فهرست مطالب
مقدمه و بررسی منابع 1
آفتابگردان Helianthus annuus 4
ارقـام آفتـابگـردان 4
نحوه کاشت و برداشت 5
مواد و روشها 6
نتایج و بحث 8
1 – تغییرات رطوبتی خاک 9
2 – عملکرد و اجزاء عملکرد دانه 10
فهرست منابع 19
بررسی اثرات سطوح مختلف آبیاری و کود ازته سرک بر عملکرد و اجزاءعملکرد دانه آفتابگردان
چکیده:آفتابگردانگیاهی است یکساله که با توجه به اهمیت دانه های روغنی آن ، مطالعه راههای افزایش عملکرد و استفاده از حداکثر امکانات محیطی ، از اهمیت ویژه ای برخوردار است که یکی از روشهای افزایش عملکرد دانه آفتابگردان ، تعیین بهترین میزان آبیاری و کود ازته سرک در این گیاه می باشد .
نتایج بدست آمده در این آزمایش نشان داد که حداقل و حداکثر عملکرد به ترتیب با مقادیر 45/0 و 65/0 نسبت آب آبیاری به تبخیر از تشتک تبخیر کلاس A با احتساب 10 درصد رطوبت حدوداً برابر 5066 و 6380 کیلوگرم در هکتار می شود .
عملکرد دانه در دو سطح کودی 100 و 150 کیلوگرم در هکتار از نظر آماری در سطح احتمال 5 درصد برابر و بیشتر از دو تیمار صفر و 50 کیلوگرم ازت در هکتار گردید . در این آزمایش مشخص شد که افزایش میزان آبیاری تا سطح 65/0 باعث افزایش عملکرد دانه گردید و افزایش بیش از آن اثر معنی داری بر عملکرد دانه نداشت . در هر صورت ، افزایش میزان آبیاری از 65/0 تا 75/0 نسبت آب آبیاری به تبخیر از تشتک تبخیر باعث کاهش راندمان مصرف آب شد . بطور کلی در نسبت 65/0 آبیاری ، راندمان مصرف آب حدوداً 18/1 کیلوگرم دانه در متر مکعب و در نسبت 75/0 معادل 98/0 کیلوگرم دانه در متر مکعب گردید . رابطه مثبت و قوی بین CGR در زمان گرده افشانی و عملکرد دانه نشان داد که تخمین عملکرد دانه در مرحله گرده افشانی با محاسبه CGR قابل پیش بینی است .
بطور کلی ،در این آزمایش مشخص گردید که در شرایط اقلیمی و ادافیکی محل آزمایش با استفاده از میزان آبیاری 65/0= IW/EP و بکار گیری 100 کیلوگرم کود ازته سرک، میزان عملکرد دانه بادر نظر گرفتن خسارت پرندگان (حدود 30 درصد) به بیش از 5/4 تن درهکتار می رسد .
مقدمه
آفتابگردان گیاهی است یکساله از تیره کمپوزیته ، بی تفاوت نسبت به طول روز و از خانواده گیاهان گلدار از جنس هلیانتوس بوده که دارای گونه های یکساله و چند ساله می باشد .(1 ,7و10)
آفتابگردان گیاهی دگرگشن و خود ناسازگار است که میزان عملکرد آن به شدت تحت تاثیر وجود و فعالیت حشرات گرده افشان ، بخصوص زنبور عسل می باشد . پس از سویا و کلزا ، آفتابگردان سومین گیاه یکساله زراعی است که جهت تهیه انواع روغن در دنیا کشت می شود (14) . آفتابگردان در بیشتر نقاط دنیا رشد و نمو خوبی داشته و در هر یک از قاره های پنج گانه تولید قابل قبولی دارد . اروپا با بیش از 28 درصد تولید جهانی اولین تولید کننده آفتابگردان می باشد . از کشورهای بزرگ تولید کننده آفتابگردان می توان آرژانتین ، روسیه ، اکراین ، فرانسه و رومانی را نام برد (14) در ایران دلایل عمده پایین بودن عملکرد آفتابگردان را به کشت دیم در بیشتر مناطق کم آب کشور نسبت داده اند . به طور کلی با افزایش میزان و یا دفعات آبیاری ، رشد گیاه بهتر و بیشتر شده و در نتیجه قسمت های مختلف از جمله برگ ها و طبق نیز رشد زیادتری نموده و به این ترتیب با افزایش سطح برگ فتوسنتز نیز افزایش یافته و انتقال مواد به دانه ها بهتر صورت می گیرد که این امر در بهبود عملکرد بسیار موثر است .
مصرف کودهای شیمیایی از جمله کودهای فسفاته قبل از کاشت و کود از ته بصورت سرک در طول فصل رشد ، امکان تغذیه بهتر گیاه را فراهم می آورد . کود ازته رشد رویشی گیاه را افزایش داده و در نهایت سطح سبز محصول و میزان فتوسنتز را بالا می برد . افزایش مصرف کود ازته ، درصد روغن دانه را کاهش داده ولی این کاهش از طریق افزایش عملکرد دانه در هکتار که دانه های روغنی در تهیه روغن ، نیاز به بررسی در مورد راه های افزایش عملکرد و استفاده از حداکثر امکانات محیطی برای رشد بیشتر ضروری به نظر می رسد. آفتابگردان با داشتن درصد روغن و پروتئین بالا می تواند یکی از محصولات مهم در تامین نیازهای داخلی به روغن نباتی و کنجاله باشد.
برای رسیدن به اهداف گفته شده می توان در تعیین بهترین میزان آبی و کودی تحقیق و بررسی نمود .
