جرم شناسی انتقادی
دیدگاه مارکسیست، فمنیست و پست مدرن
فهرست مطالب صفحه
مقدمه 1
1- مارکسیسم 2
2-1- مکتب فرانکفورت 4
1-2- جرم شناسی انتقادی مارکسیست 5
2- فمنیسم 6
2-1- نگاه انتقادی مکتب فمنیسم به جرم 8
3- پست مدرنیسم 9
3-1- نکاه پست مدرنیست ها به جرم شناسی انتقادی 11
نتیجه گیری 13
مقدمه
عبارت جرم شناسی انتقادی، به عنوان چتری که سلسله ای از دیدگاه هایی در حال تکامل و در حال شکل گیری را زیر پوشش دارد توصیف شده است.
جرم شناسی انتقادی، رادیکال، انقلابی هرچند هر کدام از طرز تلقی های متفاوتی در مقابله با پدیده مجرمانه نسبت به هم برخوردارند اما در هر حال هدف همه آنها واحد است و از یک آرمان که همان انتقاد از وضع موجود به معنای کلان در همه علوم اجتماعی و در سطح خرد نسبت به جرم شناسی که موضوع بحث ما است سود می برند.
قبل از دهه 70 و 80 قرن بیستم میلادی، عموم دیدگاه های انتقادی و افراطی منتسب به دادیگا ه های مختلف مارکسیستی بود ولی پس از این با ظهور مکتبهای مختلف انتقادی مثل جرم شناسی صلح طلب، فمنیسم، پسا مدرن و رئالیستی … بر منتقدان جدی محصولات عصر سرمایه داری افزوده شده است. به همین خاطر شاید تمامی تفکراتی که ما امروزه در برابر اندیشه های ماتریالیستی و سرمایه داری می بینیم را بتوان به نحوی انتقادی دانست انتقاد و اعتراض به وضع موجود نظام سرمایه داری و انتقاد از تمامی ساختارها و اصولی که جوامع پول محور برآن متکی هستند. از این رو نگارنده با علاقه خاص و دنبال کردن جدی به نقد گفتمان مدرن و به چالش کشیدن دستآوردهای جهان مترقی علاوه بر شناخت آموزه های جرم شناسی انتقادی کلاسیک و دستیابی به مفاهیم مدرن از جرم شناسی انتقادی سعی در آشنا ساختن مکاتب مختلفی که در این راستا گام نهاده اند را دارم.
از جمله این مکاتب بنیادین که در این تحقیق سعی شده تا مسیر حرکت فکری تعیین کننده آنها در حوزه علوم انسانی مورد بررسی قرار گیرند عبارتند از : مارکسیسم، فمنیسم، و مکتب پسا مدرن. لازم به ذکر است که در بخش مربوط به تحلیل مکتب مارکسیسم از فرزند خلف این مکتب یعنی مکتب فرانکفورت نیز اشاره ای داشته باشیم.
1- مارکسیسم
دنیای امروز و شکل گیری تمدن مدرن مرهون سه حرکت مهم می باشد. چارلز داروین در قرن نوزدهم نخستین آنها بود که نظریه انواع را به چاپ رساند و افق دید مردم را از آسمان به سوی زمین معطوف نمود. حرکت بعدی که در روانشناسی انقلابی به پا کرد زیگموند فروید بود که توانست با افکار خود یکی از سنگ های بنای تمدن امروزی را به نام خود کند اما شاید مهمترین و بحث انگیزترین و در عین حال ملموس ترین جنبش ذهنی و اجتماعی را کارن مارکس و انگلس در سال 1848 با انتشار بیانیه کمونیسم بنا نهادند. با وجود تمامی مخالفت ها و موافقت هایی که با این جریان فکری در طول یکصد و پنجاه سال اخیر وجود داشته اما این جنش فکری هیچ گاه از پا در نیامده است و هرروز در قالبی جدید جلوه می کند. حرکت ها و مکاتب اجتماعی و اقتصادی و سیاسی دنیای غرب بدون شک از این مکتب فکری دستآوردهای زیادی بدست آورده اند.
مارکسیسم در قرن نوزدهم پاگرفت و درآن زمان به عنوان دیدی واقع بینانه از تاریخ تلقی می شد. مارکسیسم فرصتی برای طبقه کارگری فراهم می ساخت تا جهان و شیوه زندگی خود را تغییر دهد. مارکسیسم به انسان در رابطه با واقعیت، جامعه و فرد، آگاهی اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی می دهد. مارکس می گوید: اگر جامعه خود را مورد بررسی قرار دهیم، متوجه می شویم که بین طبقات اجتماعی تضادی مداوم وجود دارد و علت اصلی این تضاد، در روش های مختلفی است که اعضاء جامعه برای کارکردن و استفاده از منابع اقتصادی خود به کار می برند.
