تحقیق در مورد پوشش در شعر گویندگان پس از مشروطه



عنوان مقاله:
پوشش در شعر گویندگان پس از مشروطه

مقدمه و پیشگفتار
از دوران کهن، شخصیت و خلق و خوی زن توجه دانشمندان و فلاسفه هر عصری را همیشه به خود جلب کرده است. در فرهنگ اسلامی و شرقی ما، زن در اجتماع مقامی بس والا دارد. در تاریخ و فرهنگ ما، زنان بسیار ارجمند و عالیمقامی وجود دارند و شخصیت بزرگ آنان اصولاً در قالب فرهنگ غربی نمی گنجد و یکی از آن موارد که زن مسلمان را از زن غربی ممتاز می نماید حجاب و پوشش اسلامی اوست. حجابی که دین او آن را تائید می کند و کتاب آسمانیش بر آن صحه می گذارد.
نوع پوشش در کشور و فرهنگ ما از دیرباز به عنوان یک امر فقهی و تکلیف شرعی بر شمرده می شد و هیچگونه بحث و اظهار نظر خاصی در باب آن نمی شد و البته حدود پوشش مورد بحث فقها بود ولی اصل آن از طرف طوایف مسلمان مورد تائید و قبول بوده است.
ولی بحث از حجاب در کشور ما، همزمان با آشنایی ایران و ایرانی با عالم تجدد بوده است. احساس شکست در برابر غرب، روشنفکران ما را که ساده انگارانی بیش نبودند در باب نوع لباس و آرایش و زینت به فکر انداخت که شاید پیروزی غربی ها به علت همین تفاوت در ظواهر بوده است و نظریه ای بدنبال آن مطرح شد مبنی بر اینکه اگر به غربی ها تشبه جوییم می توانیم به پایه و مرتبه آنان برسیم.
این تفکر بر اقشار مختلف جامعه تاثیر خود را نهاد از جمله در جامعه ادبی کشور و نویسندگان و شعرا. حجاب در شعر شاعران پس از مشروطه به دو صورت مطرح گردید. یکی به حالت دفاع از پدیده کشف حجاب و دیگر به صورت دفاع از حجاب و جواب به کسانی که پدیده کشف حجاب را ستوده اند.
آنچه را باید بدان توجه داشت آن است که شعر گفتن درباره زن، سابقه طولانی در ادب فارسی دارد. در دوره مشروطه نیز، اشعار فراوانی گفته شد که در برخی موارد به انتقاد کلی از برخوردی که بازن در طول تاریخ صورت گرفته، می پرداخت. از جمله مسائل مربوط به آموزش زنان، موقعیت اجتماعی آنان و …
از جمله مباحث مطرح در شعر پس از مشروطه مساله حجاب و کشف حجاب است که در این مقاله سعی می شود تا به بررسی اشعار شاعران این دوره پرداخته گردد. شاعرانی که به دفاع از دین و دیانت به توصیف حجاب و پوشش و محسنات آن پرداخته اند و یا در پاسخ گویی بر اشعار گویندگان کشف حجاب پرداخته اند.
حجاب از دیدگاه قرآن و اسلام
انعکاس مساله حجاب و پوشش در شعر شعرا و ادبیات معاصر ما ریشه در همان باور های دینی و مذهبی دارد. آنجا که گویندگان پس از مشروطیت به دفاع از حجاب پرداخته اند برخاسته از باور های دینی و تعالیم قرآنی دارد. بنابراین لازمست که با نگاهی گذرا حجاب را از دیدگاه قرآن و اسلام بررسی کنیم.
در باب محجوبیت معنوی و حفظ عفاف مردان و زنان آیه های سی ام و سی و یکم از سوره نور تعیین تکلیف کرده است.

