مقدمه
جمعیت ایران از دو دیدگاه قابل بررسی است. یکی از نظر ویژگی ها یا خصوصیات جمعیت و دیگری از نظر توزیع یا پراکندگی جمعیت بهتر است بگوئیم که جغرافیایی جمعیت ایران بر دو محور و یا از و دیدگاه مذکور قابل بررسی است. زیرا بین علم جمعیت شناسی و جغرافیایی جمعیت تفاوت آشکار وجود دارد.
توزیع جغرافیائی جمعیت در واقع دلالت بر توزیع زمانی و مکانی جمعیت در قالب یکی دارد. از مهمترین پارامترهای موثر و قابل بررسی در توزیع جغرافیایی جمعیت ، تراکم بینی و تراکم زیستی جمعیت است.
توزیع جغرافیایی جمعیت رابطه مستقیمی با شرایط مطلوب جغرافیایی هر منطقه دارد. یعنی مهمترین امر در بعضی مناطق جغرافیایی در قالب شرائط بهینه استقرار الگوها و مدلها و عناصر اقتصادی هر جامعه قابل بررسی و مطالعه است.
رابطه توزیع و کانون تراکم جمعیت در واقع از کانون جاذبه تیوتوبی تبعیت می کند. یعنی هر چه از کانون تراکم دورتر شویم از میزان تراکم جمعیت کاسته می شود و بر پراکندی جمعیت افزوده می شود. این کانون در واقع نقطه تمرکز است که در جغرافیا می توان منظم یا سطح تماس بهینه در نظر گرفت. این سطح تماس بهینه جغرافیایی متناسب با دو موضوع متفاوت می باشد.
جمعیت در هر قلمرو جغرافیایی تحت تاثیر عوامل جغرافیایی (طبیعی و انسانی) پخش و توزیع می گردد. برای سنجش این توزیع و تعمیرات ناحیه ای و منطقه ای آن از تراکم جمعیت در سطح معین استفاده می کنند. کمیت های مورد بررسی در انضباط با این موضوع به صورت زیر به طور خلاصه ذکر می شود :
این شاخص نشان می دهد که هر کیلومتر مربع از مساحت چند نفر زندگی می کنند. در این رابطه کل مساحت در نظر گرفته است و خود اشکال بزرگی است زیرا در همه مناطق امکان زیست برای انسان وجود ندارند. لذا از متاحض تراکم زیستی استفاده می کنند :
چنانچه تراکم جمعیت در مراکز شهری و روستایی مد نظر باشد از شاخص های زیر استفاده می کنند :
از طرفی می توان با توجه بر این رابطه میزان شهرنشینی و روستانشینی را هم محاسبه نمود :
از طرفی می توان توزیع جمعیت را از نظر جنسی و سنی حساب کرده که بهتر از نسبت جنسی و سنی استفاده کرد.
بعضی مواقع نسبت پسرزائی و نسبت دخترزائی را در نظر می گیرند. یعنی :
درصد بر حسب سن هم بر حسب درصد معین می شود مثلاً جعیت زیر 20 سال.
برای توجیه بهتر مساحت سنی جمعیت و درصد آن از هر مهار سنی جمعیت استفاده می کنند که در این هرمها قاعده جمعیت طرف است هرم زنها و طرف چشم هرم مردان نشان داده شده است هر چه قاعده هم وسیعتر باشد جمعیت جوان تر و برعکس پیر است جمعیت بهتر و مطلوب جمعیتی است که بیشترین جمعیت در طبقه فعال جامعه باشند.
کلیات طرح تحقیق
1-1- طرح مساله
یکی از معضلاتی که هم اکنون گریبانگیر شهرهای بزرگ و بالاخص شهرهای ممالک جهان سوم می باشد مسئله ازدیاد جمعیت در آنهاست و پیرو این تراکم جمعیت ، مسائل و مشکلات حادی مانند آلودگی محیط زیست ، تراکم جمعیت ، کمبود امکانات خدمات شهری و … در این شهرها به وجود می آید.