نام عمومی و نیز نام علمی گیاه آفتابگردان از خصوصیت چرخش آفتابگردان بطرف خورشید منشاء گرفته است . کلمه یونانی هلیانتوس متشکل از دو کلمه هلیوس به معنی آفتاب و آنتوس به معنای گل می باشد . حرکت آفتابگرایی گیاهان جوان آفتابگردان نتیجه خم شدن ساقه در طی دوره رشد سریع می باشد ( 16,13,10) . قطر طبق بیشترین تاثیر را بر بازدهی بـذر دارد . معمولاً برای تولید حداکثر بذر در مزرعه یک قطـر مناسـب وجود دارد ( 15 ) . بطور کلی رطوبت خاک ، استفاده از کود را در حالت کلی بدو طریق توسعه افزایش جذب مواد غذایی و ازدیاد تولید ماده خشک تحت تاثیر قرار می دهد (8 ).
برای تعیین دور آبیاری توجه به مساله تبخیر و تعرق حائز اهمیت است . در مناطقی که با محدودیت آب روبرو هستند ، این امکان وجود دارد که زمان آبیاری با مراحل رشد گیاهی ارتباط داده شود (21) . نیاز بیشتر آفتابگردان به آب ، از موقع گل کردن به بعد بوده و چنانچه در موقع گل کردن ، گل آب بموقع صورت نگیرد ، دانه ها پوک می شوند(6) باجپایی و همکاران ( 12 ) با آزمایشی بر روی خردل نشان دادند که با افزایش سطح آبیاری و کود ازته بکار رفته بترتیب با 8/0 نسبت آب آبیاری به تبخیر از تشتک تبخیر کلاس A و 80 کیلوگرم در هکتار بالاترین عملکرد دانه حدود 13/1 تن در هکتار بدست آمد . واکنش آفتابگردان به آبیاری با افزایش عملکردی متجاوز از 100 درصد در خاک های خشک امری عادی است . آبیاری ، کود ، آبیاری + کود عملکرد را بترتیب 35 ، 72 ، 474 درصد افزایش داد و تیکوف و گریوف ( نقل از مرجع 5 ) گزارش کردند که بیشترین عملکرد از آبیاری + کود حاصل شد .معلوم شده آفتابگردان هائی که آبیاری می شوند ، حدود 130 کیلوگرم در هکتار ازت را برای تولید عملکردی معادل 3500 کیلوگرم در هکتار مصرف می کنند (4) . در نقاطی که دادن کود ازته سرک ضروری است ، یکبار مصرف آن هنگامی که ارتفاع بوته ها در حدود 30 سانتی متر است ، معمولاً کافی است (10) بادرو رشید (11) گزارش کردند که آفتابگردان با حدود 120 کیلوگرم ازت در هکتار بالاترین عملکرد روغن را داده است . افزایش عملکرد دانه از طریق کود ازته گزارش شده است که در آن مقدار واکنش به کود از مقدار رطوبت در خاک تبعیت نمود . همچنین مصرف کود به مقدار زیاد ( 112 کیـلوگــرم در هکتار ) ، عملکرد دانه را از حدود 2/2 به 3 تن در هکتار افزایش داد (4) . عملکرد مهمترین صفتی است که همواره مورد توجه محققان از جمله به نژادگران بوده و متشکل از سه جزء : الف – تراکم ب – تعداد دانه در طبق ج – وزن دانه می باشد .
آفتابگردان Helianthus annuus
عضو خانواده ای بزرگ از گیاهان گلدار بنام تیره کاسنی "آستراسه" یا کامپوزیته است، اسم جنس متشکل از دو کلمه Helios به معنی آفتابگردان وAnthons به معنای گل است. خاستگاه آن احتمالاً جنوب غربی ایالات متحده بین شمال مکزیک وبنراسکا می باشد. آفتابگردان اهلی یک گیاه 1 ساله بلند – راست بی شاخ و برگ دارای اجزای بزرگ با یک گل درشت طلایی است که بذرهای آن اغلب مصرف خودآرایی دارد و به دلیل آن که حاوی روغن است از آن روغن کشی می شود. استفاده از بذرهای آفتابگردان به عنوان دانه خوراکی به بومیان آمریکا مربوط می شود که با مخلوط کردن آن آرد ذرت و آرد دانه آفتابگردان نان نازکی تهیه می کردند و از آرد آفتابگردان و عصاره طبق، دارد داروهایی برای رفع زهر نیش مار عینکی و مداوای بیماریهای ریه استفاده می شده است. در زمینه استخراج مواد رنگی از پوسته دانه آفتابگردان و روغن از مغز دانه برای مصارف زیبایی در منابع مختلف سخن به میان آمده است و تا اواخر قرن 16 آفتابگردان به عنوان گیاه زینتی سراسر اروپای غربی و شرقی تا انگلستان را فرا گرفت.
ارقام دیپپلوئید2n = 34 و n =17، و ارقام تترا پلوئید مصارف زیستی دارند 2n = 68 و نوعی از آن که هگزاپلوئید است 2n = 102 پس آفتابگردان در تولید روغن از دانه ها، مصارف آجیلی و تنقلات کاربرد دارد و از آنجا که ساقه قطوری تولید می کند می تواند در تهیه خمیر کاغذ و نئوپان نیز استفاده شود. و در تهیه سیلونیز حائز اهمیت است.
آفتـابگـردان
ارقام زراعی آفتابگردان که امروزه در نقاط مختلف دنیا زراعت می شوند در 3 گروه جمع بندی می شوند:
ارقام سنتتیک
ارقام هیبرید
ارقام تجاری
در کشورهای توسعه یافته اغلب از ارقام هیبرید استفاده میشود ولی بدلیل اینکه تهیه ارقام هیبرید نیاز به تکنولوژی پیشرفته و صرف هزینه بالایی دارد لذا اغلب سطح زیر کشت آفتابگردان حاصل کشت ارقام تجاری است که از مهمترین آنها می توان به موارد زیر اشاره کرد:
رکورد: دیرس بوده و طول دوره رشد آن از کشت تا برداشت در شرایط معمولی حدود 124 روز است، پابلند است میزان روغن در شرایط آب و هوایی رطوبی 50% بوده و در شرایط آب و هوایی خشک 40% گزارش شده.
