عنوان : حزب توده
کلمات کلیدی : حزب توده، انقلاب اسلامی، کودتای 28 مرداد 1332، شوروی، کمونیسم، گروه 53 نفره، پلنوم، کیانوری، راه رشد غیرسرمایه داری، مسائل ایران، علوم سیاسی.در سال 1320، پس از اشغال خاک ایران توسط متفقین، مسولین "انترناسیونال کمونیستی شوروی"(کمینترن) مسئلهی تاسیس یک حزب سیاسی را که حامل اهداف و منافع اتحاد شوروی در فضای سیاسی نوین ایران باشد را در دستور کار خود قرار دادند. با اشغال ایران و در پی آن سقوط رضا شاه، فضای سیاسی مناسبی ایجاد شد و تعداد زیادی از زندانیان سیاسی آزاد شدند که از آن جمله تعدادی از "گروه 53 نفره" بودند که هسته اولیهی حزب توده را تشکیل دادند.[1]
موسسین اولیه حزب توده عبارت بودند از: سلیمان محسن اسکندری (رئیس حزب)، عباس اسکندری، ایرج اسکندری، رضا رادمنش، عبدالصمد کامبخش، عبدالحسین نوشن، رضا روستا، اردشیر آوانسیان، نورالدین الموتی و….
این گروه چهار هدف موقت و اولیهی داشت:
1- آزادی باقی مانده 53 نفر
2- به رسمیت شناخته شدن حزب توده به عنوان سازمانی قانونی.
3- انتشار روزنامه، تهیه و تدوین برنامه ای برخلاف برنامه های غیرمذهبی پیشین و بدون برانگیختن مخالفت علما.
4- امکان جذب دموکرات ها، سوسیالیست ها، و کمونیست های کهنه کار و جوان مارکسیست و حتی غیر مارکسیست های رادیکال را فراهم کنند.[2]
مرامنامه حزب توده
حزب توده پس از تشکیل، نخستین شعار و مبارزهی حزب را، مقاومت همهی طبقات و قشرهای آزادیخواه، در مقابل رجعت دیکتاتوری اعلام داشت و به این منظور دو نکته را هدب خویش قرار داد:
1- بدست آوردن آزادی هایی که به موجب قانون اساسی برای ملت ایران شناخته شده است.
2- – جلوگیری از ارتجاع و استبداد با اتکاء به جمع توده ایران.
اصول اساسی مرامنامه حزب توده
1- حفظ استقلال و تمامیت ایران.
2- برقراری رژیم دموکراسی و تامین حقوق فردی و اجتماعی از قبیل آزادی بیان، قلم، عقیده و اجتماعات.
3- تعدیل مالیات ها یا در نظر گرفتن منافع توده.
4- اصلاحات اساسی در امور فرهنگی، بهداری، آموزشی، اقتصادی و بازرگانی.
5- اصلاحات لازمه در طرز استفاده از زمین و بهبود بخشیدن به وضع زارعین، دهقانان و توده زحمتکش.
6- ضبط اموال و دارایی پادشاه سابق(رضا شاه) به نفع ایران.
همچنین حزب اعلام نمود که مجموعه ای از چهار طبقه: کارگران، دهقانان، روشنفکران و پیشه وران است و سیاست داخلی حزب مبتنی بر دفاع از منافع ملی، قانون اساسی و دموکراسی است و از نظر خارجی مدافع سیاست ضد فاشیست و ضد استعماری می باشد.[3]
فعالیت حزب توده از سال 1320 تا 1357
فعالیت حزب توده در بین این سال ها فراز و نشیب های زیادی داشت، در مقاطعی حزب قدرتمند، و در مقاطعی تا حد انحلال و فروپاشی پیش می رفت.
در مجلس چهاردهم، حزب توده توانست شرکت کند و 8 نماینده به مجلس شورای ملی بفرستد. در "دولت قوام"، 3 وزیر او از حزب توده بودند.