متاسفانه مشکلات فوق در شهرهای بزرگ کشور ما نیز به وجود آمده است ، البته باید گفت وقتی برنامه ریزان کشوری نتوانند برای آینده کشور خود برنامه جامع و صحیحی را طراحی نمایند خود به خود این مشکلات به وجود می آید.
وقتی خدمات و امکانات در شهرهای بزرگ تراکم گردد ، طبیعی است که جمعیت نیز به این شهرها هجوم می آورد.
به دلیل رشد فزاینده شهرنشینی در سالهای اخیر و لزوم برنامه ریزی جهت پراکش و توزیع منطقی جمعیت و ضرورت تدوین الگوها و راهبردهای خاص برای تامین خدمات زیربنایی و نیازهای آنی و آتی جمعیت شهرنشینی و ممانعت نسبی از رشد و توسعه فیزیکی هر چه فزونتر و بی رویه شهرهای بزرگ ایجاد ضرورت برنامه ریزی های اجتماعی و اقتصادی متناسب با این رشد و گسترش را می طلبد در این میان اصفهان از جمله چند شهر بزرگ کشور است که با محدودیت پیوسته توسعه شهر و با مشکل اضافی جمعیت هم در شهر و منطقه اصفهان و حوضه آبگیر زاینده رود و هم در پیرامون شهر مواجه است.
2-1- اهداف تحقیق
هدف هر تحقیق علمی اصولا شناخت واقعیتهاست ، اما این واقعیت بر حسب مختضیات زمان و مکان هر محل و همچنین ویژگی های هر جامعه متفاوت می نماید توسعه و گسترش شهر گرایی و شهرنشینی در سالهای اخیر موجب پیدایش و رشد و نمو شهرهای جدید و در نتیجه تراکم جمعیتی در آنها شده است لذا پیش بینیهای جمعیتی با توجه به آیتمهای مخصوص جمعیت و ویژگیهای مربوط به آن میباشد این تحقیق مقدمه ای در راستای شناخت این ویژگیها تدوین شده است
3-1- اهمیت و ضرورت تحقیق
در شرایطی که توسعه شهری باید به عنوان جزء مهمی از سیاستهای توسعه ملی ، به رشد اقتصادی و عدالت اجتماعی کمک نماید و زمینه ساز جامعه ای که در آن الگوی استقرار جمعیت در ارتباط با عملکردهای متوازی در کل نظام اقتصادی اجتماعی کشور باشد رشد شتابان شهرنشینی کشور در چند دهه اخیر به گونه ای صورت پذیرفته که متناسب با توان و تجهیز قضاهیا شهری و گسترش زیرساختهای اقتصادی نبوده است و باعث بروز معضلات و تنگناهای عمده ای در جامعه شهری کشور گردیده است
4-1- روش تحقیق
در مسائل مختلف تحقیقاتی از جمله مسائل انسانی ، گوناگونی مکتبها و دیدگاه ها ، موجب گردیده است تا درباره مسائل شهری نیز اشتراک نظر چندانی نباشد و شناخت کامل مسائل جمعیتی و شهری هرگز از سوی یک دیدگاه یا مکتب فکری مشخص حاصل نمی شود.
مهمترین منبع اطلاعاتی منابع اسنادی و کتابخانه ای است که اطلاعات مورد استفاده آمارهای جاری ثبتی و گزارشی در زمینه های مختلف بوده است همچنین مقالات موجود در کتابخانه های سازمان های مختلف از جمله سازمان مدیریت و برنامه ریزی ـ سازمان مسکن و شهرسازی استان اصفهان ـ مرکز تحقیقات معلمان اصفهان و خمینی شهر ، با ذکر ماخذ و منبع بهره گیری شده است.
5-1- موانع و محدودیت های مطالعه
کمبود آمار و اطلاعات در ایران یکی از مشکلات اساسی تحقیقات جغرافیایی است بدین جهت وسعت زیاد منطقه اصفهان و کمی آمار و اطلاعات لازم در این زمینه از موانع و محدودیت های مطالعه تحقیق حاضر بود.