آرماویرسکی: متوسط رس بوده که طول دوره رشد آن 105 روز است گزارش شده که ارتفاع بوته cm 180 و میزان روغن در شرایط استان گلستان 46% می باشد و میتوان از آن برای زراعت در آذربایجان شرقی و غربی استفاده کرد و برای مناطق سردسیری مناسب است.
وینیبمک: 8931 متوسط رس است طول رشد 105 روز است و ارتفاع بوته cm180 است میزان روغن 47-46% بوده و این رقم مناسب مناطق سردسیر است.
چرنیانکا 66: رقمی است زودرس که در طول دوره رشد آن 90 روز است که بوته بصورت پاکوتاه بوده و ارتفاع آن حدود cm80-70 می باشد طبق بزرگی تولید می کند ولی عملکرد پایین است چون درصد پوکی دانه بالاست اهمیت خاص این رقم مقاومت به خشکی است.
ارقام سنتتیک در آفتابگردان خصوصیات حدواسط تجاری و هیبرید دارند و در راستای مقاومت به آفت و بیماری ها از آن استفاده می کنند، بذر هیبرید نیاز به تولید بذر بصورت همه ساله دارند بدلیل پدیده اینبریدینگ یا پس روی ژنتیکی.
نحوه کاشت و برداشت
روش کاشت در پوکی دانه ها موثر است در کاشت دستپاش که بوته ها بطور نامنظم پراکنده می شوند، بوته ها در اثر رقابت توان کافی برای تولید گلهای سالم را نداشته و در نتیجه دانه های پوک و ریز افزایش می یابد این وضعیت بویژه در صورت تاخیر در عملیات تنگ و وجین شدید می شود.
هر قدر فاصله کندو از مزرعه کمتر باشد افزایش عملکرد بیشتر خواهد شد (زیرا آفتابگردان دگر بارور است) و به دلیل افزایش تلقیح، دانه های مغزدار بیشتر شده و عملکرد دانه ها افزایش می یابد. براساس آزمایش یکی از دانشجویان کارشناسی ارشد رشته زراعت اصفهان با کاهش فاصله ردیف کاشت. قطر ساقه – قطر طبق و عملکرد نهایی دانه افزایش یافت و افزایش تراکم بوته سبب افزایش عملکرد نهایی و کاهش شاخص برداشت شد.
برداشت آفتابگردان زمانی است که پشت طبق کاملاً قهوه ای شده باشد و در زراعت های سنتی با داس طبق را به صورت مورب قطع می کنند ولی در زراعتهای مکانیزه کمباین ویژه ای ضمن برداشت طبق دانه ها را از آن جدا می کند و پس از برداشت رطوبت دانه ها باید به حد قابل قبولی کاهش یابد درغیر این صورت محصول قابل انبار کردن نیست زیرا در معرض فساد قارچی قرار می گیرد و سبب ایجاد آفلاتوکسین در دانه ها می شود که سرطان زا است.
مواد و روشها
به منظور بررسی اثرات سطوح مختلف آبیاری و کود ازته سرک بر عملکرد و اجزاء عملکرد دانه آفتابگردان رقم رکورد در منطقه اصفهان ، آزمایشی در مزرعه تحقیقاتی دانشکده کشاورزی دانشگاه آزاد اسلامی خوراسگان در بهار سال 1374 به اجرا گذاشته شد . این مزرعه در 7 کیلومتری شمال شرقی اصفهان در منطقه خاتون آباد خوراسگان در طول جغرافیایی 51 درجه و 48 دقیقه شرقی و در عرض 32 درجه و 40 دقیقه شمالی واقع شده است . ارتفاع از سطح دریا 1555 متر و بر اساس تقسیم بندی اقلیمی پیشنهادی برای ایران دارای اقلیم خشک با زمستان های نسبتاً سرد (3 , V ,C, ( می باشد.
جهت شناخت وضعیت خاک محل آزمایش از نظر ویژگی های فیزیکی و شیمیایی ، نمونه هایی از اعمال مختلف صفر تا 40 و 40 تا 80 سانتیمتر بطور تصادفی تهیه گردید و مشخص شد که خاک محل آزمایش ، رسی ، جرم مخصوص ظاهری خاک حدود3/1گرم بر سانتی متر مکعب و PH خاک حدود1/8 و میزان ازت کل در حدود 12/0 درصد می باشد . پارامترهای جوی از ایستگاه هواشناسی مستقر در کنار طرح به صورت روزانه یادداشت برداری گردید .
به منظور این مطالعه ، از طرح کرت های یکبار خرد شده در قالب بلوک های کامل تصادفی با چهار تکرار استفاده گردید . در این آزمایش سطوح آبیاری به عنوان فاکتور اصلی و مقادیر کود ازته سرک به عنوان فاکتور فرعی در نظر گرفته شدند . برای تعیین سطوح مختلف آبیاری ، از نسبت مقدار آب آبیاری ( IW ) بر مقدار آب تبخیر شده از تشتک تبخیر کلاس ( EP ) A استفاده گردید . بدین منظور در زمان آبیاری که بر اساس 70 میلیمتر تبخیر از تشتک تبخیر کلاس A انجام گرفت ، میزان آب به نسبت های 45/0 ، 55/0 ، 65/0 و 75/0 بود . کود ازته سرک با مقادیر صفر 50 ، 100 و 150 کیلوگرم ازت خالص در هکتار زمین محل آزمایش در سال قبل زیر کشت جو بود . عملیات تهیه بستر بذر شامل شخم بهاره نسبتاً عمیق ، دیسک و تسطیح بود .