ترجمه آیات چنین است:
"ای پیغمبر به مومنان بگوی چشمان خود را از دیدن نامحرم فروبندند و عفاف خود را حفظ کنند. ای پیغمبر به زنان مومنه بگو: تا چشمان خود را از دیدار نامحرمان بپوشند و عفاف خود را نگاهدارند و زینت خود یا مواضع زینت خود را جز برای محارم و زنان مسلمان، تابعان فاقد شهوت و اطفال غیر بالغ ظاهر نسازند و روسری های خود را برگریبان خویش استوار کنند و به قصد اظهار زینت و نشان دادن خلخال، پای بر زمین نکوبند و از آرایش های جاهلیت خودداری کنند."
با توجه یه این آیات ارزش و مقام حجاب از دیدگاه قرآن ثابت می شود. (1)
در سخن بزرگان دین نیز مساله پوشش و حجاب انعکاس یافته است:
پیامبر گرامی اسلام می فرمایند: از بهترین زنان شما آن زنی است که بسیار با محبت و با حجاب کامل و نزد خانواده اش محترم و با شخصیت باشد.
و نیز در جای دیگر می فرمایند: به زنان سوره نور را بیاموزید.(2)
و حضرت علی (ع) می فرمایند: حفظ (حجاب و عفت) زن به حال خودش سودمند تر و موجب پایداری بیشتر زیبایی اوست.
و امام باقر (ع) نیز فرمودند: همان گونه که مردان دوست دارند زینت و آراستگی را در زنانشان ببینند، زنان نیز دوست دارند زینت و آراستگی را در شوهرانشان ببینند.
امام صادق (ع) می فرمایند: پیامبر، مرد را نهی می کرد که شبیه زنان شود و زن را نهی می نمود که در لباس پوشیدن شبیه به مردان باشد. (3)
حال که با دیدگاه قرآن و بزرگان دین در باب حجاب آشنا شدیم می توان نتیجه گرفت که چرا در دوره مشروطیت در دفاع ازحجاب اینهمه شعر سروده شده است و شاعران ما زنان را به حفظ حجاب ترغیب می نمودند.
پدیده کشف حجاب
اهمیت نوع "پوشش" همانند "رنگ و شکل" به عنوان یک نماد برای سنت های ملی و دینی، از دیرباز شناخته شده بود. براستی پوشش و شکل و ماهیت آن در آغاز فقط به عنوان یک ضرورت زندگی یا ضرورت مذهبی تلقی می شد. هرگاه پوشش به عنوان یک ضرورت مذهبی تلقی شود دیگر نمی توان به راحتی در نوع و شکل آن تغییر ایجاد کرد. بلکه هر نوع تغییر علامت نوعی تحول فرهنگی به حساب می آید.
گاه قضیه پوشش اینگونه اهمیت می یابد که ملتی با پوششی خاص، تقلید از فرهنگ و لباس ملتی دیگر را آغاز می کند. مساله لباس، خود به تنهایی اهمیت ندارد، اما زمانی که تفاوت فرهنگی و میل به پیروی و تقلید کورکورانه و گاه متضاد با فرهنگ آن ملت پیش می آید حساسیت و اهمیت لباس را پدید می آورد.
در پاره ای از موارد پس از حادثه جنگ و رویارویی دو ملت با هم و مغلوب شدن یکی از دیگری سبب می گردد که قوم شکست خورده، به دنبال تقلید از آداب و رسوم و مذهب و فرهنگ و لباس قوم غالب برآید.(4)
این غلبه را در موارد دیگر جامعه نیز مشاهده می کنیم به ویژه در ادب فارسی. برای نمونه رشید یاسمی در این زمینه چند نمونه شعر دارد. (5) اشعاری که در واقع از شاعران کهن که تعابیر بدبینانه ای درباره زنان دارند، انتقاد کرده است. اما پس از چندی این مسائل به حجاب و آزادی زنان کشیده شد. شاعران متجدد دوره مشروطه، مسائل مختلفی را در هم آمیختند، در حالی که با اندکی دقت، روشن می شد که هدف اساسی آنها برداشتن حجاب است. سه شاعر دوره میانی مشروطه تا رسمی شدن کشف حجاب، یعنی عارف، عشقی و ایرج میرزا، در این مساله پیشگام بودند. اما در مقابل شاعران دیندار، کوشیدند تا افزون بر استفاده از تعابیر ادبی، شرعی بودن حجم حجاب و نیز فواید اجتماعی آن را در شعر خود گوشزد کنند. شیخ یوسف گیلانی با اشاره به آن که زن اردشیر تا چه اندازه به عفت و حجاب خویش پای بند بود،به شعر ایرج میرزا شاهزاده اشاره می کند که :"اما شاهزادگان امروزی، شعر می گویند و برخلاف دیانت افسانه می بافند."
با بالا گرفتن نهضت مشروطه و رواج روزنامه نگاری به سبک غربی، حجاب مورد توجه قرار گرفته و کسانی به آن حمله آوردند اما بیست و پنج سال طول کشید تا رضا شاه که مجری طرح کشف حجاب بود آن را به صورت قانون درآورد. در مقابل شاعران دیندار به دفاع از مسئله حجاب پرداخته و بخشی از ادبیات فارسی آن دوره از ایران شامل این مبحث گردید.

