مقدمه
فن آوری و نگهداری محصولات کشاورزی بدلایل زیر اهمیت دارد :
اهمیت از نظر تولید غذا : با توجه به افزایش روز به روز جمعیت و تقاضای روز افزون برای غذا ، تبدیل و نگهداری محصولات کشاورزی موجب کاهش ضایعات شده و تامین غذا را برای افراد بیشتری میسر می سازد و می تواند به بهبود وضعیت تغذیه افراد جامعه کمک کند .
اهمیت از نظر اقتصادی : تبدیل محصولات کشاورزی در فصل هایی که محصول فراوان و ارزان است سبب می شود تا با فراوری محصول و تنوع ، محصول تولید شده به قیمت مناسب در بازار عرضه شود و محصولاتی که به صورت بهداشتی فراوری شده باشند و با بسته بندی مطلوب ارائه گردند می تواند برای صادرات در بازار جهانی نیز رقابت داشته باشد .
اهمیت از نظر سیاسی : تامین غذا و تبدیل و نگهداری محصولات کشاورزی با جلوگیری از ضایعات می تواند به خودکفایی کشور و در نتیجه عدم وابستگی به کشورهای دیگر منجر شود .
بحث :
با توجه به نبود امکانات صنعتی و کارخانجات پیشرفته در محل تولید و با توجه به مشکلاتی که در اول مقاله بحث شد بر این خواهیم بود که روشهای ساده نگهداری مواد غذایی را تحت عنوان روشهای سنتی نگهداری محصولات کشاورزی توضیح دهیم . که متداولترین این روشها عبارتند از :
الف ) نگهداری از طریق خشک کردن با استفاده از گرمای خورشید :
استفاده از گرمای خورشید یکی از روشهای بسیار ساده و قدیمی و ارزان که برای اکثر محصولات کشاورزی استفاده می شود از مهمترین مزایای آم کم بودن هزینه و سهولت بسته بندی و حمل و نقل می باشد .
نکاتی که در این مورد باید رعایت کرد :
میوه هایی که برای خشک کردن انتخاب می شوند باید از بهترین و مرغوبترین نوع باشند ، میوه ها باید گوشتی ، شیرین ، درشت و یکنواخت انتخاب شوند
عمل خشک کردن میوه ها باید در همان روز برداشت انجام شود و محصول صبح زود برداشت شود
هوا باید به اندازه کافی خشک باشد و روز آفتابی و گرم بهترین موقع برای این کار است ولی عمل خشک کردن باید در سایبان و در نور غیر مستقیم صورت گیرد
هوادهی در اطراف میوه ها باید به خوبی انجام شود و روزی دو تا سه مرتبه باید محصول را زیر رو کرد
روی سینی ها را باید با پارچه تمیز پوشاند
برای اطمینان از خشک شدن محصول ، باید آنرا وزن کرد ، هر گاه وزن آن بین 60 تا 80 درصد کم شده باشد کاملاً خشک شده است . خشکبار را بعد از خشک شدن در محل تاریک و خشک و دور از گرد و غبار و حشرات قرار دهید و هر چند وقت یکبار به آنها سر بزنید .
ب ) نگهداری با استفاده از سرما :
استفاده از سرما یکی از بهترین و متداولترین راههای نگهداری مواد غذایی است که به صورتهای مختلف از جمله استفاده از یخچالهای ساده خانگی یا فریزر صورت می گیرد .
نکاتی را که در این زمینه باید رعایت کرد :
درجه حرارت قسمت پایین یخچال در حدود 4 درجه سانتی گراد است و در این درجه حرارت مقدار زیادی از میکروبها فعال بوده و به سادگی می توانند مواد غذایی را فاسد نمایند . بنابراین مواد فاسد شدنی را نمی توان برای مدت طولانی در یخچال نگهداری کرد . بلکه برای نگهداری طولانی بهتر است از جایخی یا فریزر استفاده شود . که دمای آن همیشه زیر صفر درجه باشد .
مواد غذایی از قبیل سبزیجات را باید قبل از انجماد حرارت داد ، این کار سبب می شود که میکروبهایی که باعث تغییرات نامطلوب ماده غذایی می شود از بین برود .
در مواقعی که هنگام خارج کردن ماده غذایی از حالت انجماد عصاره ای از آن خارج می شود بهتر است آنرا مجدداً به مواد غذایی اضافه کرد .
از قرار دادن مواد غذایی به مقدار زیاد و یکدفعه در فریزر خودداری کنید .