کودپاشی قبل از کاشت بر اساس 250 کیلوگرم در هکتار فسفات آمونیوم انجام گرفت . پس از کودپاشی و زدن دیسک برای اختلاط آن با خاک و تسطیح زمین ، جوی و پشته هایی با فاصله ردیف 60 سانتی متری تهیه گردیدند. هر کرت شامل 6 ردیف 14 متری بود . فاصله بین کرت های اصلی و فرعی بترتیب 8/1 و 2/1 در نظر گرفته شد . تاریخ کاشت 14 اردیبهشت بود . آبیاری های بعدی پس از استقرار گیاهچه بر اساس 70 میلیمتر تبخیر از تشتک تبخیر کلاس A صورت گرفت . اعمال تیمارهای آبیــاری مــورد نـظر به علت وقوع بارندگی های بهاری در ماههای اردیبهشت و خرداد ( حدود 36 میلیمتر ) تا مرحله 12 بــرگی بتاخیر افتاد . تراکم کاشت حدود 7/6 بوته در متر مربع بود . برای محاسبه میزان آبیاری برای کرت های مختلف ، از حاصلضرب مساحت کرت در ارتفاع آب استفاده شد . ارتفاع آب بر اساس نسبت آب آبیاری به تبخیر از تشتک تبخیر کلاس ( IW / EP ) A ، برای فاکتور اصلی آبیاری ( 45/0 ، 55/0 ، 65/0 و 75/0 ) به ترتیب برابر 5/31 ، 5/38 ، 5/45 و 5/52 میــلیمــتر بود.دبی آب با استفاده از سر ریز مستطیلی و فرمول CH ^ 3/2 0184/0 = Q محاسبه شد . درزمان آبیاری، حجم آب مورد نیاز در هر کرت ، زمان آبیاری بر حسب دقیقه محاسبه و با استفاده از کورنومتر در هر تیمار در اختیار گیاه قرار گرفت . آبیاری مزرعه در زمان رسیدگی فیزیولوژیک قطع و حدود یک هفته بعد از آن اقدام به برداشت محصول گردید . کود مورد نیاز برای اعمال تیمارها بر مبنای ازت خالص موجود در کود اوره محاسبه و در کرت های آزمایشی با مساحت 50 متر مربع برای تیمار صفر ، 50 ، 100 و 150 کیلوگرم در هکتار بترتیب صفر ، 545/0 و 085/1 و 63/1 کیلوگرم اندازه گیری و بین ردیف های کاشت بطور مساوی تقسیم شد . برای اعمال تیمارهای کودی ، ابتدا شیارهایی در داخل جویچه های آبیاری در هر کرت بر اساس تیمارها ، بین 7 جوی تقسیم و بطور یکنواخت در داخل شیار قرار داده شد . سپس روی شیارها را با خاک پوشانیده و بلافاصله آبیاری گردید . به این ترتیب از جابجائی افقی ( سطحی ) کود ( به علت محلول بودن در آب ) جلوگیری به عمل آمد.
برای تخمین درصد خسارت دانه توسط پرندگان ، بعد از مرحله گرده افشانی ، طبق های دو ردیف میانی از هر کرت بطور سه متر به طور یک در میان با کیسه های پارچه ای ( تنظیفی ) پوشیده شد . در موقع رسیدگی فیزیولوژیک علاوه بر برداشت طبق های محافظت شده ، نمونه هایی از طبق های بدون پوشش نیز برداشت شدند . با مقایسه عملکرد دانه طبق های پوشش دار و بدون پوشش ، درصد خسارت پرندگان محاسبه گردیدند وزن 100 دانه ، تعداد دانه در طبق ، درصد مغز و پوست دانه ، سرعت رشد محصول در مرحله گرده افشانی ، درصد روغن برای تیمارهای حداقل و حداکثر عملکرد دانه نیز محاسبه شد . همچنین شاخص برداشت و راندمان مصرف آب نیز در طی فصل رشد برای تمیارهای مختلف با استفاده از فرمولهای HI = ( GY / BY ) * 100 و WUE = GY / ET محاسبه و مورد تجزیه آماری قرار گرفت . جهت محاسبه آماری و تجزیه و تحلیل داده ها ، از نرم افزارهای MSTAT – C و استاف گراف و برای ترسیم نمودارها از نرم افزار Quattro – Pro استفاده شد .
نتایج و بحث
نتایج حاصل از این تحقیق که در سال زراعی 1374 به اجرا درآمد ، مورد بحث قرار می گیرد :
تغییرات درجه حرارت هوا در طی فصل رشد نشان می دهد که متوسط هفتگی درجه حرارت هوا طی دوره رویش از 4/17 تا 28 درجه سانتی گراد به ترتیب متعلق به هفته چهارم ( اواسط خرداد ) یازدهم ( اواخر تیر ) در نوسان بود . هفته دوم ( اواخر اردیبهشت ) و هفته یازدهم پس از کاشت بترتیب با حداقل و حداکثر مطلق 7 و 5/42 درجه سانتیگراد ، سردترین و گرمترین هفته های فصل رشد بودند .
ظهور طبق ، 50 درصد گرده افشانی ، گرده افشانی کامل و رسیدگی فیزیولوژیک گیاه به ترتیب در 50 ، 73 ، 76 و و 111 روز پس از سبز شدن و با 662 ، 1010 ، 1060 و 1568 درجه – روز رشد تجمعی انجام گردید .
1 – تغییرات رطوبتی خاک
برای تعیین درصد رطوبت وزنی خاک در طی فصل رشد به صورت قبل و بعد از آبیاری ، محاسبه و از روی آن درصد تخلیه خاک بدست آمد . متوسط مقادیر تخلیه خاک در نسبتهای 45/0 ، 55/0 ، 65/0 و 75/0 آب آبیاری به تبخیر از تشتک تبخیر کلاس A بترتیب برابر 61 ، 54 ، 45 و 43 درصد بدست آمد . با توجه به مقادیر یاد شده ، درصد تخلیه آب در نسبت 45/0 بیشتر از سایر نسبت های آبیاری بود . با افزایش مقدار آب از نسبت 45/0 به 65/0 ، میزان آب قابل دسترس بالا رفته و گیاه از حالت کمبود آب خارج شده و تحت شرایط مطلوب آبی قرار گرفت .