پیشگفتار
رشد جمعیت که به صورت مثبت و چه به صورت منفی از پدیده های جمعیتی ، رابطه مستقیمی با موالید ، مرگ و میر و مهاجرت دارد. در جغرافیای جمعیت ، رشد مکانی و زمانی جمعیت اهمیت دارد. یعنی هر جغرافیدان باید بداند در چه زمانی و در کجا میزان رشد جمعیت چقدر است و این نرخ رشد چه اثراتی در نظام اجتماعی ـ اقتصادی هر جامعه با کشوری دارد.
همان طوری که می دانید کتاب جغرافیای ایران بر دو نوع نرخ رشد جمعیت ، تاکید کرده است. این دو نوع نرخ رشد عبارتند از :
رشد طبیعی
رشد مطلق
رشد طبیعی
چنانچه در جمعیت هیچ نوع مهاجرتی (مهاجر پذیری و یا مهاجر فرستی) انجام نگیرد تغییرات تعداد جمعیت فقط تحت تاثیر دو عامل طبیعی موالید و مرگ و میر است ، لذا سوال این است که در تغییرات رشد طبیعی چه عواملی موثر است ؟
با برآورد پارامترهای موالید و مرگ و میر می توان میزان افزایش (رشد طبیعی) و جمعیت را با این نوع نرخ رشد در آینده پیش بینی نمود.
با در دست داشتن موالید و مرگ و میر و جمعیت یک جامعه علاوه بر اینکه می توان میازن نرخ رشد طبیعی را حساب کرد. میزان یا تعداد جمعیت آینده را هم در دوره های مختلف با آن نرخ رشد می توان پیش بینی کرد.
برآورد میزان نرخ رشد طبیعی
پیش بینی جمعیت کشور در دوره های مختلف
معمولا در اکثر قریب به اتفاق کشورها تعداد موالید بیشتر از مرگ و میر (بجز کشورهایی که رشد منفی دارند) است. لذا هر ساله بر جمعیت افزوده می شود. اگر نسبت تفاوت بین موالید و مرگ و میر یک سال را به کل جمعیت میانه آن سال حساب کنیم میزان افزایش طبیعی یا رشد طبیعی جمعیت را می توان حساب کرد. یعنی :
یا
میزان رشد طبیعی = r = rate
مثلا چنانچه جمعیت ایران در سال 1365 برابر با 7/49 میلیون باشد و در سال مزبور اختلاف تعداد موالید و مرگ و میر به ترتیب 5/17 میلیون نفر باشد ،
نرخ رشد مطلق :
چنانچه جامعه ای تحت تاثیر مهاجرت قرار گیرد. لذا ضرورت محاسبه نرخ رشد مطلق رود. میزان افزایش مطلق سالانه را می توان از رابطه زیر به دست آورد :
یا
در این رابطه ، رابطه مستقیمی بین موالید و مهاجر پذیری با افزایش رشد مطلق وجود دارد. یعنی هر چه موالید و مهاجر پذیری بیشتر باشد ، میزان افزایش مطلق جمعیت با نرخ رشد بیشتر است و برعکس.
پیش بینی جمعیت :
نکته مهمی که در برنامه ریزی مشعیتی انجام می گیرد ، پیش بینی جمعیت آینده می باشد. پیش بینی به روش های مختلفی انجام می گیرد ، ساده تری روش به صورت زیر است.
زمان : (نرخ رشد + 1) جمعیت مبناء = جمعیت آینده (مورد پیش بینی)
یا
Pf = Po (1+r)t
نرخ رشد در هزار است = Y
مثلا اگر جمعیت ایران در سال 1365 برابر 9/47 میلیون نفر باشد و میزان رشد برابر با 5/3 درصد باشد جمعیت ایران در سال 1375 چقدر خواهد بود؟
با پیش بینی جمعیت می توان میزان دو برابر شدن جمعیت را در دوره های مختلف برآورد کرد.
