مقدمه
اثرات مخرب سدها در محیط زیست کشور هیچ گاه به صورت همه جانبه مورد بررسی قرار نگرفته است به عنوان مثال هنوز روشن نیست که آیا سدها در ایران موجب لرزش زمین شده یا نه ؟ اما تجربه ها ی مشابه در هندوستان ، افریقا و مصر نشان می دهد که سد سازی موجب وقوع زلزله هایی البته نه خانمان برانداز شده است . از سوی دیگر هنوز معلوم نیست در مناطق گرمسیری وجود آب راکد به چه میزان سبب شیوع بیماری هایی نظیر مالاریا را سبب می شود . مهم تر آن که به زیر آب رفتن هکتارها زمین در اثر ایجاد دریاچه در پشت سد بسیاری از افراد مجبورند سرزمین مادری خود را ترک کنند ، سرنوشتی که این افراد ناگزیر به آن تن می دهند و به مشاغل دیگر روی می آورند و یا به دیاری دیگر مهاجرت می کنند در مطالعات اجتماعی-اقتصادی مربوط به توجیه پروژه جایگاهی ندارد ، آن چه مهم تلقی می شود وضعیت امروز این مهاجران است و هیچ ضمانتی برای فردای آنان وجود ندارد گرچه آثار سد سازی در ایران مشابه کوه یخی است که بخش اعظم آن در زیر آب از دیدگان پنهان است اما گوشه ای از این اثرات امروز نمایان شده است . سد "حسن لو" در این ارتباط یک نمونه است . این سد اکوسیستم های کم نظیر تالابی یادگارلو و شورگل که به عنوان تالاب های بین المللی شناخته می شوند را چنان مختل کرده که آن ها را به مونترو لیست کنوانسیون رامسر اضافه کرده است . همچنین احداث سدهای کوچک و بزرگ دیگر در آذربایجان غربی روی رودهای منتهی به دریاچه ی ارومیه (بزرگ ترین دریاچه ی داخلی ایران که از نظر جهانی حائز دو عنوان ذخیره گاه زیست کره و تالاب بین المللی است ) سبب شد تا شوری این اکوسیستم آبی چنان افزایش یابد که عرصه ی حیات آن تنگ شود . این پدیده ی تلخ در اثر عدم رعایت ، حتی به پایین دست سدها به وقوع پیوسته است . با این حال توجیه گران عوامل توسعه برون زا خشکسالی های پی در پی را بهانه قرار داده اند . در خوزستان نیز سد سازی روی رودهای پر اهمیت چون کارون ، دز و کرخه عواقب ناخوشایندی برای افراد محلی و طبیعت به ارمغان آورده است . کاهش حجم آب در مصب رودخانه هایی که به خلیج فارس می ریزند سبب شده آب شور پیشروی قابل ملاحظه ای از خود نشان دهد . با توجه به آن چه گفته شد در طرح های آبی که در گذشته به خصوص در زمینه ی سدهای کشور مطالعه و اجرا شده است مطالعات زیست محیطی جایی نداشته اند . لذا اگر مشکلاتی در این سدها وجود دارد به دلیل عدم مطالعه و پیش بینی پیامدها و عدم توجه به راه های تخفیف نارسایی ها بوده است .
مسائل زیست محیطی در مراحل مختلف مانند طراحی ، احداث سد و یا در هنگام بهره برداری از سدهای کشور ظاهر می شود ، گرچه در پاره ای از ساختگاه ها در مرحله ی قبل از اجرا نیز مشکلاتی به چشم می خورد .