به نظر او روش های مختلف تولید اقتصادی و روابط اجتماعی که موجب تشکیل ساختار اقتصادی جامعه می شود، زیربنا نامیده می شود. از این زیربنا تعدادی از موسسات اجتماعی و قانونی، نظام های سیاسی و آموزشی، عقاید مذهبی، ارزش ها و هنر و ادبیات ناشی می شود که روبنا نامیده می شود. به بیان دیگر، ساختار اقتصادی جامعه زیربنا و ایدئولوژی، سیاست و حتی حقوق روبنا محسوب می شوند. مارکسیست ها و ساختارگرایان بر این باورند که اشخاص را نمی توان به دور از اجتماع مطالعه کرد، زیرا آنها دارای وظیفه خاصی در جامعه هستند و در واقع آزاد نیستند منتها مارکسیست ها این امر را پدیده تاریخی می دانند که نتیجه آن تغییرپذیر است.
2-1- مکتب فرانکفورت
نظریه انتقادی اجتماعی مکتب فرانکفورت آلمان پدیده ای پیچیده است که نظریه انتقادی آن، سبک تفکر اجتماعی که با آن همراه گشته، به طرق گوناگون تفسیر شده است.
این مکتب در سال 1923 اساساً به قصد مطالعه و بررسی نظریه مارکسیستی پا به عرصه وجود نهاد ولی تدوین و ارائه یک نظریه انتقادی روشن و مشخص درباره جامعه و تدوین و بازنگری آن بوسیله متفکران آن، خطی از آراء و عقاید خاص مکتب را به وجود آورد که تاثیر بسزائی در گسترش جامعه شناسی نوین داشت. نکته درخور توجه این است که بدبینی متفکران این مکتب آنان را از نظر یه ی اجتماعی مارکسیستی دور کرده است.
سه مفهوم اساسی که در اوج شکوفایی مکتب فرانکفورت از جمله شعارهای تعیین کننده ی اصول اعتقادی آنها بود از این قرار است:
1- سلطه بر طبیعت از طریق علم و تکنولوژی الزاماً منجر به ظهور شکل جدیدی از سلطه بر انسان ها می شود. مارکوزه چنین استدلال می کند که نه تنها به کارگیری و استفاده از تکنولوژی، بلکه خود تکنولوژی نیز سلطه محسوب می شود. (سلطه بر طبیعت و انسان)
2- دومین مضمون اساسی دغدغه ی خاطر در مورد سرنوشت فرد در جامعه است. هورکهایم معتقد بود در عصری که تمایل به حذف استقلال فرد دارد جز تمایلات مذهبی، هیچ امیدی برای آزادی ولو محدود وجود ندارد.
3- سومین مضمون اصلی "تولید فرهنگ" است که ارتباط نزدیکی با مباحث جامعه شناسی و حتی جرم شناسی دارد.
هدف نهایی نظریه انتقادی که به نوعی به صورت یک ایدوئولوژی از طرف مکتب فرانکفورت به رسمیت شناخته شد رسیدن به تغییری از جامعه بود که در آن تفاهم و توافق عقلی و نه خدعه و زور مبنای هماهنگ کردن رابطه های اجتماعی باشد و نتواند نیازهای انسانی را به طور عقلی برآورده سازد.
1-2- جرم شناسی انتقادی مارکسیستی
نسخه های اولیه جرم شناسی مارکسیستی مجرمان را بر حسب نظریه ی "شورش اولیه" ی مارکس به تصویر می کشند یعنی مجرمان در قالب یک شکل ناآگاهانه ی شورش علیه نظام اقتصادی سرمایه دار درگیر جرم می شوند. همچنین، آنها نظریه ابزار انگار از نظام عدالت کیفری می باشند، یعنی تصویب و اجرای قوانین کیفری صرفاً ابزارهای یک طبقه ی فرمانروای یگانه و یکپارچه است که برای جستوجوی امتیاز خود، به تبانی و توطئه دست می یازند.
