حال کوتیلدون ها ممکن است بصورت سبز باقی بمانند و برگهای جوان بصورت سبز کمرنگ باشند . در گیاهان مسن تر رنگ پریدگی بطور عمومی و یکنواخت در تمام برگها گسترش میابد و رشد بعلت کمبود گوگرد بشدت محدود میشود . ( 2 ) .
اصلاح کمبود گوگرد : کمبود گوگرد را میتوان بسهولت با دادن کودهای دارای s اصلاح کرد . این کودها را میتوان بصورت اختصاصی و دادن موادی نظیر عنصر گوگرد و گچ ( 19% گوگرد ) به خاک داد . بعلاوه گوگرد همراه کودهایی نظیر سولفات آمونیوم ( 24% گوگرد ) سینگل سوپرفسفات ( 11% گوگرد ) به خاک داده میشود . ( 2 ) .
12 . کمبود آهن : مقدار آهن موجود در دسترس گیاه با افزایش ph خاک کاهش میابد و کمبود آهن غالبا در نباتاتی ظاهر میگردد که در خاکهای خنثی تا قلیایی کشت میگردند . بیشتر آفتابگردانهای جهان در چنین خاکهائی کشت میشود . ( 2 ) .
علائم کمبود آهن : علامت اولیه کمبود آهن در بوته های جوان نوعی رنگ پریدگی متمایل به زرد کمرنگ و عمدتا در بین رگبرگهای جوان تر است . در گیاهانی که دچار کمبود آهن هستند رنگ پریدگی زرد کمرنگ بین رگبرگها بسرعت نکروزه میشود و برگها بشدت می پیچند نکروزه شدن برنگ نخودی کمرنگ است . در محیط کشت مایع مشکل بود که علائم یک شدت معین را بتوان حفظ کرد زیرا برگها در حالت کمبود بسیار شدید آهن یا میمردند و یا وقتی مقدار کمی EDTA FE افزوده می شد ترمیم می یافتند . درکمبود آهن شدید ریشه ها ظاهری کوتاه شده دارند و نوک ریشه متورم میگردد . ( 2 ) .
اصلاح کمبود آهن : هیچ گزارشی در زمینه اصلاح کمبود آهن در آفتابگردان یافت نشده است . همچنین بعلت توانایی ریشه های آفتابگردان در بهبود شرایط جهت جذب آهن بعید است که جز در شرایط غیر عادی کمبود آهن بتواند در زاعتهای عادی بوجود آید . ( 2 ) .
13 . کمبود منگنز : کمبود منگنز MN به احتمال زیاد در خاکهایی بوجود میآید که مقدار MN موجود در دسترس گیاه کم است و یا قلیایی هستند و یا به آنها آهک داده شده است . ( 2 ) .
علائم کمبود منگنز : نخستین علائم کمبود منگنز در بوته های آفتابگردان کشت شده در محیط کشت محلول ظهور نقاط کوچک تغییر رنگ داده در برگهای جوان تازه باز شده است . نقاط ریز تغییر رنگ داده عموما در ناحیه بین رگبرگهای برگ قرار دارند . همراه با تشدید منگنز نقاط تغییر رنگ داده نکروزه میشوند . این نقاط نکروزه ای قهوه ای رنگ هستند و به یکدیگر وصل نمیشوند . ( 2 ) .
اصلاح کمبود منگنز : کمبود منگنز در آفتابگردان را میتوان با مصرف کودهای منگنز در خاک و یا مصرف آن بر سطح قسمتهای سبز معالجه کرد . از آنجا که کمبود منگنز ممکن است بر اثر مصرف بیش از حد آهک ایجاد شود ضروری است در خاکهائی که مقدار منگنز آنها کم است تا PH های بیش از 6.4 آهک داده نشود . ( 2 ) .
14 . کمبود مس : کمبود مس در گندم و چاودار و جو کشت شده در اراضی دارلینگ داون کوئینزلند گزارش گردیده است ولی گزارشی از کمبود مس در آفتابگردان وجود ندارد . ( 2 ) .