وجود همبستگی منفی و قوی بین عملکرد دانه و درصد تخلیه آب قابل دسترس گیاه ( 93/0 – = r ) بیانگر این واقعیت است که علت پایین بودن عملکرد دانه در تیماری آبــیاری 45/0 ، تخـلیه رطوبت بیش از حد مجاز ( 40 درصد ) می باشد . در هر صورت ، درصد تخلیه رطوبتی این تیمار در طول فصل رشد همواره کمتر از 65 درصد بوده که توانسته است عملکردی حدود 5 تن در هکتار تولید نماید . مقدار آب در تیمارهای 45/0 ، 55/0 ، 65/0 و 75/0 نسبت آب آبیاری به تبخیر از تشتک تبخیر کلاس A بترتیب برابر 2835 ، 3465 ، 4095 و 4725 متر مکعب در هکتار بود که با احتساب آب قبل از اعمال تیمارها بترتیب برابر 3990 ، 4620 ، 5250 و 5880 متر مکعب گردید . لازم به ذکر است که مقدار آب مصرفی در دو مرحله : الف) مرحله کاشت تا 75 درصد سبز شدن – ب )- از 75 درصد سبز شدن تا مرحله 12 برگی ( قبل از اعمال تیمار و آبیاری ) به ترتیب 385 و 770 متر مکعب در هکتار محاسبه شده بود . پس از محاسبه مقدار آب آبیاری بعد از اعمال تیمارها ، اعداد مذکور بدست آمد که مجموع مقدار آب مصرفی را به تفکیک هر تیمار نشان می دهد .
2 – عملکرد و اجزاء عملکرد دانه
نتایج حاصل از تجزیه واریانس و مقایسه میانگین های عملکرد و اجزاء عملکرد دانه تحت تاثیر سطوح مختلف آبیاری و کود ازته سرک در جداول( 1 و 2) ارائه شده است . نتایج حاکی از معنی دار بودن اثر سطوح مختلف آبیاری و مقادیر کود ازته سرک در سطح احتمال 1 درصد می باشد .
جدول1- تجزیه واریانس عملکرد و اجزا عملکرد دانه آفتابگردان تحت تاثیر سطوح مختلف آبیاری و کود ازته سرک منابع تغییر درجه آزادای میانگین مربعات
عملکرددانه تعداد دانه در طبق وزن صد دانه
تکرار 3 33/193041 54/13878 129%
سطح ابیاری 3 94/5206718 5/53864 037/3
خطای الف 9 704/178276 54/3704 301 %
مقدار کود 3 936/2139573 62/3168 517/1
سطح آبیاری* مقدار کود 9 497/552986 85/1887 433%
خطای ب 36 034/85534 68/3618 221%
معنی دار در سطح احتمال 1 درصد
مقایسه میانگین های عملکرد دانه نشان می دهد که تفاوت عملکردهای دانه در تیمارهای I1 , I2 , I3 . بترتیب 65/0 ، 55/0 و 45/0 نسبت آب آبیاری به تبخیر از تشتک تبخیر کلاس A از نظر آماری در سطح احتمال 5 درصد معنی دار بوده و میانگین عملکرد دانه از تیمار I3 به I2 کاهش یافت . بر اساس نتایج بدست آمده مشخص می شود که با افزایش میزان آب مصرفی عملکرد نیز افزایش می یابد ولی این افزایش مقدار آب تا حدی که گیاه بتواند از آن استفاده کند ، موثر است و بیش از آن نقشی در افزایش عملکرد نداشته و راندمان مصرف پایین می آید جدول 2 مقایسه میانگین ها عملکرد دانه در سطوح کود ازته را نیز نشان می دهد.اختلاف معنی داری بین تیمارهای بدون کود و 50 کیلوگرم در هکتار،با تیمارهای 100 و 150 کیلوگرم در هکتار در سطح احتمال 5% وجود دارد . ولی در هر کدام از دو گروه مورد نظر از لحاظ آماری دارای اختلاف معنی دار نبوده و تفاوت محسوسی نداشتند تیمارهای 100 و 150 کیلوگرم کود ازته عملکرد بالاتری از دو تیمار دیگر داشته و افزایش کود ازته از 100 به 150 کیلوگرم در هکتار نقشی در افزایش عملکرد نداشته است .
متعادل بودن مقدار کود ( 100 کیلوگرم در هکتار ) و سطح آبیاری نشان دهنده این مطلب است که افزایش کود و بالا بردن سطح آبیاری بیش از حد معین نمی تواند در بهبود عملکرد دانه موثر واقع شود و این نهادهای بیشتر ، تنها می توانند زیاده روی و عدم بازده اقتصادی برای محصول را به همراه داشته باشند . نیاز آبی آفتابگردان در مناطق مختلف ، متفاوت بوده و فاصله زمانی آن حدوداً 10 روز است ولی پس از گل دهی به آب و هوای خشک نیاز است (3).
جدول 2- مقایسه میانگین های عملکرد و اجزا عملکرد دانه آفتابگردان رقم رکورد تحت تاثیر سطوح مختلف آبیاری و کود ازته سرک
منابع تغییر عملکرد دانه تعداد دانه در طبق وزن صد دانه(گرم)
(کیلو گرم در هکتار)
میزان آبیاریIW / E P
45% C5 /5066 C1290 C99/5
55% b5/5832 b1343 b57/6
65% a0/6381 aa05/7
75% ab7/6132 b1370 ab69/6
ازت خالص سرک( کلیوگرم در هکتار)
صفر b0/5525 a1350 b30/6
50 b0/5551 a1346 b32/6
100 a5/6208 a1378 b80/6
150 a2/6128 a1360 a87/6
میانگین ها توسط آزمون چند دامنه ای دانکن در سطح احتمال 5 درصد مقایسه شده اند و ودر هرگروه و هر ستون تفاوت بین هر دو میانگینی که حداقل دارای یک حرف مشترک هستند از نظر آماری معنی دار نیست.
جدول 2 نشان می دهد که عملکرد در سطح سوم آبیاری دارای حداکثر مقدار خود بوده و سطح اول کمترین مقدار عملکرد را دارا می باشد . افزایش آب آبیاری بیش از حد مورد نیاز در افزایش عملکرد نقشی نداشته ، در نتیجه سطح چهارم آبیاری با سطح سوم در یک گرده قرار گرفتند .