این مکتب اجتماعی- فلسفی معتقد است که تبه کاری یکی از محصولات فرعی سرمایه داری است و جرم به مثابه واکنشی علیه بیدادگری های اجتماعی است.1 طرفداران این مکتب می گویند: "بزه کاری در جامعه سوسیالیست در شرف نابودی است و اعمالی که سعادت جامعه را به خطر می اندازد ناشی از بیماری های بدنی و روانی است؛ در نتیجه سوسیالیست محو کلی تبه کاری را به دنبال خواهد داشت."
به طور کلی در ارزیابی این مکتب می توان گفت که مارکسیست ها جبری هستند؛ چون جرم را تنها زائیده عوامل اقتصادی می دانند که با از میان برداشتن آن جرم منتفی می گردد و در یک کلام بر جرم ومجرم به عنوان محصول قهری حاکمیت فاسد و مفسد نظام سرمایه داری تاکید می ورزند و نظام کیفری را جز یکی از وسایل اساسی برای سیانت از قدرت مورد استفاده کاپیتالیسم و برای حفظ برتری بر طبقات محروم و ستمدیده چیز دیگری نمی دانند.
2- فمنیسم
ویل دورانت در کتاب تاریخ تمدن خود بیان می کند که در جوامع نخستین نظام های قبیله ای، زن سالار بوده اند و این بدان دلیل بود که مردها در جنگ و درگیری ها شرکت می کردند و اغلب در سنین جوانی می مردند بنابراین برای حفظ هسته مرکزی خانواده قبیله و جوامع کوچک نیاز به فردی مسن تر و پخته تر و باتجربه تر احساس می شد از این رو زنان در طول تاریخ توانستند نقش اجتماعی بپذیرند البته این امر برمی گردد به جوامع کاملاً بدوی زیرا با پیشرفت انسان در همه زمینه ها و بیدار شدن حس قدرت طلبی در مردها کم کم برمرکزیت مرد افزوده شد و متقابلاً نقش زن رنگ باخت و مردها به عنوان هسته های اصلی خانواده به شمار آمدند که نمونه صادق آن را می توان درنظام شاهنشاهی که در طول تاریخ وجود داشته مشاهده نمود. تا آنجا که تاریخ مکتوب اجازه می دهد و از آن بر می آید تمامی شاهان با اکثریت قریب به اتفاق آنها را مردان تشکیل می دهند. مردانی که از قدرت جنگ آوری و مدیریتی برخوردار بودند موفق تر بودند. با گذشت زمان این نکته در ذهن بشرشکل گرفت که مردان صاحب قدرت هستند و رهبری بایستی در دست مردان باشد و زن ها تبدیل به جنس دوم شدند که در دنیای امروز از زنان به عنوان (دیگران) یاد می کنند.
با صنعتی شدن جوامع در طول چند صد سال اخیر احساس نیاز سرمایه داران به استفاده از نیروی کار ارزان، زنان پا در عرصه تولید نهادند که این نقش پس از جنگ دوم جهانی بسیار پررنگ تر شد و حضور زنان بیش از پیش جلوه گرشد. در دنیای مدرن بوسیله انقلاب های فکری و عملی فراوان زنان با چشمان بازتری به جهان نگاه کردند و با دید دیگری شخصیتشان و به جایگاه اجتماعی و نقش و هویت خویش نگریستند. آنچه که امروزه به عنوان فمنیسم مشهور است یک جریان خودجوش بوده و هیچ گاه در زمان شکل گیری اش نامی برای خود برنگزیده بود اما با گذشت زمان انسان ها توان طبقه بندی کردن تاریخ را می یابند از این رو در مورد فمنیسم نیز می توان از این قانون تبعیت کرد. نمونه های صادق این طبقه بندی عبارتست از موج اول و دوم فمنیسم که به صورت مکاتب مختلفی از لیبرال تا فمنیست مارکسیستی و اگزستانسیالیستی و در نهایت فمنیست جنسیت گرا ختم می شود.
2-1- نگاه انتقادی فمنیسم به جرم
فمنیست ها برای برابری حقوقی و سیاسی زنان در عرصه عمومی و خصوصی تلاش می کنند. آنها نه فقط می خواهند حقوق زنان را بیرون از خانه به رسمیت ببخشند بلکه اصول آزادی اراده و حقوق فردی را به عالم شخصی، خانه که محل مشخص ترین مصائب زنان است، را وارد کنند. فمنیست ها در زمانی که دیگر زنان اصلاح طلب به دنبال مستحکم تر کردن عقد ازدواج بودند. از آزادسازی حق طلاق حمایت می کنند و در پی ترمیم اصول فردگرایی لیبرال به امور زناشویی هستند.
