تحقیق در مورد جایگاه مشاوران مدارس و موانع مشاوره

جایگاه مشاوران مدارس و موانع مشاوره
چکیده :
در این تحقیق ، با کاربرد روش شناسی کیفی ، تلاش شده است تا به نقد جایگاه مشاوران مدارس و موانع مشاوره روان شناختی پرداخته شود . شیوه دستیابی به انگاره های ذهنی مشاوران مدارس کار در گروههای متمرکز ، بحث گروهی و ذهن انگیزی (بارش افکار) بود . یافته ها در چند محور طبقه بندی شدند : جایگاه کنونی مشاوران مدارس ، نگرش مسئولان به مشاوران ، نگرش دانش آموزان به مشاوران ، نگرش مشاوران به خود و رشته خود ، آمیختن نقش مشاور با نقش های دیگر ، نگرش اجتماع و شیوه های ارتقای جایگاه مشاوران در مدارس . نتایج ، این فرض را که ((عدم شکل گیری ساختارهای ذهنی مناسب ، باعث عملکرد مطلوب مشاوره روان شناختی شده است)) تایید می کند . تجزیه و تحلیل یافته ها ، کاوش برای رسیدن به راه حل ها و پیشنهادها است .

مقدمه :
فرض اساسی این تحقیق ناظر بر این انگاره است که ((ساختار مشاوره روان شناختی ، به دلیل عدم شکل گیری ساختارهای ذهنی لازم ، دچار عملکرد معیوب است)) . به نظر می رسد که موانع موجود بر سر راه مشاوران در مدارس ، ناشی از (( نگاه مخدوش )) کارگزاران و نیز کاربران این نوع خدمات باشد . تحقیق حاضر با استفاده از روش کیفی ، بررسی این عوامل را هدف قرار داد . برنامه های مشاوره و راهنمایی مدارس ، یکی از پیشرفت های آموزش و پرورش قرن پیشین است که از شاخص های مدنیت و اداره علمی جامعه به شمار می رود . مشاوره یک رابطه یاورانه دو نفری است که بر نیاز فرد به رشد ، سازگاری ، تصمیم گیری و حل مشکل تکیه دارد . (گیبسون ، ترجمه فارسی ، 1373) . به نظر بلکهام ( نقل از گیبسون ، ترجمه فارسی ، 1373) مشاوره رابطه ای است منحصر به فرد که در آن مراجع فرصت یادگرفتن ، احساس کردن ، فکر کردن ، تجربه کردن و تغییر دادن به شیوه ای متناسب با خود ، داده می شود (گیبسون ، ترجمه فارسی ، 1373) . با این تعریف از مفهوم مشاوره ، یک مشاور به فرد دارای مشکل کمک می کند تا ضمن شناخت مسایل و مشکلات خود ، راه حل های احتمالی مشکل را ارائه دهد و سرانجام به حل آن بپردازد . مشاوره به دانش و مهارتهای بسیاری نیازمند است .
بررسی ها در کشورهای غربی چند نقش کلی را برای مشاوران (به ویژه مشاوران مدرسه) مشخص می کنند که عبارتند از : اطلاع رسانی و راهنمایی ، حمایت ، پیشگیری و ارتقای بهداشت روانی ، کارهای اجرایی و دفتری ، توانایی به کارگیری آزمون های روان شناختی ، ایجاد یک شبکه محکم میان کارکنان مدرسه و سایر متخصصان مراکز خارج از مدرسه ، والدینو دانش آموزان ، حفظ اسرار مراجعان ، ارجاع بموقع و مناسب ، نظارت بر فعالیت های فوق برنامه ، برقراری ارتباط مناسب و توام با علاقه با والدین ، مشاوره گروهی ، ضبط و ثبت ارجاعات ( Manitoba school counselor s association , (1997) , Ministry of education , (2002)) .
تحقیقات ایرانی در زمینه شناسایی موانع و مشکلات مشاوره روان شناختی و نقش واقعی مشاوران معدود است . برخی تحقیقات نشان می دهد که مشاوران تعریف روشن و مشترکی از حرفه خود ندارند که این موضوع به عملکردهای متفاوت و گاه متناقض آنها منجر می شود (احمدی ، 1376) .
جرج و کریستیانی (1990) وجود چند خصیصه را در کارآیی مشاوران ضروری می دانند که عبارتنداز : توانایی ایجاد رابطه صمیمانه و عمیق با دیگران ، پذیرش خویشتن ، آگاهی از ارزش ها و عقاید خود ، پذیرش مسئولیت ، داشتن تجربه و مهارت لازم ، داشتن اهداف واقع بینانه .
شرتزر و استون (1974) مشاوران کارآمد و غیرکارآمد را در زمینه تجربه ، نوع رابطه و عوامل شخصیتی از یکدیگر تفکیک می کنند . از طرفی ، داشتن حداقل درجه کارشناسی ارشد در رشته مشاوره از دیگر شرایطی است که در بسیاری از کشورها برای احراز شغل مشاوره ضروری می باشد . هرمن ویژگیهای شخصیتی مشاور از قبیل ایجاد تفاهم ، همدلی ، توجه به مراجع و ایجاد رابطه باز را مهمترین عامل کیفیت درمان می داند . (به نقل از پترسون و نیسن هولز ، 1995) . شفیع آبادی (1370) با مطالعه روی 190 دانشجو در مورد اینکه مشاور چه ویژگی هایی باید داشته باشد ، نشان داد که غیر از تعهد (73 مورد) ، علاقه به مشاوره (61 مورد) ، رازداری (30 مورد) و نظم در کار (18 مورد) ، به نظر اکثر دانشجویان (132 مورد) مشاور باید از اصول مشاوره آگاهی کامل داشته باشند و بر کار خود مسلط باشد . بدیهی است که مشاور باید در زمینه مشاوره ، تجربه علمی و عملی داشته باشد . بررسی وضعیت مشاوران در مدارس ، قبل و بعد از انقلاب اسلامی ، نشان می دهد که آنان بیش از مشاوره به امور دفتری و اداری پرداخته اند (احمدی ، 1376 – احمدی و باباگلی ، 1374) . براساس یافته های این تحقیق ، 4/24 درصد از مشاوران نظام جدید آموزش متوسطه در نمونه مورد مطالعه ، به کار دفتری پرداخته اند . اگر این فعالیت با فعالیتهای اجرایی مشاوران جمع شود ، حدود یک سوم فعالیت ها ، فعالیتهای غیرمشاوره ای بوده است .در این تحقیق تلاش شده است تا با استفاده از روش کیفی به پرسش هایی پرداخته شود که پیرامون جایگاه مشاوران و امکان ارتقای سیستم آموزش و پرورش مطرح است و مولفان باور دارند که اگر تحقیق حاضر به طرح پرسشهای جدیدتر نائل شود ، دستاوردهای مهمی است .