یخچال و فریزرهای خانگی در محیط کاملاً خشک و خنک و هم سطح قرار دهید .
غذاهای مختلف در ظرفهای در بسته و با برچسب تاریخ و نوع ماده در یخچال و فریزر نگهداری کنید .
مواد غذایی که دارای روغن گیاهی هستند نباید منجمد شوند چون طعم آنها تند و نامطلوب می شود .
هر قدر سرعت انجماد مواد غذایی بیشتر باشد تغییرات ناخوشایند بر اثر انجماد کمتر اتفاق می افتد .
بهترین روش خارج کردن از حالت انجماد این است که بتدریج دما را افزایش دهیم ، بنابراین محصولات را ابتدا از جایخی بیرون آورده و در قسمت پایین یخچال قرار دهیم و خارج کردن از حالت انجماد به کمک آب داغ و آفتاب و حرارت مستقیم مناسب نیست .
ج ) نگهداری به طریقه جوشانیدن و غلیظ کردن :
بعضی از محصولات کشاورزی را می توان با کمک جوشانیدن و غلیظ کردن برای مدتی نگهداری کرد . لواشک ها و انواع رب ها از این نوع می باشد .
نکاتی که در این مورد باید رعایت کرد :
برای این کار از میوه های کاملاً رسیده و سالم استفاده کنید و مطمئن باشید که میوه ها کپک زده نیستند .
برای اینکه قابلیت نگهداری رب افزایش یابد در تهیه آن از 2 تا 5 درصد گوجه های نارس استفاده نمائید.
برای نگهداری رب حتماً از ظروف شیشه ای استفاده کنید و قبل از پر کردن ظروف و درب را به مدت 15 دقیقه در آب بجوشانید و پس از خشک شدن رب را به حالت داغ در آن بریزند و در مرحله آخر روی آن روغن اضافه کنید و شیشه ها را به مدت چند ثانیه وارونه نگاه دارید .
در تهیه لواشک میوه های ترش مناسب تر هستند .
از ترکیب چند میوه نیز می توان لواشک های با طعم و رنگهای گوناگون تهیه کرد .
اضافه کردن مقدار کمی نمک و شکر به خوش طعمی لواشک و ماندگاری آن کمک می کند .
د ) نگهداری بوسیله سرکه :
یکی از راههای بسیار متداول در شهر و روستا نگهداری میوه ها و سبزیها با استفاده از سرکه و تهیه ترشی می باشد در تهیه ترشی نکات زیر اهمیت فراوان دارد :
هرگز از ظروف مسی ، برنجی ، آهنی و پلاستیکی برای این کار استفاده نشود .
مواد مورد نظر برای تهیه ترشی باید هیچگونه رطوبتی نداشته باشد .
بهترین سرکه برای تهیه ترشی انگور می باشد .
ظروف شیشه ای و درب آنرا برای مدت 15 دقیقه در آبجوش بجوشانید و بعد از خشک شدن آنها را پر نمائید .
شیشه ها را در جای تاریک و خنک نگهداری کنید .
ر ) نگهداری بوسیله نمک :
بسیاری از سبزیجات و میوه ها را می توان با استفاده از آب و نمک و سرکه برای مدت کوتاهی نگهداری کرد . ( شور )
در تهیه شور به نکات زیر توجه کنید :
آب نمکی که برای تهیه شور استفاده می شود باید حتماً جوشیده و دارای 4 تا 7 درصد نمک باشد .
از ورود هوا به ظروف محتوی شور حداقل تا 20 روز جلوگیری شود و به همین خاطر بهتر است در ظرف شور لحیم شود یا با خمیر گرفته شود .
بعد از باز شدن باید در یخچال نگهداری شود .
در تهیه انواع شور دقت شود که تمام مواد زائد چسبیده به میوه و سبزی کاملاً جدا شود . چون وجود این مواد احتمالاً موجب کپک زدگی و نرم شدن شور می شود .
اگر از خیار در تهیه شور استفاده می شود خیارها باید سالم باشند و در زمان مصرف خورد شوند .
از ادویه جاتی مانند گلپر ، و یا سبزیجاتی مثل ترخون برای طعم و عطر بخشیدن به شور و ترشی می توان استفاده کرد .
ز ) نگهداری با استفاده از انبارهای مناسب :
یکی دیگر از روشهای بسیار مهم و متداول نگهداری مواد غذایی در انبار می باشد . انبارهایی که به طریق صحیح و علمی ساخته شده و به وسایل لازم مجهز باشد .