در زمینه جرم شناسی، فمنیست ها به دو گروه مارکسیست و رادیکال تقسیم می شوند و دارای نظرات متفاوتی درباره بزه کاری زنان اند. به نظر فمنیست های مارکسیست عدم مساوات جنسیتی ناشی از نابرابری قدرت زن و مرد در جامعه سرمایه داری است. ریشه تفاوت ها به مالکیت خصوصی و غلبه مردانه در وضع قوانین و وراثت بر می گردد. در سیستم سرمایه داری مردان، زنان در دو عرصه اقتصادی و بیولوژیکی کنترل می شوند و این در حاشیه ماندن توضیحی است بر میزان ارتکاب کمتر جرم زنان در یک جامعه سرمایه داری. انزوای زنان در آغوش خانواده برای ایشان فرصت کمتری را برای مداخله در جرایم مهم فراهم می کند و نداشتن قدرت آنان را بسوی جرایم کم اهمیت تر مانند موادمخدر و فحشا سوق می دهد.
در مقابل فمنیست های رادیکال، علت بزه کاری زنان را در پدرسالاری (مردسالاری) می بینند و چنین می انگارند که این امر موجب فرودست شدن زنان و همچنین عاملی برای توجیه خشونت مردان و کنترل جنسیتی زنان می باشد. استثمار زنان توسط مردان باعث می شود که زنان قربانی از خانه گریخته و یا به استعمال موادمخدر رو بیاورند و در نهایت خشونت مردان، زنان را به درگیری با سیستم عدالت کیفری کشانده و بسوی بزه کاری سوق می دهد.
در پایان باید گفت که سخن فمنیست ها این است که در مورد بزه کاری زنان به نظریه هایی نیاز داریم که پس از فهم و توضیح قانون شکنی های مردان و زنان هر دو برآیند و این بدان معنا نیست که فمنیست ها در پی نظریه ای فراگیر باشند که همه اعمال بزه کارانه را در هر شرایطی توجیه کنند. آنچه ضرورت دارد یافتن نظریه هایی است که به تقسیمات جنسی و قومی و طبقاتی توجه داشته باشد و همچنین بررسی هایی که حوزه عمل آن قلرو گسترده تر اخلاق و سیاست، اقتصاد و حقوق و جنسیت را که بر مقام و منزلت مردان و زنان تاثیر می گذارند در برگیرد.
3- پست مدرنیسم
این که پست مدرنیسم چیست و چه می تواند باشد یک سوال جنجالی است که سال های سال متفکران غربی را به خود مشغول ساخته است. در این باره خروارها کاغذ سیاه کرده اند اما به هیچ نتیجه و تعریف واحدی در این حوزه دست نیافته اند. اما آنچه مسلم است این مکتب زائیده تفکرات مدرنیستی است به این صورت که یک نظام فکری همیشه به دنیا می آید و فربه می شود و از درون خود یک نظام جدید خلق می کند. پست مدرنیسم نیز این چنین زائیده شد. این واژه برای هر علمی از علوم انسانی تعریف خاصی دارد فی المثل در ادبیات، موسیقی، جامعه شناسی و سیاست هرکس معنایی را به آن القاء و تزریق می کند. اما اینکه آیا این مکتب دستی بر آستین حقوق دارد یا خیر جای شبلمه است زیرا در دنیایی که هنوز هیچ تاویل از مدرنیته درباب علم حقوق نداریم نباید به کمک پست مدرنیته خیز برداشت البته برای شکل گیری چنین مکاتب ما نیاز به جامعه ای داریم که مرحله ای از تفکر و ظرفیت پذیرش را در خود داشته باشد فلذا در جوامعی مثل کشور ما ایران این مبحث کاملاً بیهوده می باشد (برای مثال وقتی از واژه خودبیگانگی در دنیای مدرن صحبت می شود که از عوارض جوامع صنعتی است دیدگاه پست مدرن به وسیله بازی های زبانی و کلامی از مرکزیت زدایی و بی هویتی در زبان با استفاده از اصطلاح دیکانستی اکشن که در فارسی به شالوده شکنی، بنیان شکنی، ساختارزدایی و داروسازی ترجمه شده است کمک گرفته می شود که منظور نوعی موشکافی و توفیق دوباره در متون است. اما در هر حال آشنایی با این مکتب می تواند راه گشایی باشد برای درک موج هایی که در آینده ای نه چندان دور، خواسته یا ناخواسته به سوی ما گسیل خواهد شد. آنچه درپی خواهد آمد آشنایی مختصری است در باب جرم شناسی پسا مدرن.