پوشش در شعر شعرای مدافع حجاب پس از مشروطه
1- اشرف الدین حسینی و شعر حجاب
اشرف الدین حسینی (م 1313ش/1352ق) معروف به نسیم شمال از شاعرانی است که در برزخ سنت و تجدد سیر می کند. وی اشعاری دارد که نشانگر داغ بودن بحث حجاب در روزگار وی است و او طبعاً به عنوان فردی روحانی و دیندار، از حجاب جانبداری می کند که چند بیت از اشعار وی را ذکر می کنیم:
زن های مسلمان را آیین حجاب امروز

باید که به رخ گیرند در کوچه نقاب امروز
باید که به رخ گیرند در کوچه نقاب امروز

قانون حیا بر خلق چون هست ثواب امروز

البته حجاب زن باشد ز کتاب امروز

از بهر رسول الله آیات حجاب آمد

باید که بگیرد رو هر زن که مسلمان است

زیرا که حجاب زن معلوم ز ایمان است

هم عصمت و هم عفت در پرده نسوان است

قانون حیا مسطور در سوره قرآن است

قرآن خدا حجت اندر همه باب آمد

ما ملت ایرانی امروز مسلمانیم

هم شیعه اخلاص و هم تابع قرآنیم

جز قاعده اسلام ما هیچ نمی دانیم

در روز قیامت هم جویای شفیعانیم

بر ما ز حجاب امروز آیات کتاب آمد
…
2-
وافی عراقی
یکی از شعرای مدافع حجاب در دوره پس از مشروطه وافی عراقی است که به چند بیت از اشعار وی اشاره می کنیم:
معنی ناموس چیست روی نهان داشتن

پرده عفت زدن حفظ روان داشتن

عصمت و ناموس ما به مسلک هوشمند

گنج بود گنج را به که نهان داشتن

ای که تورا آرزوست به کشف ناموس خویش

پرده دری نارواست پردگیان داشتن

مگر کمی از وحوش نگر به حال طیور

پند بگیر از خروس پاس زنان داشتن

قصه ناموس و غیر چو برق با خرمن است

خرمن خود را مخواه برق یمان داشتن

آئینه بی حجاب به طبع گیرد غبار

خوش بود آئینه را پرده بر آن داشتن(7)

…
3- دکتر محمود افشار
دکتر افشار غزلی در باب حجاب دارد و آن شعری است که در سال 1300 ه.ش. در شهر یزد سروده و در آنجا، براساس ظاهر شعر، از نقاب و حجاب و عصمت زنان دفاع کرده است. غزل وی در زمان آغاز تبلیغات کشف حجاب بوده است، مورد استقبال هواخواهان حجاب واقع شده و آنان شعر وی را در مطبوعات و کتاب های خویش آورده و برخی هم به دفاع از آن شعر سرودند و ابیاتی از غزل وی چنین است:
پرده زنهار میفکن زرخ چون قمرت

تا مبادا بزند دیده ناکس نظرت

قمرت گفتم و تشبیه خطا کردم از آنک

چون تو کسی نیست که مانند کنم بردگرت
این لطافت که تو داری نه دگر کسی دارد

درزی طبع بریده است لباسی ببرت

گرد بر روی مزن وسمه بر ابروی مکش

که تو خوبی نتوان کرد از این خوبترت

رقص با هرکس و هر جای مکن می ترسم

نقص حسنت بشود عیب به جای هنرت (8)

…
4- سناد الاسلام
یکی از شعرای دوره مشروطه که درباب حجاب اشعار چندی سروده است که در اینجا چند بیت از آن را نقل می کنیم:
صنما پرده گر افتد زرخ چون قمرت

شور و آشوب به عالم فتد از هر گذرت

می رود یک سره برباد خزان برگ و برت

مه رخا پرده ناموس میفکن ز سرت

زلف مشگین مده ای حورپری رخ بر باد

زان که تو همچو غزالی به کمینت صیاد

چو پری پرده نشین باش و چو سروی آزاد

شوخ چشما منما گوشه ابرو که مباد (9)

5- طلوعی
یکی از شعرای این دوره که به اشعار شعرای مدافع کشف حجاب پاسخ می گفت و آنان را مرتد و بی دین معرفی می کرد، آقای طلوعی بود که اشعارش در نشریه های مختلف از جمله نشریه دعوت اسلامی کرمانشاه چاپ شد. از جمله:
هر که بی پرده زند طعن به احکام خدای