علائم کمبود مس : در کشت آفتابگردان در محیط کشت مایع کمبود CU ابتدا بصورت کاهش رشد طولی ساقه ظاهر میشود . با شدت یافتن کمبود این کاهش رشد طولی ساقه به مشخص ترین حالت خود در می آید بگونه ای که نقطه رشد بطور مشخص در پائین برگهای باز شده قرار میگیرد . برگهای باز شده برنگ سبز تیره و براق باقی مانده و حالت فنجانی رو به بالا به خود میگیرند . برگهای جوانی که از نقطه رشد خارج میگردند بشدت بهم پیچیده و ضخیم میشوند . همچنین این برگها بگونه ای بارز دارای کرک و ظاهری خاکستری – سبز میباشند . ( 2 ) .
اصلاح کمبود مس : کمبود مس در آفتابگردان را میتوان از طریق مصرف کودهای مسی چه از طریق افزودن به خاک و چه بصورت محلول پاشی بر قسمتهای سبز گیاه اصلاح کرد . ( 2 ) .
15 . کمبود روی : هیچ گزارشی از کمبود روی ZN در مزارع کشت آفتابگردان بدست نیامده است . ( 2 ) .
علائم کمبود روی : بوته های مبتلا به کمبود روی کوتاهتر از بوته هایی هستند که ZN کافی دریافت میدارند ولی نقطه رشد بالاتری از برگهای باز شده جدید قرار دارد . جوانترین برگها باریک هستند و لبه برگ موجدار است وقتی که کمبود تشدید میشود برگهای تازه باز شده سخت و چرم مانند میشوند . در کمبود شدید ZN پژمردگی ناگهانی دمبرگ های بالایی دیده میشود . پژمردگی شدید برگ و ظهور نقاط نکروزه قهوه ای و یک نکروزه شدن خاکستری – سبز در قسمتهای بزرگی از برگ مشاهده گردید . ( 2 ) .
اصلاح کمبود روی : اگر کمبود روی در مزارع کشت آفتابگردان مشاهده شود این اختلال باید از طریق مصرف کود روی اصلاح شود . مقدار مصرف باید بین 2.7 تا 5.4 کیلو گرم روی در هکتار که معمولا در مزارع صحرایی بکار میرود باشد . مصرف مقادیر کمتر آن برای خاکهایی است که اسیدی یا شنی هستند و مقادیر بیشتر باید در خاکهایی مصرف شوند که قلیایی یا سنگین میباشند . ( 2 ) .
16 . کمبود بر : مشخص شده است که گیاه آفتابگردان بویژه از نظر کمبود بر حساس است . ( 2 ) .
علائم کمبود بر : در موارد بسیار شدید کمبود B جوانه های تازه ظاهر شده ممکن است در مرحله باز شدن کوتیلدونها از رشد باز مانند . رشد طولی ریشه نیز متوقف شده و یا کاهش میابد . بطور کلی احتمال دارد علائم کمبود بر در قسمتهای هوایی گیاه ابتدا در حوالی زمان گل دادن ظاهر گردد . برگهای بالایی سخت دارای شکل غیر عادی نکروزه شده و ممکن است رنگ نخودی به خود بگیرند . فاصله میان گره ها کوتاه گردید و قاعده برگهای جوان پژمرده شدند . علائم روی برگهای مسن تر عبارت از تغییر رنگ لکه ای و ایجاد مناطق خیس شده و نکروزه و برگهایی است که ضخیم و چرم مانند میشوند . علائم کمبود B ممکن است در زمان تنگنای رطوبت شدید تر شود . ( 2 ) .
اصلاح کمبود بر : در افریقای جنوبی در خاکهای شنی مصرف یک کیلوگرم B در هکتار و درخاکهای رسی مصرف 3 کیلوگرم B در هکتار برای غلبه بر کمبود B حتی در ارقام حساس کافی است . با آهک دادن خاکهای اسیدی که از نظر مقدار B موجود در دسترس گیاه ضعیف هستند ممکن است کمبود B ظاهر گردد . لیکن بر خلاف این دادن آهک اثر مشخصی بر جذب B نداشته است . ( 2 ) .
نقش PH خاک در تغذیه آفتابگردان
مشکلات بالقوه خاکهای اسیدی
17 . PH کم : آهک دادن به خاکهای اسیدی برای افزایش PH خاک طی قرنها یک روش زراعی بوده است . لیکن دلایل رشد ضعیف گیاه در خاکهای اسیدی همواره روشن نیست . بطورکلی دو دلیل عمده سبب رشد ضعیف گیاه در خاکهای اسیدی میشود : 1 . حضور غلظتهای مسموم کننده آلومینیوم یا منگنز 2 . کمبود مواد غذایی نظیر فسفر و کلسیم و منیزیم ویا مولیبدن . ( 4 ) .
