سهروردی شهید اشراق و زنده کننده عرفان آریایی
شیخ شهاب الدین سهروردی در سال 549 قمری در دهکده سهرورد زنجان زاده شد. اینکه سال تولد او 549 است از شگفتی هاست، چراکه غالباً سال تولد بزرگانمان را نمی دانیم. زیرا بیشتر نام آورانمان از میان مردم عادی برخاسته اند و نویسنده ای هم نبوده است تا تاریخ تولدشان را ثبت کند.
دربرابر این بی خبری، از سال درگذشت بزرگان آگاهی بیشتری داریم، چون با تلاش های خود می بالیدند و به اشتهار می رسیدند ونام هایشان هم در روزگار ثبت می شد هم در دفترهای سرگذشت وتاریخ …
بجز سال تولد سهروردی که از آن آگاهی داریم، این را هم می دانیم که سهرورد آن روزگار چیزی بیشتر از یک آبادی کوچک بوده و داشمندانی نام آور داشته است که از جمله ی آنها یکی همین شیخ اشراق خودمان است و دیگری شیخ شهاب عمر سهروردی صاحب کتاب عوارف الوعارف. (1)
سهرورد واژه ای پارسی به معنی گل سرخ می باشد. سهرsuhr واژه ای فارسی باستان بوده که نخست به سخر suxr و سپس به سرخ sorx دگرگونی یافته است. ورد varda در فارسی باستان از واژه اوستایی ورذ varza گرفته شده که در دوران اشکانیان به ول val وvul و سپس در زمان ساسانیان به گلgul دگرگونی یافته است. (واژهای ورد عربی، رز اروپایی و ورت ارمنی همگی ازین ریشه اند.) (2)
حکیم ما، کودکی که سالها بعد شیخ اشراق شد و چونان مانی پیامبر به گناه اندیشه ورزی، آزادگی، آزادمنشی و به فتوای فقیهان خشک مغز به شهادت رسید، در فضای نوینی دیده به جهان گشود، محیطی که در و دیوار آن گواه وجود فرهنگ وتمدنی بود که اکنون به گونه ای دیگر استمرار می یافت، فرهنگ وتمدن معنوی باستانی ایران که نقشی ویژه و بس مهم در شکل گیری فرهنگ وتمدن معنوی و مینوی اسلام داشت.
علامه اقبال لاهوری دریادداشت های خود در بزرگ داشت تمدن و فرهنگ ایرانی می نویسد:
"اگر از من بپرسید بزرگ ترین حادثه ی تاریخ اسلام کدام است، بی درنگ به شما خواهم گفت : فتح ایران و جنگ نهاوند. جنگی که به شکست نهایی سپاه ایران انجامید، نه تنها کشوری آباد و زیبا را نصیب تازیان کرد، بلکه تمدن وفرهنگی باشکوه و کهن را نیز در اختیار آنان گذاشت.
به زبانی دیگر عرب ها با ملتی آزاده روبه رو شدند که قادر بودند از عنصر آریایی خودشان و دین سامی، تمدنی جدید به وجود آورد. تمدن اسلامی، محصول آمیزش تفکرات آریایی وسامی است. کودکی را ماند که لطافت را از مادر آریایی وصلابت را از پدر سامی به ارث برده است. اگر اعراب ایران را نگرفته بودند بدون شک تمدن اسلامی ناقص می شد. با فتح ایران مسلمانان به همان اندازه سیراب شدند که اسکندر مقدونی از فتح ایران." (3)
دکتر علی شریعتی نیز تمدن اسلامی را نتیبجه برخورد اندیشه های والای آریایی با دین اسلام می داند. وی پس از برشمردن ویژگی های بسیار ارزشمند و نیکوی آریایی، تمدن اسلامی و مذهب تشیع را نتیجه طبیعی این تماس می داند. (4)
همان طور که همگان می دانند شیخ اشراق با نوشته های خود سعی داشت، فرهنگ ایران باستان را زندگی تازه بخشد. او می اندیشید که چرا باید چیزی راکه خود داشته ایم از بیگانه طلب کنیم. حکمت خسروانی که شهید اشراق پس از اسلام آن را برای نخستین بار در علوم کلامی و فلسفی وارد نمود، حاوی تمام مبانی فلسفه نور وظلمت ومسائل مربوط به آن (یعنی همه مطالب عرفانی آریایی) بوده است.
فردوسی و سهروردی همانند دو بال سیمرغ زبان، فرهنگ، تاریخ و عرفان ایرانی را از نابودی نجات بخشیده و آن را به اوج آسمان ها رساندند. پیش از شیخ اشراق، حکیم ابوالقاسم فردوسی در قالب داستان های حماسی، ادبیات فارسی و تاریخ ایران را از طوفان حوادث نجات بخشیده بود و اینک سهروردی عرفان آریایی و ایرانی را.
شیخ اشراق مانند فردوسی بزرگ واژه های خورشید، کوه قاف، زال، سیمرغ، رستم، اسفندیار، سام، آهوبره و … را در کتاب های خویش بکار برده است. او در رساله عقل سرخ این واژه ها را در معانی ویژه ای بکارگرفته که هر یک نمادی برای یک حقیقت فلسفی ، عرفانی ومعنوی بشمار می آیند.