پرده بردارم و گویم که ندارد ایمان

هر که مقهور طبیعت بود و بوالهوسی

فاش گویم که چنین شخص نباشد انسان

هر که دعوای شرف دارد و اظهار نسب

از حجاب است که افتاده رخ مه رویان

ای طلوعی بفکن خامه و کن قطع سخن

که محالست شود رفع حجاب از ایران (10)
6- غرای نجف آبادی
در نشریه محلاتی، این قصیده در دفاع از حجاب از شاعری به نام غرای نجف آبادی نقل شده است.
بپوش شهد لب خویش را زمگس

که تاشوی تو ز زحمت خلاص و او ز هوس
تویی چه میوه شیرین و نور او خوشرنگ

حجاب بهر تو برگ است و بر مدار عبس

حجاب کرده بر آفات دست قدرت حق

ز برگ های درختان به میوه نورس

اگر حجاب بد است از برای زن ز چه رو

ز برگ دختر رز کرده چادر اطلس

هر آنچه هست لطیف و نظیف و پاکیزه

بپوشیش تو به لفاف ها ز لوث و دنس (11)
7- نجفدری فیروزکوهی
او نیز شعری درباره حجاب سروده است:
سعی دارد متجدد که شود کشف حجاب

خواهد او مثل اروپا شود این ملک خراب

در اروپا همه را مسلک و آیین این است

که زن و مرد ز شهوت نشوندی بی تاب

این جوانان وطن بنگر و این نسوان را

خود تو انصاف بده هست چنین رای صواب (12)

8-
امیری فیروز کوهی (1288-1363)
استاد سید کریم امیری فیروز کوهی متخلص به "امیر" از شاعران و نویسندگان به نام ایران اسلامی دوره اخیر است از کارهای وی دو جلد دیوان است مشحون از غزلیات و قصاید و مثنوی. دینداری و تعهد و عشق به امامان، به ویژه امام رضا وحضرت صاحب الامر (ع) در اشعار او موج می زند.
مثنوی عفاف نامه وی در این باب بسیار معروف است که ابیاتی از آن را نقل می کنیم:
ای زن ای سرو ناز و باغ وجود

نور بخشنده چراغ وجود

ای به تو زنده جان خرد و کلان

وی پدید از تو بر دلال ویران

در رفاه از تو دوده آدم

در تعب بی تو هر که در عالم

فکر تو دستیار کار همه

کار تو نیز دستیار همه

بی تو قائم نظام هستی ما

در تو ظاهر خداپرستی ما

چون زآیین و کیش روی نهفت

کرد با عصمت آنچه نتوان گفت

پس تو را آنچه راستان گفتند

آنچنان کن که آنچنان گفتند

روی از غیر شوی خویش بپوش

جان فدای تو، روی خویش بپوش (13)
9- عصمت ایزدی
بانو عصمت ایزدی شعری در دفاع از حجاب دارد:
آن که زد از ره کین طعنه به مستوری زن

یا رب از سنگ عقوبت تو دهانش بشکن

خواهی آن کس که کند ریشه اسلام ز بیخ

یک سراز صفحه گیتی بن وبیخش بر کن
ای که بی پرده تویی منکر قانون حجاب

که نکرده است خدا حکم به مستوری زن
گه کنی حمله به قرآن که نگفته است چنین

گه کنی منع ز رخ بستن و خود پوشیدن
گه به منظور اهانت سوی روحانیون

می کنی باز به بیهوده سرایی تو دهن

گه مسلمان صفت اظهار کنی مذهب و کیش

گه شوی منکرقرآن و چون شیطان ره زن (14)
(14)
10- اقبال لاهوری
اقبال به رغم ستایشی که در برخی از آثارش از رضاخان دارد، به طور اصولی مخالف با تقلید کورکورانه شرقی ها، به ویژه مسلمانان از غرب است و در این باب اشعار فراوانی دارد. یک مصداق آن، اشعاری است که در این باره با لطافت تمام سروده است:
بهل ای دخترک این دلبری ها

مسلمان را نزیبد کافری ها

منه دل بر جمال غازه پرورد

بیاموز از نگه، غارت گری ها

نگاه تست شمشیر خداداد

بزخمش جان ما را حق به ما داد

دل کامل عیار آن پاک جان برد

که تیغ خویش را آب از حیا داد (15)

11- آیت الله صافی
آیت الله ملامحمد جواد صافی گلپایگانی منظومه ای با عنوان کلمه الحق سروده است که بخشی از آن چنین است:
نمود آن بد سرشت کمتر از زن