شواهد نشان داده است که آخرین آبیاری اگر 14 تا 21 روز پس از به گل نشستن 50 درصد از طبقها انجام شود ، حداکثر بازدهی به بار می آید چنانچه آبیاری پس از گذشت 21 روز به گل نشستن نیمی از بوته ها ، انجام می شود ، بر بازدهی می توان اثری نخواهدداشت.(10)
مقایسه میانگین اثرات کود ازته سرک نشان می دهد که افزایش مقدار کود ازته بیش از 100 کیلوگرم در هکتار برای گیاه مفید نبوده و در افزون عملکرد دانه بی تاثیر بوده و گیاه نتوانسته است از مقدار اضافی کود به نحو احسن استفاده کند و احتمالاً مقدار اضافی کود، طریق آبشوئی از دسترس گیاه خارج شده است .
با توجه به اینکه رقم رکورد ، یک رقم اصلاح شده و تک طبق می باشد و تراکم گیاهی برای تمامی تیمارها ثابت و حدود 67 هزار بوته در هکتار بود ، لذا تنها تعداد دانه در طبق و وزن صد دانه به عنوان اجزاء عملکرد مورد تجزیه آماری و مقایسه میانگین ها قرار گرفتند .
عملکرد مهمترین صفتی است که همواره مورد توجه محققان از جمله اصلاح گران بوده و عملکرد دانه می تواند تشکل از سه جزء آن یعنی : الف – تراکم ب – تعداد دانه روی طبق ج – وزن دانه باشد .
تراکم گیاهی از عوامل محیطی مثل آب و هوا ، خاک ، آفات و امراض و خصوصیات گیاهی مثل رقم تاثیر پذیر بوده و بر روی دو جزء دیگر عملکرد موثر واقع می گردد ( 9 ) .
سطوح مختلف آبیاری بر روی تعداد دانه در طبق تاثیر معنی داری در سطح احتمال 1 درصد داشت ولی مقادیر مختلف کود بر آن بی تاثیر بود . اثر متقابل بـین دو فــاکتور بر تــعداد دانـه در طبق از لحاظ آماری معنی دار نبود ( جدول 1 ) مقایسه میانگین های این صفت ( جدول 2 ) نشان می دهد که بیشترین تعداد دانه در طبق در نسبت 65/0 ( I3 ) و کمترین آن در نسبت 45/0 (I3) حاصل گردید که احتمالاً می تواند ناشی از کوچک بودن طبق باشد و در دو نسبت 55/0 و 75/0 ( I4 , I2 ) ما بین این دو گروه قرار داشته و همگروه می باشند . نتایج تجزیه آماری وزن صد دانه تحت تاثیر سطوح مختلف آبیاری و کود ازته ، نشان دهنده این مطلب است که اثر سطوح مختلف آبیاری و کود ازته سرک بر این صفت از نظر آماری در سطح احتمال 1 درصد معنی دار است ولی اثرات متقابل آنها معنی دار نمی باشد .
با درو رشید( 11) گزارش کردند که با افزایش مقدار ازت نسبت وزن دانه به طبق در سال 1984 افزایش یافت .
جدول 2 مقایسه میانگین های وزن صد دانه را در سطوح مختلف آبیاری و کود ازته نشان می دهد وزن صد دانه در نسبتهای آبیاری 65/0 و 75/0 دارای بیشترین مقادیر بوده و هم گروه می باشند . دو نسبت 55/0 و 45/0 به ترتیب در درجه دوم و سوم اهمیت قرار دارند . با افزایش میزان آبیاری ، وزن دانه ها ، احتمالاً به دلیل بزرگ بودن آنها بیشتر شده است .
آزمایشات متعددی نشان داده که مصرف آب بیشتر بعد از گرده افشانی دوام سطح سبز گیاه را از گرده افشانی تا رسیدگی بالا برده ودر نتیجه دانه ها در وضعیت بهتری پر می شوندبطور کلی به نظر می رسد که شرایط کمی آب،هرچقدر گیاهان آب بیشتری را بعد از گرده افشانی مصرف نــمایند عملکرد دانه بـیشـتری را نیزتولید کند(20).
در سطوح مختلف کودی ، دو تیمار 100 و 150 کیلوگرم در هکتار و صفر و 50 کیلوگرم در هکتار بترتیب دارای بیشترین و کمترین وزن صد دانه بودند . وزن صد دانه در سطوح صفر ، 50 کیلوگرم ازت خالص تفاوت معنی داری با یکدیگر نداشته ولی با سطح 100 و 150 کیلوگرم ازت خالص دارای اختلاف معنی دار در سطح احتمال 5 درصد می باشند .
شلک و همکاران( 19) عملکرد دانه آفتابگردان را در کشت زمستانه و با مقادیر صفر ، 50 و 100 کیلوگرم ازت در هکتار به ترتیب حدود 83/0 تا 08/1 ، 14/1 تا 2/1 و 36/1 تا 37/1 تن در هکتار گزارش کردند .
بوته هایی که با نسبت 45/0 آبیاری شده اند طبق های کوچکتری را تولید کرده و شاید به همین دلیل دانه های کوچکتر با وزن صد دانه کمتری را نیز نتیجه داده اند ، ولی بوته هایی که از نظر آبیاری مشکلی نداشتند ، دانه های درشت تر نسبت به تیمارهای قبلی تولید کرده و در نهایت وزن صد دانه بهبود یافته است . افزایش بیش از حد آب بر روی وزن صد دانه گیاه نیز تاثیر معنی داری نداشته است .
مقدار رطوبت در خاک تبعیت نمود کمبود ازت سبب کاهش چشمگیر مقدار دانه در گیاه نیزمی شود ( 4).نتایج آماری بر اساس روش رگرسیون گام به گام جلو رونده نشان داد که وزن صد دانه با ضریب تبیین 91 درصد مهمترین جزء عملکرد دانه آفتابگردان را تشکیل می دهد . در مرحله بعد تعداد دانه در طبق وارد مدل گردید و ضریب تبیین را به 93 درصد رساند . بدین ترتیب وزن صد دانه و تعداد دانه در طبق به ترتیب مهم ترین اجزاء عملکرد دانه آفتابگردان را تشکیل داده اند . رابطه کلی اجزاء عملکرد با عملکرد دانه با استفاده از روش رگرسیون چند متغیره به صورت زیر تعیین شد .