گرچه نمی توان انکار کرد ، همچنین سهم مهم و ارزنده سدهای کشور را در توسعه کشاورزی ، تولید برق ، کنترل و مهار سیلاب ، تامین آب شرب و… نمی توان کوشش و تلاش خیلی عظیم متخصصین و مسولان را در ارائه ی طرح های و اجرای آن با ناسپاسی جواب داد و با اثرات اجتماعی و اقتصادی سدها را در توسعه ی کشور نادیده گرفت اما باید اذعان داشت که تقریباً هیچ سدی در کشور وجود ندارد که دارای مسئله و مشکل زیست محیطی خاصی نباشد .از اوائل انقلاب تب احداث بند و سد به تمامی سازمان ها و ارگان ها و حتی افراد خصوصی کشیده شده بود و لذا در این آشفته بازار بسیاری از بندها و سدهای کوتاه با معماری غیر مهندسی ساخته شد و علاوه بر هزینه های که بر دوش ملت تحمیل گردید به دلایلی از جمله سرریزی سد ، تجمع رسوب ، استفاده از مصالح نامناسب و طراحی غلط مولفه های جنبی این بند و سدهای از بین رفته و غیرقابل استفاده مانده است . از جمله سدهای بزرگی که در کشور ساخته شده است می توان به سدهای دز ، شهید عباس پور ، درود ، جیرفت ، میناب و پیشین اشاره نمود .
در این سدها مسئله ی رسوب ، کیفیت آب ، ملاحظات اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی ، نحوه ی بهره برداری از سد ، شور شدن اراضی ، تلفات آب ، زه دار شدن اراضی ، جا به جایی مردم ، عدم رشد و توسعه ی کشاورزی و عدم مدیریت بهره برداری مناسب به چشم می خورد .
در سدهای جنوب کشور به دلیل ارتفاع کم منطقه از سطح دریا و مقدار تبخیر نسبتاً زیاد از سطح دریا و مقدار تبخیر نسبتاً زیاد از سطح دریاچه ، ورود مواد آلی ، فاضلاب های روستایی ، کودهای شیمیایی و ورود جریان های سطحی با مقدار هدایت الکتریکی زیاد نمک بالا به دریاچه احتمال لایه بندی در دریاچه ی سد وجود دارد که این امر موجب کاهش کیفیت آب دریاچه خواهد شد . از جمله این سدها می توان به سد میناب به عنوان بارز از گندیدگی آب اشاره نمود .
یکی دیگر از مشکلات این سدها مشخص نبودن برنامه ی بهره برداری است . قطعی نبودن آب کشاورزی و شرب ، نحوه ی استفاده از آب کشاورزی ، وجود حقابه ها ، خرد مالکی و عدم یکپارچگی زمین ها ، عدم شرکت مردم روستایی در مدیریت بهره برداری عدم تغییر روش های زراعی ، نبودن سیستم های آبیاری و زهکشی مدرن ، فقر فرهنگی ، فقر علمی در کشاورزی ، عدم همکاری وزارتخانه در کارهای عمرانی موجب گردید که طرح های سد سازی در کشور به طور صد در صد به اهداف دلخواه نرسد .
در بیش تر موارد با ایجاد سدها فقط اهداف استحصال و ذخیره ی آب تامین شده است ، اما این که آب چگونه ، کجا ، به چه مقداری ، در چه زمین هایی و با چه بهای مصرف می شود ، سوالات بدون جوابی است که هیچ کس خود را موظف ه جواب دادن نمی داند .
وجود کارخانجات صنعتی ، ماهی سراها و مراکز دامپروری نیز بر آلودگی آب ها پاره ای از سدها می افزاید .
تشکیل لجن زارها در اطراف سدهایی مانند دز و از بین رفتن زیست بوم طبیعی منطقه ، افزایش رسوب گذاری در اطراف سد سفید رود و تغییرات شدید اکوسیستم رودخانه ، شور شدن آب رودخانه های بهمن شیر و کارون و از بین رفتن آبزیان آن ها تنها گوشه ای از تبعات زیست محیطی احداث سد در اکوسیتم های طبیعی است که مشخص می کند پروژه های سدسازی در ایران با توجه به استانداردها قوانین زیست محیطی صورت نگرفته است .
اثرات عمده ی یک سد و سازه های آبی جانبی
اثرات عمده ی یک سد و سازه های آبی جانبی را می توان با شناسایی عوامل تحت تاثیر احتمالی آن به شرح زیر پیش بینی نمود .