این انبارها باید شرایط زیر را داشته باشد :
در برابر رطوبت غیر قابل نفوذ باشد .
غیر قابل نفوذ به حرارت باشند .
در و پنجره های آن دارای تورهای سیمی باشند تا از نفوذ حشرات جلوگیری شود .
دارای نور کافی باشند ( نور غیر مستقیم ) و در آنها تهویه به خوبی انجام گیرد .
قفسه بندی شده باشند و برای کنترل درجه حرارت و رطوبت وسایل لازم را داشته باشد .
برای جلوگیری از فساد مواد غذایی نباید آنها را روی هم انباشته کرد بلکه آنها را باید در طبقه بندیهای مناسب قرار داد .
توجه داشته باشیم که گونی ها و کیسه های مواد غذایی را با فاصله ای معینی روی هم یا در کنار هم قرار دهیم .
و از روی هم انباشته شدن مواد غذایی به خصوص آنهایی که تنفس می کنند مثل غلات ، حبوبات و سبزیجات جلوگیری شود زیرا به کیفیت آنها صدمه می زند .
س ) نگهداری با استفاده از شکر :
با افزودن شربت یا شکر به میوه سبزی و پختن و رساندن آن به غلظت معینی می توان مربا یا مارمالاد آن میوه را تهیه کرد .
در تهیه مربا و مارمالاد توجه به نکات زیر ضروری است :
در موقع طبخ مربا در ظرف آن باید باز باشد تا رنگ آن تغییر نکند . به جز مربای به که در ظرف باید حتماً بسته باشد .
از میوه های له شده و کاملاً رسیده برای این کار استقاده نشود .
غلظت مربا و شیره آن باید به حد لازم قوام آورده باشد . ( برای این کار مقداری شربت مربا را در یک استکان آب سرد بریزید اگر قطره در ته استکان قرار گرفت مربا قوام آورده است ) .
مرباهایی که از میوه های شیرین تهیه شده باشند بعد از قوام آمدن باید کمی آب لیمو به آن اضاه کرد.
شکرک زدن مربا نشاندهنده این است که مربا بیش از حد جوشانده شده است و کپک زدن آن نشان می دهد مربا به اندازه کافی قوام نیاورده است .
مربا را به حالت داغ در ظرف شیشه ای بریزید و آنگاه شیشه را وارونه کنید تا احتمالاً اگر هوای موجود در زیر سرپوش آلوده باشد بر اثر حرارت آلودگی از بین برود .
برای اینکه مربا زودتر قوام بیاید بهتر است 2 درصد میوه های مورد استفاده نارس باشد .
برای تهیه مربا بهتر است از ظروف لعابی استفاده کنید .
یکی دیگر از راهای نگهداری محصولات با استفاده از شکر تهیه کمپوت می باشد که توجه به نکات زیر مهم به نظر میرسد .
در موقع خرد کردن میوه ها برای جلوگیری از تغییر رنگ آنها ، میوه ها را در محلول رقیق آب نمک بریزید یا از محلول آب لیموی رقیق استفاده کنید .
بعد از بیرون آوردن در آب سرد بشوئید و سه دقیقه در آب جوش وارد نمائید این کار موجب می شود که عطر و رنگ و طعم میوه ها حفظ شود .
میوه ها را داخل ظروف شیشه ای که درب آن محکم بسته می شود بریزید و سپس شربت آماده شده را روی میوه ها اضافه کنید .
شیشه های محتوی مواد آماده شده را به مدت 20 دقیقه در آب جوش بجوشانید .
نتیجه گیری :
استفاده از این راههای سنتی و بسیار آسان در کنار کارخانجات صنایع تبدیلی و نگهداری محصولات کشاورزی تا حد بسیار زیادی از بروز ضایعات کشاورزی جلوگیری خواهد کرد .
به امید روزی که بتوانیم با این گامهای کوچک گام بسیار بزرگی در جهت عدم وابستگی کشورمان برداریم .
منابع :
کتاب نگهداری و دخیره سازی انواع میوه و سبزی ( دکتر حمید ایرانژاد )
کتاب اصول تبدیل و نگهداری محصول کشاورزی ( دکتر جواد میدانی )
دانش امروز و زنان روستای ( دفتر ترویج فعالیتهای زنان روستایی )
نشریات و بروشورهای ترویجی