مهاجرت :
برای محاسبه مهاجرت روش های مختلفی ارائه می شود. ساده ترین روش به صورت زیر می باشد.
1000 * یا
رقم به دست آمده در واقع نرخ رشد مهاجرت یک جامعه را تشکیل می دهد. اگر میزان I بیشتر از E باشد مقدار جامعه مثبت و برعکس منفی است.
قابل اشاره است در کتاب جغرافیایی ایران هفت مورد در ارتباط با عوامل موثر در رشد طبیعی جمعیت اشاره کرده است که این هفت مورد قابل بررسی است. پنج مورد در ارتباط اول طور نسبتی با رشد جمعیت رابطه معکوس دارد.
مورد سیاست های دولتها بسته به مختصات زمانی و مکانی به چهار رسیده است زیرا عمان می شود.
سیاست طرفدار افزایش جمعیت
سیاست طرفدار کاهش جمیعت
سیاست طرفدار ثبات جمعیت
سیاست طرفدار حد متناسب جمعیت
نتیجه
رابطه بین نرخهای زاد و ولد و مرگ و میر بر اندازه جمعیت و نرخ رشد آن تاثیر می گذارد هرچند عامل دیگری به ننام مهاجرت از یک جامعه به جامعه دیگر نیز وجود دارند ولی برای تشخیص رشد یک جامعه نرخ های زاد و ولد و مرگ و میر تعیین کننده است در بخش اعظم تاریخ بشر نرخ های زاد و ولد و مرگ و میر کودکان بسیار بالا بوده است و نرخ مرگ و میر سنجش خاص نشان می دهد که بسیاری از مردم در اوایل عمر خود می مرده اند.
اکنون با استفاده از فن آوری می توان مرگ و میر را کاهش داد ، مانند استفاده از داروهایی که حشرات فاسد کننده محصولات کشاورزی را از بین می برند ، پیشرفت های پزشکی که معالجه بیماریها و مرگ و میر کودکان را کاهش می دهند و نیز فنون پرورش و برداشت مواد غذایی بیشتر به گونه ای که جمعیت بیشتری بتوانند تغذیه کنند. بنابراین قحطی و مرض ، به عنوان کنترل کننده موثر رشد جمعیت ، کاهش داده شده اند و ما نتیجه ان را در نرخهای انفجاری رشد جمعیت در مناطق متعددی از جهان مشاهده می کنیم :
ایده اساسی ای که در پس گذار جمعیت شناسی نهفته است (دیویس 1945) این است که به موازات صنعتی شدن و پیشرفته شدن جامعه ، مردم از تعداد فرزندان خود می کاهند و در همان حال فن آوری های جدید نیز نرخ مرگ و می کردند را کاهش می دهند.
فاصله ای وجود دارد که غالباً در خلال این فاصله انفجار جمعیتی رخ می دهد مردم هنوز به دلیل باورهای فرهنگی که مرگ تعداد زیادی از کودکان را مسلم می دانند و شیوه های زندگی شان ، فرزندان زیادی دارند. داشتن خانواده بزرگ را فی حد نفسه ارزشمند می دانند و خانواده بزرگ تر را به عنوان نیروی کار و منبعی برای امنیت دوران پیری مورد نیاز می پندارند ، هنگامی که مرگ و میر کودکان کاهش می یابد و بزرگسالان عمر بیشتریمیک ، مردم فوراً باروری خود را کاهش نمی دهند و زاد و ولد را بر اساس همان نرخ سابق حفظ می کنند و بدین ترتیب اندازه جمعیت را به نحو شگفت انگیزی افزایش می دهند با وجود این ، حقیقت اگر نرخ زاد و ولد به پایین ترین سطح جایگزین نیز تنزل کند باز جمعیت برای مدتی افزایش می یابد زیرا تعداد زیادی از کودکان خردسالی که قبل از کاهش نرخ زاد و ولد متولد شده اند باید راه خود را در خلال سالهای باروری کودک دنبال کنند.