الف: محیط فیزیکی
* اثرات بر اقلیم و کیفیت هوا
شناسایی و پیش بینی اثرات یک طرح یا پروژه ی سد بر اقلیم منطقه عموماً مشکل است . اثرات مشخص برخی از فعالیت ها مانند استفاده از وسائط نقلیه ، احداث ساختمان ها و افزایش خروجی ها به هوا می توانند موجب بروز تغییرات به ویژه در میکروکلیمای محل جایگاه و پیرامون آن پدید آورند . پدید آمدن اسموگ (دودمه) در هوا موجب مریضی و احتمالاً مرگ در افرادی می شود که ناراحت های ریوی و قلبی دارند . افزایش گرد و غبار بر کاهش مداوم موجب آسیب و خسارت بر گیاهان می شود . اثرات آلودگی هوا را می توان از لحاظ بهداشتی ، اقتصادی و تاثیرات آن بر فضای سبز و پوشش گیاهی طبقه بندی نمود . میزان آلاینده ها ی هوا باید در مراحل ساختمانی و بهره برداری گزینه های مختلف پروژه تجزیه و تحلیل شده و اثرات آن از جنبه های مختلف تشریح شود .
* اثرات بر کمیت و کیفیت منابع آب
اقدامات فیزیکی نظیر تغییر مسیر جریان آب رودخانه موجب افزایش تغییرات اکولوژیکی می شود به اضافه رسوب گری ئ افزایش رسوبات در رودخانه باعث تغییر مسیر جریان آب شده و حجم آن کاهش پیدا می کند . تخلیه ی فاضلاب در آب ها نیز بر ماهیان تاثیر می گذارد و اثرات تجمعی آن قابل توجه است . با برداشت آب جهت مصارف مختلف ، ذخایر سفره های زیرزمینی دچار کاهش می شوند . کاهش مقدار آب می تواند مسائل جدی از نظر تجاری ، حیات وحش و موارد تفریحی ایجاد نماید . جریان غیر منظم آب ها نیز موجب سیل گیری و با خشک شدن آب رودخانه می گردد .
گیاهان با تغییر و یا کاهش جریان آب بسیار حساس بوده و سریعاً واکنش نشان می دهند و با توجه به فعالیت ها ی پروژه در مراحل ساختمانی و بهره برداری ، تغییرات کمی و کیفی ایجاد شده اند از لحاظ اثراتی که در محیط زیست ایجاد می کنند بررسی شوند . از این لحاظ باید این اثرات را در رابطه با گزینه های مختلف در مراحل ساختمانی و نیز در مرحله ی بهره برداری پیش بینی نمود . آب شیرین چنین دریاچه هایی و مخازن آبی برای مصارف شهری و صنعتی قابل استفاده نخواهد بود و در صورتی که مجبور به استفاده از چنین آبی باشند ، هزینه ی تصفیه و گند زدایی آن بسیار بالا خواهد بود .
* اثر بر صدا
سرو صدا در مراحل ساختمانی و احتمالاً بهره برداری بیش تر از تراز وضعیت موجود خواهد بود . منابع خطی سر و صدا می نواند شامل تردد وسائط نقلیه برای ورود و خروج به جایگاه و محدوده ی پیرامونی آن باشد . در محل استقرار یک دستگاه سنگ شکن اثرات مختلفی ناشی از آلودگی صوتی در محدوده ی محل پروژه ایجاد می شود . در مرحله ی بهره برداری نیز سیستم حمل و نقل و شبکه ی راه های منتهی به جایگاه تحت تاثیر وسائط نقلیه که مواد خام ، محصول و کارکنان را حمل می نمایند قرار می گیرند . لذا ساکنین محلی به دلیل افزایش سر و صدا که منجر به آلودگی صوتی می گردد دچار مزاحمت خواهند گردید .