در بهمن ماه 1327 به دنبال سوء قصد به جان شاه، که ضارب توده ای شناخته شد، حکومت نظامی برقرار شد و اعضای حزب دستگیر شدند و حزب غیرقانونی اعلام گردید. در سال 1328 حزب با اعلام رسمی "مارکسیسم – لنینیسم" به عنوان مرام حزبی، رویهی خود را کاملا آشکار ساخت. به طور کلی حزب توده به هنگام اوج قدرتش در سال های قبل از کودتای 28 مرداد 1332 دارای صدها کادر کارآزموده و تشکیلاتی، روزنامه، هفتهنامه، و ماهنامه های متعددی را هدایت می کرد و کنترل اتحادیهی کارگری را بر عهده داشت و همینطور طرفداران بسیاری در دانشگاهها و مدارس و بین هنرمندان و نویسندگان و حتی نظامیان به دست آورد.[4]
اما پس از کودتای 28 مرداد 1332 حزب توده یکدفعه فروپاشید و قدرت آن به شدت کاهش یافت و اعضای آن یا به زندان و یا به اعدام محکوم شدند. به نظر "یرواند آبرهامیان":
1- ضربات سخت نیروهای امنیتی رژیم علیه رهبران حزب.
2-تبلیغات رژیم علیه حزب.
3- دگرگونی های اجتماعی حاصل از نوسازی سریع.
4- تضعیف رهبری حزب و مرگ پیشکسوتان در این افول موثر بودند.
کم کم ضعف حزب توده باعث شد که در میان روشنفکران و جریانات رادیکال محبوبیت خود را از دست بدهد و در بین سال های 34 و 35 باقیماندهی رهبری حزب مجبور به ترک وطن و اقامت اجباری در اروپای شرقی شدند و تنها گروه کوچکی در ایران باقی ماندند. فعالیت حزب توده در دهه 40 و 50 به طور عمده در کشورهای بلوک شرق متمرکز بود و در حد انتشار مجله، بیانیه و راه اندازی ایستگاه رادیویی در خارج از کشور و فعالیت برخی هسته های مقاومت بسیار کوچک زیرزمینی در داخل کشور محدود شد. حزب توده در طی این سال ها دو کنگره و 16 پلنوم(نوعی گردهمایی با حضور همه اعضاء) برگزار کرد که تمامی تصمیمگیری های حزبی، اهداف، خط مشی و فعالیت حزب در این گونه جلسات مورد بررسی و تصمیمگیری قرار می گرفت و به انجام می رسید.
حزب توده بعد از انقلاب
با اوجگیری انقلاب و فعالیت شدید نیروهای خط امام در آستانهی انقلاب اسلامی، رهبران حزب توده در خارج از کشور شعار سرنگونی رژیم ضد ملی و ضد خلقی محمدرضا شاه را مطرح کردند. ولی در آستانهی انقلاب اسلامی بین اسکندری و کیانوری اختلاف نظر بود. آنها در ملاقاتی که با شوروی ها داشتند نظرات خود را مطرح کردند. اسکندری معتقد بود که هنوز وقت سرنگون کردن رژیم نرسیده و اکنون کافی است که برای دموکراسی و آزادی مبارزه شود؛ ولی کیانوری معتقد بود باید از امام خمینی و جنبش مسلمانان انقلابی حمایت کرد. با پیشرفت انقلاب در ایران، موضعگیری جناح طرفدار روش کیانوری محکمتر و روشن تر شد و بالاخره کیانوری به "دبیر اولی" حزب انتخاب شد.[5]
با وقوع انقلاب اسلامی، حزب توده توانست برای نخستین بار بعد از سال 1332، به سازماندهی علنی بپردازد و اعضاء آن به ایران برگشتند. در بهمن 57، پلنوم شانزدهم حزب در خارج کشور تشکیل شد بنابر اسناد این پلنوم، حزب پشتیبانی خود را از رهبری آیت الله خمینی اعلام و بر ارتباط نزدیک حزب توده و اتحاد شوروی تاکید کرد و تشکیل "جبهه متحد خلق" را برای مقابله با تهدیدهای امپریالیسم نسبت به انقلاب پیشنهاد کرد و به تجدید سازمان خود در داخل ایران در دو بخش علنی و مخفی پرداخت.[6]
در این مقطع، اعضای رهبری حزب توده عبارت بودند از: نورالدین کیانوری (دبیر اول)، حمید صفری(دبیر دوم)، منوچهر بهزادی، احسان طبری، ایرج اسکندری، دکتر حسین جودت، امیرعلی لاهرودی، و….