3-1- نکاه پست مدرن به جرم شناسی انتقادی
پست مدرنیسم ها عقاید و اصول مدرنیست ها از قبیل حقیقت مطلق، پیوستگی و وحدت را رد می کنند و از سوی دیگر، به تعدد فرهنگی نسبیت و کثزت نظر دارند و مخالف عقل گرایی علمی و دست یابی به وحدت اجتماعی، سیاسی و فرهنگی در عصر مدرن هستند. نیچه از بانیان مکتب پست مدرنیسم معتقد است؛ "که چیزی بنام عینیت وجود ندارد؛ بخصوص عینیت علمی. آنچه هست تفاسیری ست که از دیدگاه های مختلف بیان شده است. هیچ تفسیری نیز به معنای نهایی منجر نمی شود و حقایق چیزی نیستند مگر دروغ های سودمند."1
با چنین نگاه نهیلیستی و پوچ نگاری به حقیقت و واقعیت واضح است که نمی توان مفهوم دقیق و مفیدی از ساختارهای علوم اجتماعی و در بحث ما از جرم شناسی به دست آورد.
با همه این اوصاف پست مدرنیست ها استدلال می کنند که تمامی تفکر و شناخت به واسطه زبان انتقال می یابد و به روشنی راهی را نشان داده اند که زبان رسمی بر دست اندرکاران فرآیند عدالت کیفری تسلط می یابند برای نمونه دیدگاهی از واقعیت که دیدگاه ساکنان زندان، ماموران پلیس و وکیلان را نشان می دهد با دیدگاهی دیگر یعنی زبان دادگاه با نظام اصلاحی- تربیتی جایگزین می شود که بدین وسیله وضعیت موجود تاکید شده و مشروعیت می یابد. پست مدرنیست ها وضعیت موجود را وضعیتی توصیف می کنند که در آن گفتمان ها یا مسلط اند، برای نمونه زبان پزشکی یا حقوق و یا مخالف مانند زبان ساکنان زندان. هدف آنها حرکت به سوی وضعیتی است که شمار فراوانی از گفتمان های متفاوت مشروع شناخته می شوند. پست مدرنیست ها باورها و تفاهمات مشترک میان مردم را به چالش می کشند و نشان می دهند که خلاف آنچه فهم عمومی به آن باور دارد نیز می توان در هر علمی و در هر زمینه ای نگاه کرد زیرا تفاهمات، سوء تفاهماتی بیشتر نیستند.
پست مدرنیست ها جرم را زائیده خشونت و مجازات و در نهایت جنگ می دانند. مردمی که به جنگ می روند، بر این باورند که خشونت نتیجه بخش است. همین گونه است که مجرمان و مردمی که می خواهند مجرمان مجازات شوند. تمامی این ها بر این باورند که خشونت نتیجه بخش است. به همین دلیل نظام عدالت کیفری در کشورها مبتنی بر خشونت می شود. نظامی که می پندارد با خشونت می توان بر خشونت و با شرارت می توان بر شرارت چیره شد. این اصل بسیاری از نظریه های جرم شناسی را تحت سیطره درآورده است. هنگامی که تشخیص دهیم نظام عدالت کیفری معادل اخلاقی ماشین جنگ است، درک می کنیم که مقاومت در برابر یکی با مقاومت در برابر دیگری پیوند می خورد. این مقاومت باید بر اساس همدردی و عشق باشد نه بر اساس خشونت که در مقابل آن مقاومت می شود. سرانجام اینکه این جرم شناسان به این نتیجه رسیده اند که خشونت مجازات تنها می تواند خشونت جرم را تداوم بخشد و افزایش دهد. تنها هنگامی که جرم شناسان و عموم مردم باورشان رادر مورد کارایی و روای خشونت رها کنند، به گونه معقولی می توانیم انتظار داشته باشیم که مجرمان نیز چنین کاری را انجام دهند.
نتیجه گیری
از بررسی منابع مذکور و سایر ادبیات موجود استفاده می شود که جرم شناسی معروف به انتقادی در زمان ما به تفکرات رادیکال و تندرو و افراطی به مفهوم مخالف وضع موجود و خواهان تغییر اساسی و بنیادی ساختارها و باورهای مبتنی بر آن همچون مارکسیسم، و با اندازه های متفاوتی به سنت های فکری و دیدگاه های ایدئولوژیکی دیگر با همین ویژگی ها بر می گردد.