ب)محیط بیولوژیک
* اثرات بر گیاهان
اثرات مستقیم پروژه بر گیاهان می تواند ناشی از برداشت خاک محل و با احداث یک جاده دسترسی جدید در مراحل ساختمانی باشد . برش گیاهان جهت پاک تراشی و یا مصرف سوخت از دیگر فعالیت هایی است که معمولاً در مراحل ساختمانی انجام می گیرد . اثرات غیرمستقیم تخریب و پاک تراشی گیاهان ممکن است شامل آلودگی خاک ، آب ، تغییر سطح سفره های آب های زیرزمینی و شیمی آب باشد . دگرگونی احتمال در میکروکلیمای محل نیز به دلیل تحت تاثیر قرار گرفتن اقدامات تخریب پوشش گیاهی صورت می پذیرد . گیاهان می توانند به طور مشخص در اثر فعالیت های مختلف پروژه تحت تاثیر واقع شوند . ایجاد گرد و غبار در عملیات ساختمانی و یا در فرآیند بهره برداری نمونه ای از اثرات پروژه ی پیشنهادی در محیط بیولوژیکی است . کاهش پوشش گیاهی باعث تغییر در جمعیت های انسانی و جانوری می شود و موجب مهاجرت تعداد زیادی از آن ها می گردد . برخی از اهالی به دلیل وابستگی به جنگل و از دست دادن این منابع جهت امرار و معاش و یا استفاده های دیگر در مواجهه با تغییر شغل و معیشت گردیده و یا اقدام به مهاجرت به مناطق دیگر می نمایند . گونه های جانوری به دلیل از دست دادن زیستگاه های خود و یا از بین رفتن و یا ناگزیر به یافتن زیستگاه ها و پناه گاه های جدیدی که بتوانند شرایط اکولوژیکی خویش را در آن بیابند خواهند بود .
همچنین ایجاد سد باعث توسعه و افزایش علف هرز از نوع Luxuriant weed در دریاچه ی سد می شود .
* اثرات بر جانوران
در اکثر مواقع ، یک اثر محیطی علاوه بر ایجاد ناسازگاری ها جهت یک جانور می تواند برای گونه های دیگری که در زنجیره های غذایی مرتبط با جانوران دیگری می باشند خسارت بار محسوب می شود . آبزیان به تغییر در شیمی آب که در رابطه با تخلیه ی فاضلاب های صنعتی و یا زه آب های زراعی حاوی کود و سموم شیمیایی قرار می گیرند شدیداً حساس می باشند . پدیدار شدن آلودگی ، تخلیه ی آب های گرم و تخریب زیستگاه ها در رودخانه ، به عنوان عامل مخرب و زیان بار باید مورد بررسی قرار گیرند .
اثرات غیرمستقیم تغییرات جمعیت ماهیان که تحت الشعاع صید زیاد و بی رویه ، شکار مفرط ، بر هم زدن تعادل زیستگاه و محل زادآوری و…. است پیامدهای ثانویه ی آلودگی و تغییرات اکولوژیکی زیستگاه های آبزیان محسوب می گردد .
به طور کلی ، در صورت امکان اثرات بیولوژیکی گزینه ها را باید استفاده از روش های کمی تشریح نمود . چنان چه کاربرد این روش ها میسر نباشد می توان از تحلیل های کیفی استفاده کرد . یکی از روش های پیش بینی اثرات یک پروژه بر محیط زیست بیولوژیکی استفاده از چک لیست است که همبستگی یکایک اثرات بر روی موجودات زنده ی گیاهی و جانوری در منطقه مورد نظر نشان داده می شود . نمونه های اثرات بر محیط زیست بیولوژیکی می تواند شامل مواد زیر باشد:
– انواع اکوسیستم های ثابت و برگشت پذیر
– باروری سالیانه
– کل محصول دائمی و یا توده ی مواد آلی
– تولیدات جانوری و گیاهی