W 41/1002 + H 45/2 + 9/4067 -GY = که در آن GY،عملکرد دانه بر حسب کیلوگرم در هکتار وH تعداد دانه در طبق و W وزن 100 دانه ( گرم ) می باشد .
نتایج حاصل از تعیین درصد روغن مغز دانه آفتابگردان در تیمارهایی که دارای حداقل و حداکثر عملکرد دانه بودند ، نشان داد که در روش خشک و تر بترتیب از محدوده 8/17 تا 5/18 و 8/51 تا 6/56 درصد متغیر بود . درصد روغن آفتابگردان بسته به رقم ، شرایط آب و هوایی ، آب آبیاری و غیره متغیر است . درصد مغز و پوسته دانه به طور متوسط در کلیه تیمارها به ترتیب حدود 79 و 21 بود . در این آزمایش نسبت مغز به پوست 8/3 شد . در آزمایش اجرا شده ، بطور متوسط درصد مغز دانه در سطوح آبیاری 65/0 و 75/0 نسبت آب آبیاری به تبخیر از تشتک تبخیر و نسبتهای 55/0 و 45/0 بترتیب دارای کمترین و بیشترین مقدار بود .
درصد پوکی یکی از عواملی است که باعث افت عملکرد دانه گردیده و می تواند از کاهش یا عدم انتقال مواد از برگ ها به دانه و یا گرده افشانی ناقص و عدم تلقیح گل های طبق ناشی شود که هر کدام از این موارد بنحوی در ایجاد دانه های پوک موثرند .
اثرات سطوح مختلف آبیاری بر درصد پوکی آفتابگردان نشان می دهد که با افزایش سطوح آبیاری ، از مقدار درصد پوکی دانه ها کم می شود . علت این امر می تواند ناشی از انتقال مرتب مواد غذایی ساخته شده در بخش های فتوسنتزی به دانه در حضور آب باشد . کمبود آب آبیاری ، جذب عناصر و مواد غذایی از جمله ازت موجود در خاک را با مشکل مواجه می کند و در صورت عدم جذب ازت توسط گیاه ، رشد رویشی آن کمتر شده و سطح سبز گیاه کاهش یافته و در نهایت افزایش پوکی را سبب می شود .
نتایج تجزیه آماری و مقایسه میانگین های شاخص برداشت در جداول 3 و 4 نشان داده شده است که حاکی از معنی دار بودن در سطح احتمال 1 درصد تحت تاثیر مقادیر مختلف آبیاری و کود ازته سرک و اثرات متقابل دو فاکتور بر روی این صفت می باشد . شاخص برداشت در سطح آبیاری سوم حداکثر و با سایر سطوح دارای تفاوت معنی داری در سطح احتمال 5 درصد بود
جدول 3- تجزیه واریانس شاخص برداشت, راندمان مصرف آب, قطر طبق و درصد خسارت پرندگان درآفتابگردان تحت تاثیرسطوح مختلف آبیاری و کود ازته سرک
منابع تغییر درجه آزادی شاخص برداشت راندمان مصرف آب قطر طبق خسارت پرندگان
تکرار 3 186/5 007/0 470/3 17/28
سطح آبیاری 3 785/40 126/0 959/5 57/245
خطای الف 9 227/2 003/0 061/1 24/59
میزان کود 3 203/32 041/0 544/0 87/5
سطح آبیاری*میزان کود 9 410/5 015% 942/0 62/10
خطای ب 36 351/1 002% 664/0 74/23
معنی دار در سطح احتمال 5 درصد معنی دار در سطح احتمال 1 درصد
شاخص برداشت بالاترین سطح آبیاری ، عملکرد دانه بیشتر را به همراه داشته است . شاخص برداشت در نسبت های 55/0 و 75/0 آب آبیاری به تبخیر از تشت تبخیر از نظر آماری در یک گروه قرار گرفته و در نسبت های 45/0 و 65/0 بترتیب دارای کمترین و بیشترین مقدار بود . افزایش مقدار کود ازته از 50 کیلوگرم در هکتار ، باعث بهبود وضع شاخص برداشت نشده و حداقل آن در تیمار کودی صفر بدست آمد . اثرات متقابل سطوح مختلف آبیاری و کود ازته سرک بر شاخص برداشت آفتابگردان نیز در سطح احتمال 1 درصد معنی دار می باشد . مقادیر مختلف کود ازته سرک ( 50 ، 100 و 150 کیلوگرم در هکتار ) بر روی شاخص برداشت تاثیر معنی داری نداشته و افزایش هر مقدار کود ازته به خاک در بهبود وضع شاخص برداشت بی تاثیر می باشد . ولی بطور کلی کوددهی موثرتر از عدم مصرف کود ازته سرک بر روی این صفت بود .
نتایج تجزیه آماری و مقایسه میانگین های راندمان مصرف آب در جداول 3 و 4 ارائه شده است .
جدول 4- مقایسه میانگین های شاخص برداشت. راندمان مصرف آب , قطر طبق و درصد خسارت پرندگان در آفتابگردان تحت تاثیر سطوح مختلف آبیاری و کودازته سرک
منابع تغییر شاخص برداشت راندمان مصرف آب قطر طبق خسارت پرندگان
میزان آبیاری(IW / EP)
45% c9/28 b13/1 b83/16 b60/33
55% b3/31 ab16/1 ab60/17 ab50/31
65% a8/32 a18/1 a07/18 b03/27
75% b1/31 c98/0 a17/18 b10/25
ازت خالص سرک( کیلوگرم در هکتار)
صفر b96/28 b 06/1 80/17 60/29
50 a91/31 b09/1 83/17 03/30
100 a23 a16/1 43/17 70/28
150 a99/31 a15/1 61/17 93/28
میانگین ها توسط آزمون چند دامنه ای دانکن در سطح احتمال 5 درصد مقایسه شده اند و در هر گروه و هر ستون تفاوت بین هر دو میانگینی که حداقل دارای یک حرف مشترک هستند از نظر اماری معنی دار نیست.