برهنه بانوان در کوی و برزن

پی کشف حجاب آن ناکس پست

بسی کشت و بسی آزرد و بس خست

زن و دختر به دست پاسبانان

به هر کوی و گذر نالان و گریان

برای قسمتی اشرار بیعار

در فحشا گشود آن شوم غدار

چه با عفت زنی کز خوف جان داد

چه آبستن زنی کو حمل بنهاد

بسا محجوبه کز ضرب لگد مرد

بسا مستوره کاندامش شده خرد

همه جا زور جشن آن گرفتند

به میل خویشتن بس یاوه بستند (16)

…
در اینجا به اشعار کوتاهی از چند شاعر ناشناخته اشاره می گردد که درباره حجاب سروده شده است.
مهر انگیز نامی اشعاری در ستایش بی حجابی سخت وقیحانه سرود که زنی عفیفه و محجبه جواب اشعار کفر مهر انگیز را داده و آن اشعار این است:
شوخکاشور مینگیز در این کشور ما

مفکن چادر ناموس و حیا از سر ما

مهر انگیز نباید که شود شورانگیز

مهر انگیز تو رحمی کن و شو رهبر ما

ما خود اندر ره ناموس بباید کوشیم

تا که راضی شود از عفت ما داور ما

شیخ ناکرده ز خود حکم بپوشیدن رو

زان که او را نسزد تا که بود مهتر ما

این حجاب از اثر حشمت دین اسلام

شده محتوم بفرموده پیغمبر ما (17)

…
یا شاعری دیگر دباره حجاب و عفت چنین سروده است:
هر آن عاقل که اوصلاح عالم در نظر دارد

بداند تاچه حدی دین در این مقصد اثر دارد
همی دانند دانایان که اندر این زمان دنیا

به دین از هر زمانش احتیاجی بیشتر دارد
حجاب وعفت و عصمت کمال و خدمت شوهر

که می گوید برای فرقه نسوان ضرر دارد
مگر اوضاع نکبت بار محنت آور دنیا

به جزبا رفع بی دینی علاجی خوب تر دارد (18)
(18)
…
اما در این میان شاعرانی هم بودند که بخاطر موقعیت اجتماعی و سیاسی خود یا تحت تاثیر محیط جامعه یا به علل شخصی در مذمت از حجاب و دفاع از کشف حجاب اشعاری سروده اند، که به اسامی آنان اشاره می گردد:
در اوج مساله کشف حجاب عارف قزوینی، میرزاده عشقی و ایرج میرزا، فانی، نصیری بروخی، غلامرضا روحانی، سلیم ایزدی، امیر الشعراء نادری، جهانگیر خلیلی، مرتضی شکسته، عباس فرات و زندخت اشعاری سروده اند.

نتیجه:
یکی از ابزار های مهم طرفداران حجاب در مقابل پدیده کشف حجاب و ترویج بی حجابی، استفاده از ادبیات منظوم است. در این زمینه شاعران دیندار در مقابل شاعران نوگرا و متجدد، اشعار زیادی در ستایش حجاب سرودند و کوشیدند تا با زمینه ادبی، حجاب را جزئی از دین و قرآن در کلام منظوم نشان دهند. طبیعی است که دامنه نفوذ شعر و ادبیات می تواند تاثیر عمیقی بر توده مردم و مخالفان حجاب باقی گذارد. در مقابل هجوم اشعار در نفی حجاب و همکاری مطبوعات و دولت کار بسیار سختی به نظر می رسید؛ اما همان طور که بررسی گردید جامعه ادبی ما به خوبی در آن دوران بحرانی از عهده این مهم برآمد.
دشتی در سالگرد هفدهم دی در روزنامه اطلاعات خبر از "نظم و نثر" فراوانی می دهد که در ستایش از اقدام کشف حجاب نوشته و منتشر شده است. همین طور، شیخ ابوالفضل خراسانی که نمونه ای از اشعار حجاب و ضد حجاب را می آورد، به فعالیت متجددین در این باره اشاره کرده، می نویسد "اگر بدانید لا مذهبان ایران و شعرای بیدین از ایشان زمانی که برای کشف حجاب زنان بر میان بستند، چه شعر ها بهم بافتند و چه مقاله ها که نوشتند! خدادادِ مشتی از دوشیزگان و عفایف از زنان را به زودی بگیرد و زمین را از لوث وجود این قبیل جنایت کاران پاک نموده، و هر یک را به کیفر و جزای خود برساند."(19)
اما با بررسی اشعار شعرای مدافع کشف حجاب به پاره ای از اعتقادات آنان می توان پی برد که آنان اغلب به مفهوم اسلامی و ملی پوشش و عفاف توجهی نداشتند و در مقابل گویندگان مدافع حجاب به حمایت از دستورات الهی و تعالیم قرآنی آن را ارج نهادند و در کلام خود انعکاس دادند.