– جمعیت جانوران(آبزیان وخاکزیان)
– تراکم جمعیت و گونه ها
– تنوع گونه ها
– تغییر زیستگاه
– آشیانه سازی
– یوتریفیکاسیون دریاچه ها و تالاب ها
– آلودگی هوا بر فضای سبز
– چرخه های غذایی
– گونه های نادر و حمایت شده
– گونه های در معرض خطر انقراض
ج)محیط اقتصادی ، اجتماعی
محیط های اقتصادی ، اجتماعی در مراحل ساختمانی ، بهره برداری و یا پس از آن دستخوش تغییرات مشخص می شوند . آلودگی هوای ناشی از فعالیت پروژه می تواند بر جمعیت منطقه اثر بگذارد . استقرار پروژه نیز احتمالاً سبب جذب جمعیت زیادی خواهد داشت . نهایتاً کاهش و یا افزایش جمعیت بر اقتصاد محلی تاثیر می گذارد . الگوهای اجتماعی و اقتصادی محلی نیز به دلیل ورود تعداد زیاد جمعیت مهاجر دچار تغییر می شود . از سوی دیگر نیاز به خدمات تسهیلات عمومی افزایش خواهد یافت . در پروژه ی پیشنهادی امکان دارد که نیازی به جاده دسترسی جدید وجود نداشته باشد . لذا جاده های موجود جهت حمل و نقل استفاده می نمایند . بدیهی است مشکلات ترافیکی ، تصادفات و سوانح جاده ای اثرات متعددی بر منطقه خواهد گذارد .ازدیاد میزان تصادفات ، راه بندان ها ، دیر رسیدن اهالی به محل کار و یا منزل از مشکلات عمده و از اثرات مهم احتمالی پروژه پیشنهادی محسوب می شود . مثال دیگر ساخت خانه های متعدد برای کارکنان پروژه ، افزایش میزان فاضلاب و کاهش کارکرد تصفیه خانه ی فاضلاب محلی را به دنبال خواهد داشت .
از دیگر اثرات پروژه بر محیط اجتماعی- اقتصادی ، کاهش قیمت مستغلات ، اراضی و نحوه ی مالکیت ها خواهد بود و منازل واقع در مجاورت جاده ها و یا محل فعالیت پروژه احتمالاً به دلیل ایجاد آلودگی صوتی و هوا دچار کاهش قیمت خواهند شد . لیکن احتمالاً افزایش قیمت منازل و واحدهای مسکونی در مجاورت برخی پروژه ها وجود دارد .
د)محیط فرهنگی
محیط های فرهنگی می توانند در اثر اجرای پروژه ی پیشنهادی دچار خسارت و لطمات جدی می شود . مراکز توریستی- تفریحی ، یادمان های باستانی ، تاریخی و فرهنگی از نخستین مکان هایی هستند که فعالیت پروژه اثرات سوء بر آن ها ایجاد می نماید . لذا پیش بینی اثرات به دلیل وجود باورها ، آداب و عادات و رسوم مردم در سطوح ملی و منطقه ای باید ارزیابی شود و میزان اهمیت و دامنه ی این اثرات بر چشم اندازها در رابطه با آب و خاک و گیاه قرار می گیرد و از نظر زیبایی شناختی اهمیت ویژه ای برای انسان ها دارد . تغییر در مورفولوژی سواحل نیز می تواند موجب کاهش جاذبه های طبیعی از نظر جذب توریسم شود . قطع بی رویه ی درختان و یا پوشش گیاهی ، سبب کاهش کیفیت چشم انداز های طبیعی می گردد .
اثرات مهم زیست محیطی
مهم ترین اثرات زیست محیطی طرح ها و پروژه های سد و سازه های آبی جانبی آن احداث سازه ی سد و دریاچه یا ذخیره گاه آب آن است . سدهای بزرگ و چندمنظوره تغییرات دگرگونی های قابل توجه و مشخصی که برخی از آن ها غیرقابل جبران می باشد . در مناطق گسترده حوزه نفوذ خود ایجاد می کنند .