علائم PH پائین در کشت مایع : در بوته های جوان ( سه روزه ) اثرات کشنده حفظ محیط کشت مایع در 3.5 = PH ظرف یک روز مشاهده میگردد . ریشه ها و هیپوکوتیل در حال تماس با مایع بسرعت حالت آبدار بودن خود را از دست داده و میمیرند . برگها برنگ خاکستری – سبز درمیآید . ( 4 ) .
اصلاح پائین بودن PH : آفتابگردان های کشت شده در مزارع بعید است که با مشکلات تامین بودن PH مواجه شوند . در اغلب موارد ممکن است قبل از ظهور اثرات پائین بودن PH با مشکلات ناشی از مسمومیت آلومینیوم مواجه شوند . ( 4 ) .
18 . مسمومیت آلومینیوم : آفتابگردان به مسمومیت آلومینیوم بسیار حساس است و این امر در تقابل با تحمل این گیاه در مقابل مسمومیت منگنز یعنی مشکل دیگری که در بعضی از خاکهای اسیدی رخ مینماید قرار میگیرد . ( 3 ) .
علائم مسمومیت آلومینیوم : رشد ریشه در مایع بگونه ای معنی دار کاهش میابد و ریشه ها علائم ویژه مسمومیت AL را نشان میدهند . ریشه های اولیه رنگ پریده و کوتاه و ستبر میشوند و ریشه های فرعی بسیار کوتاه و ضخیم خواهند شد . ( 3 ) .
اصلاح مسمومیت آلومینیوم : از آنجا که قابل دسترس بودن AL بشدت به PH خاک وابسته است کاربرد آهک یا دولومیت برای افزودن به PH خاک مهمترین روش موجود در رفع مسمومیت AL است . اینگونه مواد اصلاح کننده خاک باید نرم بوده و بخوبی با خاک مخلوط شود و با نسبتهایی بکار رود که PH خاک را تا حدود 5.5 افزایش دهد و با سپری AL را تا زیر 0.5 کاهش دهد . ( 3 ) .
مشکلات بالقوه خاکهای خنثی و قلیائی : آفتابگردان بخوبی با خاکهای خنثی و قلیایی انطباق دارد . اغلب تولید آفتابگردان در چنین خاکهایی صورت میگیرد و چند مشکل تغذیه ای که احتمال دارد با آن مواجه شود میتواند مستقیما به بالا بودن PH نسبت داده شود . یکی از مسائلی که آفتابگردان در خاکهای قلیایی با آن مواجه میشود کمبود آهن است . کمبود آهن ممکن است در زراعتهای دیگری نظیر سورگوم و سویا شدید باشد . لیکن با توجه به تغییرات مرفولوژیکی و فیزیولوژیکی که در واکنش به تنگنای آن در ریشه آفتابگردان بوجود میآید کمبود آهن در آفتابگردان بعید است . وجود بیش از حد نمکهای محلول ممکن است از طریق اثرات اسمزی بر جذب آب تاثیر بگذارد و مواد غذایی نامتعادل شده و بعضی یونهای ویژه مسموم کننده بشوند . بعلاوه بسیاری از خاکهای شور و قلیایی دارای ویژگیهای فیزیکی نامطلوبی شوند که ممکن است بر رشد گیاه اثر تعیین کننده داشته باشد . بر خلاف خاکهایی که در حالت طبیعی PH بیشتر از 7 دارند آهک دادن خاکهای اسیدی تا حد 7 = PH و بالاتر از آن ممکن است اثرات تعیین کننده ای داشته باشد . دلایل احتمالی برای کاهش رشد گیاه پس از آهک دادن تا حد PH خنثی عبارت از کاهش قابلیت جذب آب و هوا توسط خاک و کاهش قابل دسترس بودن فسفر و بر و مسو منگنز و روی است . ( 5 ) .
منابع
1 . شرکت سهامی خاص توسعه کشت دانه های روغنی – زراعت آفتابگردان – چاپ ششم .
2 . بلامی – ادواردز – اشر . 1371 – اختلالات تغذیه ای در آفتابگردان – انتشارات سازمان چاپ شقایق .
3 . Blamey and nathamson 1977
4 . Blamey et al 1982
5 . Kamprath 1972 , Farina et al 1980
15