اهمیت جمعیت شناسی در برنامه ریزی اجتماعی و اقتصادی
منظور از برنامه ریزی (Plani Fication) چیست ؟
برنامه ریزی عبارت است از سازماندهی و پیشرفتی در زمینه مسایل اجتماعی و اقتصادی با توجه به یک برنامه و روش های معین و مشخص.
کشورهای جهان برای رسیدن به رفاه و توسعه ناگزیر به طرح و اجرای برنامه های اقتصادی و اجتماعی و پیش بینی نیازها و امکانات خود در کوتاه مدت ، میان مدت و دراز مدت می باشند.
شکاف موجود میان کشورهای صنعتی غرب و ممالک جهان سوم به ویژه از فردای جنگ جهانی دوم در زمینه های مختلف ناشی از فقدان برنامه ریزی های لازم و صحیح و عدم شناخت و پیش بینی امکانات و نیازها در کشورهای اخیر می باشد. شناسایی علمی و آماری شرایط و اوضاع اقتصادی و اجتماعی و دورنگری روشن بینانه امکانات و محدودیتهای راه را برای نیل به اهداف تعیین شده هموار می سازد.
سرشماری های عمومی و مسکن در کشور ما مناسب ترین ابزار برنامه ریزی های توسعه اقتصادی ، اجتماعی ـ فرهنگی به حساب آمده که از این طریق با ارائه اطلاعات درست رهنمودهای لامز برای نیل به اهداف برنامه ریزیها در اختیار مسئولان و سیاستگذاران قرار داده می شود و در این راستا برنامه ریزی های اقتصادی زمانی با موفقیت قرین خواهد گردید که شناخت صحیحی از وضع و حالت جمعیت و حرکات آن در گذشته ، حال و آینده داشته و روابط بین متغیرهای جمعیتی و سایر عوامل اجتماعی و اقتصادی در نظر گرفته شود.
هدف برنامه ریزی در کشورهای در حال رشد ، دستیابی به توسعه اقتصادی است و به همین صورت برنامه ریزی در این گونه ممالک (برنامه ریزی توسعه) نامیده می شود ، در حالی در کشورهای جهان غرب که به توسعه دست یافته اند هدف از برنامه ریزی تثبیت شرایط اقتصادی و جلوگیری از نوسانات بازار و تضمین اشتغال کامل است.
در کشور ایران افزایش شدید جمعیت و عدم هماهنگی آن با رشد و توسعه اقتصادی ، تامین نیازهای ضروری و اساسی مردم و وارد کردن برخی از کالاها و مایحتاج اولیه از خارج بخش بسیار بزرگی از درآمدهای ملی را به جای سرمایه گذاری در تجهیزات زیربنایی به خود اختصاص می دهد لذا شناسایی دقیق پدیده ها و واقعیت های جمعیتی ، به برنامه ریزان و آگاهان اقتصادی و اجتماعی کشور این امکان را می دهد تا سیاستهای جمعیتی را در کل سیاست های توسعه دخالت دهند.
هرگونه برنامه ریزی در راه نیل به توسعه یافتگی و انجام اصلاحات اجتماعی ـ اقتصادی بدون توجه به عوامل جمعیتی و دگرگونی های آن در دوران های مختلف چه گذشته و چه در آینده و روابط متقابل موجود بین پدیده های جمعیتی و پدیده های اجتماعی و اقتصادی با موفقیت مورد انتظار قرین نخواهد بود.
منابع
هنرفر ، لطف الله ، اصفهان ، شرکت سهامی کتاب های جیبی ، تهران ، چاپ دوم ، 1356.
اطلس شهر اصفهان ، 1380.
شفقی ، سیروس ، جغرافیایی اصفهان ، انتشارات دانشگاه اصفهان ، 1353.
عطایی ، هوشمند ، کویرزایی و زدایی در استان یزد و اصفهان ، پایان نامه دوره لیسانس ، شهریور 1367.
کاویانی ، محمدرضا ، مجموعه مقالات سمینار جغرافی ، نشریه شماره 2.