مناطق حوزه ی نفوذ یک سد و دریاچه ی آن شامل اراضی بالا دست از منشا سرچشمه های رود های منتهی به سد در حوزه ی آبریز تا محل تخلیه ر پایین دست می تواند در محل دهانه ی رودخانه ی اصلی در دریا ، تالاب و یا دشت های بسته باشد . لذا اثرات زیست محیطی این سازه ها در محدوده ی بلا فصل و در منطقه ی وسیع تر ، شامل حوزه ی آبریز ایجاد می گردد . سدها از اثرات مثبت و منفی برخوردارند . عمده ترین اثرات مفید و مثبت سدها را می توان شامل موارد زیر دانست :
* ایجاد فرصت های شغلی در منطقه ی احداث پیرامون آن در مراحل ساختمانی و بهره برداری
* توسعه ی راه های دسترسی و زیر ساخت های مختلف
* افزایش سطح زیر کشت و میزان تولید محصولات زراعی
* تامین آب برای مصارف کشاورزی ، صنعت و آشامیدنی
* کنترل سیل و کاهش مخاطرات سیل گیری در منطقه و حوزه ی آبریز
* جلب مشارکت مردمی
* کاهش خسارات اقتصادی در زمینه ی جلوگیری از آبگیر شدن و تخریب اراضی زراعی ، وقوع سیل و یا جلوگیری از کمبود آب در فصول زراعی
اثرات مستقیم سد و سازه های جانبی آن شامل افزایش رسوبات ، تخریب جنگل ها ، از بین رفتن احتمالی سکونت گاه های انسانی و فعالیت های وابسته به آن مانند کشاورزی و دامداری است که در نتیجه ی آبگیری دریاچه ی پشت سد به وجود می آید .
اثرات غیرمستقیم طرح ها و پروژه های مذکور در دوران ساخت و بهره برداری را می توان در احداث جاده های دسترسی ، ساختمان های اقامت موقت برای کارکنان ، نصب خطوط انتقال نیرو و مهاجرت جوامع محلی جا به جا شده و اسکان یافته دانست . عمده ترین اثرات زیست محیطی سد ها و سازه های جانبی را می توان به طور خلاصه به شرح زیر معرفی نمود :
تغییرات هیدرولوژیکی
با تغییر مسیر رودخانه ها ، انحراف آن ها و یا ذخیره کردن آب ، کاهش دبی رودخانه و یا خشک شدن آن در پایین دست سد به وقوع می پیوندد که می تواند دارای پیامدهای اقتصادی ، اجتماعی و یا بیولوژیکی شود . ایجاد ذخایر آب در مخازن و دریاچه ی سد نیز در میزان ایستایی آب زیرزمینی سراب و پایاب ساختگاه سد تاثیر دارد . افزایش سطح ایستایی در بالا دست و محدوده ی مخزن و کاهش آن در آبرفت های پایین دست ساختگاه اغلب به وقوع می پیوندد .
صید و صیادی
تغییر مکرر جریان آب و دگرگونی شرایط هیدرولوژیک و لیمنولوژیک آب رودخانه ها و احداث بندها و موانع ، موجب کاهش جمعیت آبزیان و از دست رفتن فرصت تخم ریزی و تکثیر ماهیان و تخریب زیستگاه های آنان می گردد . کاهش جمعیت ماهیان در پیامد خود موجب رکود فعالیت های صید و صیادی می شود . هر چند با معرفی گونه های جدید پرورشی یکی از پیامد های ایجاد دریاچه ها و ذخیره گاه های پشت سد ها افزایش میزان صید ورزشی و تفریحی است که در شرایط کمبود بازده رودخانه ها از نظر شیلاتی موجب بهره برداری بیش تر این گونه ها می گردد .
تغییرات در میزان مواد آلی و معلق
سدها معمولاً در مناطقی که از پوشش گیاهی غنی برخوردارند احداث می گردند . تجزیه ی مواد آلی در این اراضی و نیز در دشت های سیلابی موجب ورود مواد مغذی به منابع آبی می شود . از سوی دیگر به دلیل ورود پساب های انسانی و فضولات دامی و جانوری و نیز در شرایط کاربرد کودهای حیوانی و شیمیایی در بالا دست ، احتمال افزایش مواد مغذی بسیار زیاد است . این فواید در اعماق آب ذخیره گاه آب و دریاچه ی سد به وقوع می پیوندد و در کاهش کیفیت آب آن ها موثر است .