در همین تنوع طیف های فکری انتقادی که قابل بحث با عنوان چتر مانند جرم شناسی انتقادی اند در تحقیق حاضر به سه دسته از اصلی ترین و شاید پرطرفدارترین مکتب های انتقادی در جرم شناسی به طور اجمال بررسی گردید که عبارت بودند از جرم شناسی مارکسیستی، فمنیسم و پست مدرن. صرف نظر از نقاط فکری مشخص هر یک از این دیدگاه های جرم شناسی می توان به طور خلاصه بیان کرد که این مکاتب و حتی مکاتب دیگری که به آنها اشاره ای نشد در شکل گیری جرم و نظام عدالت کیفری تحت تاثیر عوامل مهم سیاسی، اقتصادی، طبقه اجتماعی، جنسیت و قومیت و مذهب ها می باشند که همه آنها معتقدند برای حل معضل جرم نیاز به تغییرات اساسی و زیربنایی در ساختارهای فرهنگی و سیاسی و اقتصادی می باشد. حال چه این تغییرات بوسیله انقلاب کارگری د رجهت بی طبقه کردن جهان باشد و چه در راستای بازی های زبانی پسا مدرنیته و کلام کاوی ها و نسبت باوری ستایش گرایانه انجام گردد و یا تحت تاثیر جنبش های فمنیستی در راستای تساوی حقوق زنان نسبت به مردان.
در نهایت باید تصریح نمود که این دیدگاه، وظیفه خود را در دومحور زیر تصویر می کند: پرده برداشتن از شیوه های متفاوت واژگان سازی در خصوص مفهوم عدالت جزائی؛ و فراهم آوردن مجال بیان برای آراء و نظرات افرادی که تاکنون گفتمان های مسلط قانون، آنها را ساکت کرده است.
پایان
فهرست منابع
1- احمدی، بابک، واژه شناسی فلسفی مارکس.
2- ترجمه شرف الدین خراسانی، فلسفه معاصر اروپایی- نشر علمی و فرهنگی
3- آنسل، مارک، دفاع اجتماعی، محمد آشوری و علی حسین نجفی ابرندآبادی، انتشارات دانشگاه تهران چاپ سوم 1375
4- آشوری، محمد، مجموعه مقالات علوم جنایی، انتشارات سمت، مقاله درآمدی بر جرم شناسی انتقادی و انواع آن
5- بشریه، حسین، اندیشه های مارکسیستی، تاریخ اندیشه های سیاسی قرن بیستم، نشر نی چاپ دوم 1378 تهران
6- باتامور، تام، مکتب فرانکفورت، حسینعلی نوذری، نشر نی چاپ اول 1375 تهران
7- جرج ولد، توماس برنارد، علی شجاعی، جرم شناسی نظری، انتشارات سمت 1380
8- مقدادی، بهرام، فرهنگ اصطلاحات نقد ادبی از افلاطون تا عصر حاضر، نشر فکر روز چاپ اول 1378
9- رابینس، دیو، نیچه و مکتب پست مدرن، ابوتراب سهراب و فروزان نیکوکار، نشر فرزان
10- نوربها، رضا، زمینه جرم شناسی، انتشارات گنج دانش چاپ اول 1377
11- مارکوزه، هربرت، انسان تک ساحتی، محسن مویدی، انتشارات امیر کبیر تهران 1378
12- محیط، مرتضی، کارل مارکس زندگی و دیدگاه های او، نشر اختران، چاپ اول 1382
13- مالوری، فیلیپ، اندیشه های حقوقی، ترجمه مرتضی کلانتریان، موسسه انتشارات آگاه چاپ اول بهار 83
14- وایت، راب و هینز فیونا، جرم وجرم شناسی، ترجمه علی سلیمی، موسسه پژوهشی حوزه دانشگاه 1383
15- گسن، ریموند، مقدمه ای بر جرم شناسی، ترجمه مهدی کی نیا ص 134
1 – ریموندگسن، مقدمه ای بر جرم شناسی، ترجمه مهدی کی نیا، صهیونیستی 134
1 – نتیجه و مکتب پست مدرن، دیو رابینسن، ترجمه ابوتراب سهراب و فروزان نیکوکار، نشر فروزان
—————
————————————————————
—————
————————————————————
16