پانوشت
1- اعلام قرآن خزائلی ص 61-62
2- همان گونه که ذکر شد در سوره نور حدود پوشش اسلامی در آیات 30-31 بیان شده است.
3- مکارم الاخلاق، ترجمه سید ابراهیم میر باقری، جلد اول.
4- ابن خلدون می گوید: در نهاد انسان اعتقاد به کمال قوم غالب بر ملت شکست خورده حاصل می شود و منشاء آن احترام به قوم غالب است و هر گاه چنین پندار غلطی پیش آید سرانجام به اعتقادی مبدل می شود. این اعتقاد به پیروی از طرز لباس و رفتار آنان می انجامد. مقدمه ابن خلدون (ترجمه گنابادی)، ج 1، ص 281.
5- دیوان رشید یاسمی، انتشارات امیر کبیر، صص 43-45.
6- کشف الغرور، صص 112-113
7- احسن الحکایات، ص 134؛ کشف الغرور، ص 43.
8- وسیله العفائف، ص 141
9- کشف الغرور، صص 8-10
10- همان منبع، صص 17-18
11- همان منبع، صص 49-50
12- همان منبع – ص 56
13- همان منبع ، مثنوی عفاف نامه.
14- هفدهم دی ماه مناظره جوان دانشجو و دهقان پیر، صص 117-119. به نقل از سید جلال کاشانی.
15- کلیات اشعار فارسی مولانا اقبال لاهوری، (به کوشش احمد سروش،تهران، سنائی) ص 465.
16- کلمه الحق یا تاریخچه منظوم دوره منحوس رضا خان پهلوی (محمد جواد صافی، به کوشش علی صافی گلپایگانی) قم، انتشارات هادی، صص 43-47
17- احسن الحکایات، صص 131-132، کشق الغرور، ص 30
18- همان منبع، ص 142-143 ، همان منبع صص 140 – 141
19- داستان حجاب، صص 159-160 به نقل از احسن الحکایات فی حجاب السافرات، ص 70

فهرست منابع و مآخذ
1- قرآن مجید، به خط طاهر خوشنویس، انتشارات اسلامیه
2- احسن الحکایات فی حجاب السافرات، ابوالفضل خراسانی، تهران 1365 ق.
3- اعلام قرآن، محمد خزائلی، انتشارات امیرکبیر، تهران 1371.
4- داستان حجاب در ایران پیش از انقلاب، رسول جعفریان، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تهران 1383
5- دیوان رشید یاسمی، تهران، امیرکبیر، 1362.
6- کشف الغرور، تهران، دارالکتب الاسلامیه آخوندی، 1368ق
7- کلمه الحق (تاریخچه منظوم دوره منحوس پهلوی)، محمد جواد صافی، به کوشش علی صافی، قم، هادی، 1358 ش.
8- کلیات اشعار فارسی مولانا اقبال لاهوری، به کوشش احمد سروش، تهران، سنایی.
9- مکارم الاخلاق، تالیف رضی الدین الطبرسی، ترجمه سید ابراهیم میر باقری، انتشارات فراهانی.
10- وسیله الفعایف یا طومار عفت، شیخ یوسف گیلانی، رشت، 1346 ق.
11- هفدهم دی، مناظره جوان دانشجو و دهقان پیر، تهران 1329 ش.

فهرست مطالب
عنوان صفحه
مقدمه و پیشگفتار 1
حجاب از دیدگاه قرآن و اسلام 2
پدیده کشف حجاب 4
پوشش در شعر شعرای مدافع حجاب 6
– اشرف الدین حسینی 6
– وافی عراقی 7
– دکتر محدود افشار 7
– سناد الاسلام 8
– طلوعی 8
– غرای نجف آبادی 9
– نجفدری فیروزکوهی 9
– امیدی فیروزکوهی 10
– عصمت ایزدی 10
– اقبال لاهوری 11
– آیه الله صافی 11
– نتیجه گیری 14
– پانوشت 16
– فهرست منابع و مآخذ 18
1