افزایش پلانکتون ها ، تغییر جوامع جانوری آبزی ، کاهش میزان اکسیژن محلول و ظهر گازهای سولفید هیدروژن از اختلالاتی است که در این منابع پدید می آید و استفاده از آب را برای مصارف شرب غیر ممکن می سازد . مواد معلقی نیز که در افزایش فرسایش و یا رواناب ها وارد رودخانه ها شده و توسط آن ها حمل می شده ، ظرفیت ذخیره گاه ها را در طی سالیان کاهش می دهند . این عوامل از سوی دیگر موجب افزایش گیاهان آبزی و تسریع در پر شدن ذخیره گاه های آب می شوند . کاهش عمر مفید سد و کمبود مواد مغذی برای نیازهای اراضی در پایین دست از دیگر پیامدهای طرح ها و پروژه های مذکور محسوب می گردد .
لرزه خیزی و زمین لغزه
تجربیات کسب شده در دیگر مناطق جهان نشان می دهد ایجاد سد و ذخیره گاه آبی در آن ، با توجه به فشار وارده ، ارتباط زیاد بین دریاچه و ذخیره گاه های آب در پشت سد و وقوع زلزله وجود دارد . میلیاردها تن بار بر کف مخزن ، امکان وقوع زلزله های القایی بعد از مرحله ی آبگیری و ذخیره ی آب را ایجاد می کند که در محل گسل ها بیش تر خواهد بود . زمین لغزه ها به ویژه در نواحی پر شیب در اثر فعالیت های ساختمانی و یا دریاچه ی سد افزایش می یابند که می تواند در پر کردن مخزن موثر باشد .
پوشش گیاهی
در مراحل ساختمانی و نیز آبگیری دریاچه ها و ذخیره گاه های آب در پشت سد ها و اراضی جنگلی و مرتعی قابل توجهی تخریب می گردند . به اضافه احداث راه های دسترسی تاسیسات سازه های جانبی نیز در حال کاهش پوشش گیاهی موثر است و روند فرسایش خاک را تسریع می بخشد .
از سوی دیگر برای توسعه ی کشاورزی ، جنگل ها و مراتع طبیعی واقع در اراضی ارتفاعات انتخاب می شوند و زیر پوشش کاشت که محصولات زراعی قرار می گیرند . مواد غذایی مورد نیاز جوامع گیاهی اراضی پایین دست ساخت گاه سد نیز که در دشت های رسوبی و سیلابی واقع شده اند به دلیل احداث سد کاهش یافته و در معرض تخریب و تبدیلی واقع می شوند .
جمعیت حیات وحش
در فرایند تخریب پوشش گیاهی در مرحله ی ساختمانی سد ، به ویژه در بالا دست ساخت گاه در اراضی ای که آبگیری می شوند زیستگاه های مختلف حیات وحش جانوران منطقه از دست می رود .
یکی دیگر از اثرات احداث سدها ، حتی در شرایط ایجاد پلکان ماهی رو ، کاهش جمعیت آبزیان به ویژه ماهیان مهاجر است . حیات وحش منطقه از نظر الگوهای مهاجرتی نیز دستخوش تغییر قرار گرفته و برای بسیاری از گونه ها امکان جا به جایی و انتخاب زیستگاه های جدید در محدوده ی پروژه وجود ندارد . لذا نهایتاً کاهش قابل توجهی در جمعیت حیات وحش منطقه به وقوع خواهد پیوست . گونه های حساس ، کم جمعیت ، نادر و در معرض انقراض نیز در خطر نابودی قرار می گیرند . هر چند شرایط اکولوژیکی جدیدی برای تعدادی از گونه ها ی آبزی نظیر پرندگان مهاجر و دوزیستان در حاشیه ی دریاچه ی سد فراهم می شود .
لایه بندی حرارتی
لایه بندی فرآیندی حرارتی است که تحت تاثیر عواملی چون اندازه ، مورفولوژی ، عموماً خصوصیات و شرایط جغرافیایی محل ساخت گاه ، نسبت به جریان ورودی به مخزن و نسبت عمق به طول آن در دریاچه ی سد ها به وقوع می پیوندد .