شهید سهروردی داستان های شاهنامه را با تاویل عرفانی و نقد معنوی در رساله های خود (صفیر سیمرغ و عقل سرخ)آورده است. منظور او همانگونه که خود می گوید زنده کردن و جان دوباره بخشیدن به عرفان باستانی ایران است با دو یادگار قدیمی آن فریدون و کیخسرو (که دارای تجربه های عرفانی و فره ایزدی یا خوره می باشند). (5)
اینک چند نمونه از داستان های شاهنامه را از دیدگاه عرفانی شیخ اشراق با هم می خوانیم. (۶)
داستان زال:
" …پیر را گفتم شنیدم که زال [روح روشن پرتاب شده در این دنیا] را سیمرغ [پرنده پر رمز و راز اوستا] پرورد ورستم اسفندیار رابه یاری سیمرغ کشت. پیر گفت بلی درست است. گفتم چگونه بود؟ "
" …گفت: چون زال از مادر در وجود آمد رنگ موی ورنگ روی سپید داشت. پدرش سام بفرمود که وی رابه صحرا اندازند ومادرش نیز عظیم از وضع حمل وی رنجیده بود. چون بدید که پسر کریه لقاست هم بدان رضا داد، زال را به صحرا انداخت. فصل زمستان بود وسرما، کس را گمان نبود که یک زمان زنده بماند، چون روزی چند براین برآمد مادرش از آسیب فارغ گشت. شفقت فرزندش در دل آمد.
گفت یک باری به صحرا شوم وحال فرزند ببینم. چون به صحرا شد فرزند رادید زنده وسیمرغ وی رازیر پر گرفته. چون نظر برمادر افتاد تبسمی بکرد.
مادر وی رادربرگرفت وشیر داد، خواست که سوی خانه آرد بازگفت تامعلوم نشود.که حال زال چگونه بوده است که این چند روز زنده ماند، سوی خانه نشوم. زال رابه همان مقام زیر پر سیمرغ فرو هشت واو بدان نزدیکی خود را پنهان کرد.
چون شب در آمد وسیمرغ از آن صحرا منهزم شد . آهوی برسر زال آمد وپستان در دهان زال نهاد چون زال شیر بخورد خود را برسر زال بخوابانید. چنان که زال را هیچ آسیب نرسید مادرش برخاست وآهورا از سر پسر دور کرد وپسر راسوی خانه آورد. پیر را گفتم آن چه سر بوده است؟ پیر گفت من این حال از سیمرغ پرسیدم. سیمرغ گفت زال در نظر طوبی به دنیا آمد ما نگذاشتیم که هلاک شود."
آهوبره را به دست صیاد باز دادیم وشفقت زال در دل او نهادیم تا شب وی را پرورش می کرد وشیرمی داد وبه روز خود منش زیر پر می داشتم.
داستان رستم و اسفندیار:
" …گفتم حال، رستم واسفندیار؟ گفت چنان بود که رستم از اسفندیار عاجز ماند واز خستگی سوی خانه رفت پدرش زال پیش سیمرغ تضرع ها کرد و در سیمرغ آن خاصیت است که اگر آیینه ای یا مثل آن برابر سیمرغ بدارند هر دیده که در آن آیینه نگرد خیره شود .
زال جوشنی از آهن بساخت چنانکه جمله مصقول بود ودر رستم پوشانید و خودی مصقول برسرش نهاد وآیینه های مصقول بر اسبش بست. آنگه رستم را از برابر سیمرغ در میدان فرستاد. اسفندیار را لازم بود در پیش رستم آمدن چون نزدیک رسید پرتو سیمرغ بر جوشن وآینه افتاد، از جوشن وآینه عکس بر دیده اسفندیار آمد، چشمش خیره شد، هیچ نمی دید. توهم کرد و پنداشت که زخمی به هر دو چشم رسید زیرا که دگر ان بدیده بود. از اسب در افتاد وبه دست رستم هلاک شد. پنداری ان دو پاره گز که حکایت کنند و پر سیمرغ بود."
دو پر سیمرغ:
اما این که پنداری" آن دوپاره گز که حکایت کنند دوپر سیمرغ بود. " آن دوپر تعبیری دیگر از دوشعاع پر قدرت خورشید است. نمادی از شعاع ظاهری خورشید یعنی درخت طوبی .
" …پیر را که پرسیدم که گویی در جهان همان یک سیمرغ بوده است؟ گفت آن که نداند چنین پندارد واگر نه هر زمان سیمرغی از درخت طوبی به زمین آید واین که در زمین بود منعدم شود معاً معاً، چنانکه هر زمان سیمرغی نیاید این چه باشد نماند وهم چنان که سوی زمین می آید سیمرغ را طوبی سوی دوازده کارگاه [12 نشان زرتشتی] می رود . گفتم ای پیر این دوازده کارگاه چه چیز است ؟ "
درخت طوبی نماد خورشید و جسمانیت اوست که در فلک چارم قرار دارد و سیمرغ نماد روحانیت، نور وتاثیر اوست که موجب تداوم حیات در کره زمین است.
بامداد سیمرغ از آشیان خود به درآید و پر بر زمین باز گستراند، از اثر پر او میوه ای بردرخت پیدا شود و نبات برزمین. همانطور که ملاحظه می شود، معنی مراد از پر سیمرغ دراینجا نور خورشید [مهر یا میترا] است.
منابع:
1- دکتر اصغر دادبه، ماهنامه آناهید، شماره 10
2- دکتر بهرام فره وشی، ایرنویچ، انتشارات دانشگاه تهران
3- علی اصغر دادبه، همان
4- دکتر علی شریعتی، بازشناسی هویت ایرانی اسلامی
5- بهناز شکوری، اندیشمند تاجیک، ماهنامه آناهید، شماره 10
6- شیخ شهاب الدین سهروردی، رساله عقل سرخ