همانطور که دیده می شود ، مقادیر مختلف آبیاری و سطوح مختلف کود ازته سرک و نیز اثر متقابل آنها دارای تاثیر معنی داری در سطح احتمال 1 درصد می باشد .
مقایسه میانگین های راندمان مصرف آب در سطوح مختلف آبیاری بیانگر این مطلب است که سطح آبیاری سوم بالاترین کارائی در مصرف آب را داشته است و با این مقدار آب ، حداکثر عملکرد تولید شده است ولی سطح چهارم آبیاری دارای کمترین راندمان بوده که پایین بودن راندمان در این سطح می تواند ناشی از مصرف اضافی آب و خارج شدن آب از عمق توسعه ریشه باشد .
بکارگیری کود ازته سرک با مقادیر بیشتر ( 100 و 150 کیلوگرم در هکتار ) بهتر از مقادیر کم آن ( صفر و 50 کیلوگرم در هکتار ) در افزایش راندمان مصرف موثر بود . مصرف آب در زراعت استفاده از کود را افزایش داده و راندمان مصرف آب را بالا می برد . بالاترین راندمان مصرف آب مربوط به سطوح آبیاری ( 65/0 نسبت آب آبیاری به تبخیر از تشتک تبخیر ) بوده و با سطح دوم آبیاری همگروه است ولی سطح اول و چهارم به ترتیب در رتبه های بعدی قرار دارند (2).
برتری دو سطحی کودی 100 و 150 کیلوگرم در هکتار بر صفر و 50 کیلوگرم ازت خالص در هکتار در راندمان مصرف آب دیده شد . بررسی اثرات متقابل فاکتورهای اصلی و فرعی بر روی راندمان مصرف آب حاکی از بالا بودن مقدار راندمان در تیمار I3N2 و پایین بودن آن در تیمارهای I4N0 و I4N1 می باشد . بطور کلی سطح آبیاری چهارم دارای کمترین راندمان مصرف آب بدلیل بکارگیری زیادتر آب می باشد.
نتایج تجزیه آماری و مقایسه میانگین های قطر طبق و درصد خسارت پرندگان در جداول 3 و 4 آورده شده است . سطوح مختلف آبیاری بر روی قطر طبق و درصد خسارت دارای تاثیر معنی داری در سطح احتمال 5 درصد می باشد ، ولی مقادیر کودی و اثرات متقابل آنها بر روی هیچ یکی از صفات معنی دار نبوده است با افزایش مقدار آب رشد رویشی تا حدی بالا رفته و قطر طبق نیز بیشتر می گردد .
جدول 4 نشان می دهد که بیشترین قطر طبق مربوط به تیمارهای سوم و چهارم می باشد که کمترین خسارت را داشته اند ولی بیشترین خسارت در بین تیمارها مربوط به سطح اول آبیاری بوده که کمترین قطر طبق را در میان سایر تیمارها بخود اختصاص داده است .
یک رابطه منفی نسبتاً شدیدی بین قطر طبق و درصد خسارت در تیمارهای مختلف آبیاری وجود دارد که دارای ضریب همبستگی 94/0 می باشد و رابطه کلی آن با استفاده از روش رگرسیون خطی به صورت زیر می باشد :
( H . D . ) 05/6 -18/136 = Y
که در این رابطه Y درصد خسارت پرندگان و H . D . قطر طبق بر حسب سانتی متر می باشد .
پاتاک(17) رانا(18) وگیریراج(15) و همکارانشان بترتیب شماره 6/7 تا5/27, 12 تا22 و 6/10 تا5/24 سانتی متر با میانگین 4/16 را برای قطر طبق اعلام کرده اند.
فهرست منابع
1 – خواجه پور ، م . ر . 1370 . تولید نباتات صنعتی . انتشارات جهاد دانشگاهی دانشگاه صنعتی اصفهان . 251 صفحه
2-سرمدنیا.غ.ح و.ع. کوچکی 1371 .جنبه های فیزیولوژیکی زراعت دیم. انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد424 صفحه
3- سعادت لاجوردی ، ن . 1359 . دانه های روغنی . انتشارات دانشگاه تهران . 217 صفحه
4- عرشی ، ی . 1373 . علوم و تکنولوژی آفتابگردان . وزارت کشاورزی . اداره کل پنبه و دانه های روغنی ایران . 720 صفحه .
5- عرشی ، ی . 1371 . اختلالات تغذیه ای در آفتابگردان . انتشارات کمیته دانه های روغنی با همکاری شرکت سهامی کشت دانه های روغنی . 115 صفحه .
6- کریمی ، هـ . 1370 . گیاهان زراعی . انتشارات دانشگاه تهران . 387 صفحه .
7- مجتهدی ، ع . 1355 . زراعت آفتابگردان . شرکت سهامی توسعه کشت دانه های روغنی .
8- مسگر باشی ، م . 1370 . اثر دورهای آبیاری و مقادیر مختلف کود ازت روی عملکرد ذرت دانه ای . پایان نامه کارشناسی ارشد زراعت . دانشکده کشاورزی دانشگاه تبریز . 67 صفحه .
9– مقدم ، ع . 1373 . تعیین درصد خودباروری و همبستگی صفات در 10 رقم آفتابگردان . پایان نامه کارشناسی ارشد اصلاح نباتات دانشکده کشاورزی دانشگاه تبریز . 93 صفحه .
10- ناصری ، ف . 1371 . دانه های روغنی انتشارات آستان قدس رضوی . 823 صفحه .
12- Wynne . D.T., and D.T. Mariowe . 1979 . Soil water and crop production . P : 96 – 116 .