مغذی شدن
یوتریفیکاسیون یا مغذی شدن آب در مخزن سد در شرایطی که مواد مغذی از طریق فاضلاب ها و زهکش به آن وارد شوند بروز می نماید . توسعه ی فعالیت های انسانی و یا شرایط طبیعی بالا دست سد می تواند در بلند مدت به افزایش مواد مغذی آب و رسوبات کف بستر بیانجامد و در نهایت موجب کاهش اکسیژن محلول در زیر لایه می گردد . در این شرایط آب دریاچه به دلیل ایجاد بوی نامطلوب و مسدود نمودن صافی ها قابلیت استفاده ی مستقیم نخواهد داشت .
ایمنی
احتمال شکست سد ها در صورت عدم بررسی دوره ای و طبق ضوابط مهندسی می تواند موجب بروز خسارت جزیی ، آسیب های عمده و گاه فاجعه آمیز گردد . به زیر آب رفتن تاسیسات ، مراکز جمعیتی ، اراضی زراعی و بسیاری دیگر از مخاطرات ، نتایج آشکار علوم ایمنی در صورت شکست سد ها می باشد . که خسارت و پیامد های اقتصادی و زیست محیطی متعددی را به دنبال خواهد داشت .
بهداشت عمومی
بنا بر شواهد موجود یکی عمومی ترین اثرات طرح های سد سازی بر روی بهداشت عمومی منطقه است .تسریع بیماری های انگلی و میکروبی با منشا آب از طریق دریاچه ی پشت سد و شیوع امراض در منطقه نیاز به خدمات بهداشتی و درمانی را افزایش می دهد . با احداث مخزن سد و آبگیری آن ، محیط مناسب برای رشد بسیاری از ناقلین نظیر مالاریا و شیستوزوما ، انگل ها و کرم ها به صورت همه گیر وجود دارد . امراض جلدی و بسیاری از بیماری های دیگر که با میزبان و یا بدون میزبان آن به انسان منتقل می شوند و نیز از مشکلات و ذخیره گاه های آب در پشت سد ها است .
تخریب سکونت گاه ها و اسکان مجدد جوامع محلی
احداث دریاچه های وابسته به سد ، موجب تخریب منازل و کاربری های انسانی موجود در اراضی آبگیری ، داخل مخزن دریاچه ی سد و اراضی حریم آن می شود که به عنوان خسارت مخزن عنوان می گردد . به دلیل غرقاب شدن اراضی ، ساکنین این نواحی باید به محل های دیگری منتقل شده و اسکان یابند . چنین اقداماتی علاوه بر هزینه ی زیاد ، موجب اختلال در نهادهای اجتماعی و فرهنگی مناطقی که محل اسکان مجدد خواهند بود می شود . از سوی دیگر معمولاً تامین و بازپرداخت واقعی اراضی ، مایملک ساکنین منطقه تاسیسات و تسهیلات موجود روستایی ، آموزشی ، بهداشتی- درمانی ، زیربنایی مانند راه ها ، خطوط انتقال نیرو ، اراضی کشاورزی ، خطوط انتقال سوخت که در معرض تخریب قرار گرفته اند مشکل است و نیازمند اجرای طرح ها و پروژه های عمرانی جدید می باشد .
تخریب بناها و میراث های فرهنگی
یکی از مهم ترین پیامدهای این گونه طرح ها تخریب آثار باستانی ، معماری ، فرهنگی ، مذهبی و تاریخی در محدوده ی دریاچه ی سد در اثر آبگیری یا لغزش زمین است . نرمیم و بازسازی و یا تجدید این آثار عموماً امکان پذیر نبوده و یا بسیار پرهزینه می باشد .
هر یک از اثرات عمده ی فوق توسط گروه متخصصین و مشاورین مورد بررسی قرار می گیرند و یافته های بررسی ها باید بتوانند اثرات مختلف و احتمالی که یک طرح یا پروژه ی سد و سازه های آبی جانبی در محدوده ی مطالعات حوزه ی جغرافیایی را به طور آشکار مشخص می نماید .
منابع
پایان نامه کارشناسی" سد و اثرات تخریبی آن بر محیط زیست انسان "
علی بهلولی اردیبهشت 86
پایان نامه کارشناسی " بررسی مسائل زیست محیطی ناشی از احداث سد ها "
سارا کرمی فر خرداد86
11