مرکز آمار ایران ، نتایج مقدماتی سرشماری نفوس و مسکن ، 1365.
زنجانی ، حبیب الله ، رحمانی ، فریدون ، راهنمای شهرهای ایران ، مرکز تحقیقات و معماری وزارت مسکن و شهرسازی ، 1368.
ربانی ، مینا ، بررسی وضعیت جغرافیای منطقه مرکزی شهر اصفهان ، پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه اصفهان ، 1370.
فاریابی ، صغری ، جزوه مسکن در اصفهان ، سازمان مسکن و شهرسازی ، 1368.
تحلیل اقتصادی ـ اجتماعی اصفهان ، سازمان برنامه و بودجه ، 1380.
باصری ، بیژن ، بررسی نظام صنعتی ایران با تاکید بر کاهش وابستگی به نفت ، مجله اقتصادی شماره 6 ، دیماه 1375.
سالنامه آماری استان اصفهان ، سازمان برنامه و بودجه ، 1370.
خلاصه گزارش طرح جامع منطقه ای اصفهان ، اداره کل مسکن و شهرسازی استان اصفهان ، 1364.
شریفی ، محمود ، نگاهی به پارک های صنعتی استان اصفهان ، برنامه و بودجه استان اصفهان ، 1364.
اصول ، اهداف و سیاستها و … اصفهان ، سازمان مدیریت و برنامه ریزی ، 1381.
خراط زیر دست ، اسفندیار ، بینش توسعه صنعتی مناطق کشوری ، وزارت مسکن و شهرسازی ، 1370.
استان اصفهان سال 1400 ، گزارش 20 ، جامعه شهری و عمران شهری ، سازمان مدیریت و برنامه ریزی مهرماه 1376.
بیک محمدی ، حسین ، استادیار دانشگاه اصفهان ، مقاله ازدیاد جمعیت و نظام شهری در استان اصفهان ، 1382.
نظریان ، اصغر ، سلسله مراتب شهرهای ایران ، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی ، شماره 1 ، تابستان 1373.
فرید ، یدالله ، جغرافیا و شهرشناسی ، دانشگاه تبریز ، چاپ دوم ، 1371.
بهفروز ، فاطمه ، تحلیل نظری ـ تجربی برای متعادل سازی توزیع فضایی جمعیت ، مجله پژوهش های جغرافیایی سال 1371.
جوان ، جعفر ، جمعیت ایران و بستر جغرافیایی آن ، دانشگاه فردوسی ، مشهد ، 1367.
خاماچی ، بهروز ، فرهنگ جغرافیایی آذربایجان شرقی ، مجله رشد آموزش جغرافیا ، شماره 67 ، 1383.
ارشدی ، محمود ، تحلیلی بر پولادشهر ، پایان نامه کارشناسی ارشد ، دانشگاه اصفهان ، 1376.
رستگاری ، مصطفی ، برآورد تراکم جمعیت در استان اصفهان ، اندیشه آماری ، گروه آمار دانشگاه اصفهان.
احمدی ، سیروس ، بررسی مهاجرت های بین استانی در استان اصفهان ، مجله فرهنگ اصفهان.
حقیقی ، زهرا ، چرا طرح های جامع با شکست روبرو می شود ، دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران ، 1355.
هدایت محمود ، گسترش شهر اصفهان ، آستان قدس رضوی ، 1375.
مشهدیزاده ، ناصر ، تحلیلی از ویژگی های برنامه ریزی شهری در ایران ، دانشگاه علم و صنعت ایران ، 1373.
رضوانی ، علی اصغر ، روابط متقابل شهر و روستا با تاکید بر ایران ، انتشارات پیام نور ، 1374.
سازمان مسکن و شهرسازی استان اصفهان ، تجدید نظر در طرح جامع منطقه اصفهان
هدایت ، محمود ، روند توسعه شهر اصفهان و شناخت عوامل آشفتگی آن ، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی ، تابستان 1373.