حزب توده در این مقطع برای بازسازی وجههی پایگاه اجتماعی از دست رفته خود، استراتژی دو گانه ای را در پیش گرفت: نخست، تلاش فشرده ای به منظور جعل تاریخ حزب آغاز شد و کتاب ها و مقاله هایی به منظور اعاده حیثیت از حزب در رخدادهای تاریخی مهمی چون کودتای 28 مرداد 1332، و همچنین سازش و مدارای حزب با رژیم شاه و مناسباتش با اتحاد شوروی منتشر شد. دوم، حزب برای جبران نداشتن یک پایگاه توده ای، به جذب نیرو از سازمان های دیگر از طریق افشاء و یا بهره برداری از شکاف ها و انشعاب های آن متوسل شد.[7]
فعالیت های حزب توده بعد از انقلاب
به طور کلی فعالیت حزب در نظام جمهوری اسلامی را می توان به چهار گروه تقسیم کرد:
1- دوره انتقال:
این دوره نخستین ماههای پس از پیروزی انقلاب را در بر می گیرد که طی آن رهبری حزب توده به داخل کشور منتقل شد. در این زمان، فعالیت گروهها و محفل های وابسته به حزب توده در داخل کشور(به ویژه در محیط های دانشگاهی تهران) تشدید شد. مهمترین گروههای توده ای در این مقطع که به مسقطالراس و مرکز تجمع سایر گروهها و محفل ها و افراد بدل شدند عبارت بودند از 1- گروه نوید،2- گروه منشعب از سازمان چریک های فدائی خلق، 3- اتحاد دموکراتیک مردم ایران، 4- محفل زندانیان توده ای.
2- دوره تجدید سازمان:
این دوره به طور عمده سال 1358 را در برمی گیرد. در این زمان فعالیت تشکیلاتی رهبری حزب توده معطوف به جذب گروهها و محفل ها و افراد تودهای و متشکل ساختن آنها در چارچوب سازمان های علنی و مخفی بود.
3- دوره تثبیت:
این دوره سال های 1359 و 1360 را در بر می گیرد که اوج فعالیت حزب توده محسوب می شود. در این دوره حزب توده حمایت کامل و در بعضی از موارد بی چون و چرای خود را از سیاست های جمهوری اسلامی و شخص امام خمینی و حتی حزب جمهوری اسلامی را ابراز می داشت که در میان مردم و برجستگان، ضربالمثل هایی را ایجاد کرده بود، از جمله واژهی "آیتالله کیانوری" برای رهبری حزب.[8]
در این دوره حزب توده با تبلیغات وسیع می کوشید تا خود را حامی استراتژیک خط امام معرفی کند و با موضع گیری در مقابل "حزب دموکرات کردستان"، "دولت لیبرالی مهندس بازرگان"، حمایت از "اشغال لانه جاسوسی"، مشارکت در دفاع مقدس، مقابله تبلیغاتی با "خط بنی صدر"، کمک برای جلوگیری از "کودتای نوژه" و حتی ارائه برخی اطلاعات به نهادهای انقلابی علیه ضد انقلاب راست و چپ افراطی و "مائوئیسم" سعی می کرد تا جای پای خویش را در جامعه تحکیم بخشد.
حزب توده تلاش می کرد در ارگانها و نهادهای حکومتی و در احزاب و گروههای سیاسی چه اسلامی و چه لیبرال و سلطنت طلب و چپ گرا نفوذ کند، هدف حزب از این فعالیت های نفوذی، کسب اطلاعات از فعل و انفعالات و جناحبندیهای درونی این گروهها، به دست آوردن اسناد داخلی آنها، القای نظریات خود در داخل این گروهها، تلاش برای رسمیتدهی مواضع عقیدتی و سیاسی آنها در جهت مورد نظر و مطلوب حزب و کسب اطلاعات برای شوروی بود. ولی در عین ارائهی برخی از این اطلاعات به مقامات جمهوری اسلامی (مانند کودتای نوژه)، سعی می کرد تا حسن نیت و همکاری خود را با مقامات جمهوری اسلامی نشان بدهد و از این طریق زمینهی نزدیک شدن به آنها را فراهم آورد.
استراتژی حزب توده در جانبداری جناح خاصی از اسلامگرایان(جناح رادیکال جمهوری اسلامی) بر پایهی "نظریهی راه رشد غیرسرمایه داری" بود.
نظریهپردازان حزب کمونیست اتحاد شوروی این نظریهی را ابداع کرده و مدعی بودند که در اندیشهی لنین ریشه دارد. به موجب این نظریهی، کشورهای در حال توسعه با رهبری انقلابی عناصر غیر کمونیست به شرط همکاری نزدیک با شوروی میتوانند سرمایه داری را دور بزنند و یا آن را بشدت محدود کنند و سرانجام به سوی "سوسیالیسم" گذرنمایند.[9]
4- دوره فروپاشی:
این دوره سال های 1361 و 1362 را در بر می گیرد؛ در این زمان حزب توده دستخوش مجموعه ای ار اختلافات و درگیری های درونی بود، که به صورت یک بحران آن را از درون می خورد و زمینه های فروپاشی و اضمحلال سریع آن را در تقابل با نظام جمهوری اسلامی فراهم می آورد؛ علل این اختلافات درونی:
1- تاثیرات ناشی از پیوندهای تابع و متبوع میان حزب توده با حزب کمونیست شوروی، 2- اختلاف نظرها و تحلیل های متضاد سیاسی و 3- تعارض جاهطلبی ها و قدرتجویی ها و دیگر انگیزه های ناسالم مادی و اخلاقی افراد با هم بود.[10]
بالاخره در این دوره بر اثر پیگیری نهادهای اطلاعاتی جمهوری اسلامی ایران، اسرار توسعهی شبکهی مخفی و نظامی حزب توده وارتباط جاسوسی آن با "ک. گ. ب. شوروی" کشف می شود و حزب آماج کنترل ها و هشدارهای اطلاعاتی – عملیاتی قرار می گیرد. در تاریخ 17 بهمن 1361 اولین گروه از رهبران و کادرهای درجه اول حزب دستگیر می شوند و به جاسوسی و اشتباه خود اعتراف می کنند بالاخره در تاریخ 6/ 2 / 1362 سازمان های علنی و مخفی حزب توده فرو می ریزد و در پی آن با اطلاعیهی دادستانی کل انقلاب اسلامی عمر 42 ساله حزب توده در ایران به پایان می رسد.
[1] . موسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی؛ سیاست و سازمان حزب توده از آغاز تا فروپاشی، تهران، موسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی، 1370، ص 97.
[2] .آبراهامیان، پرواند؛ ایران بین دو انقلاب، مترجم، احمد گل محمدی، تهران، نشر نی، 1377، ص 347.
[3] . نوذری، عزت الله؛ تاریخ احزاب سیاسی در ایران، شیراز، نوید، 1380، صص 29-31.
[4] . زیبا کلام، صادق؛ مقدمه ای بر انقلاب اسلامی، تهران، روزنه، 1372، ص 239.
[5] . نوذری، عزت الله؛ پیشین، ص 48.
[6] . بهروز، مازیار؛ شورشیان آرمان خواه، تهران، ققنوس، 1380، ص 211.
[7] . همان، ص 212.
[8] . قلقی، محمد وحید؛ مجلس خبرگان و حکومت دینی در ایران، تهران، عروج، 1384، ص 222.
[9] . فوزی، سید یحیی؛ تحولات سیاسی – اجتماعی ایران بعد از انقلاب اسلامی، تهران، نشر عروج، 1384، ج 1، ص 370.
[10] . موسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی، پیشین، ص 241.