روش
گروه متمرکز ( focus group)
گروه متمرکز ، شامل 12 نفر از مشاوران مرد و زن یکی از نواحی آموزش و پرورش شهر تهران بود . یک روان شناس بالینی در طی دو جلسه 90 دقیقه ای (مجموعا سه ساعت) اداره بحث های گروهی را به عهده داشت . پس از معرفی و آشناسازی اعضای گروه ، روان شناس سوالاتی (به عنوان سخنان راهنما یا Cue) در زمینه های زیر طرح کرد :
– جایگاه و نقش مشاوران در مدارس
– ویژگی های مشاوره و تمایز آن با کار مربیان پرورشی
– تداخل مسائل اخلاقی و تربیتی با مشاوره تحصیلی و مشاوره روان شناسی
– شرایط اعتماد دانش آموزان به مشاوره
– تمیز مشاوره از پند و اندرز و موعظه
– آگاهی دانش آموزان از نقش مشاور
– آگاهی مشاوران از نقش خود
– چگونگی ارتقای جایگاه مشاوران
کار آسان سازی مشارکت اعضا در بحث گروه ، با شیوه ذهن انگیزی (brain storming) ، انجام شد . به این ترتیب ، اطلاعات بیشترین به بحث وارد می شد . بحث ها به وسیله ضبط صوت ، ضبط گردید و بعدا مورد بازشنود قرار گرفت .
جمع آوری و جمع بندی یافته ها
بحث های ضبط شده روی نوار ، به وسیله یک روانشناس (مستقل از روانشناسی که در گروه متمرکز حضور داشت) ثبت شد . سرانجام سه روانشناس با بازخوانی و مقوله بندی نهایی یافته های کیفی پرداختند . پاسخ ها و بحث های مطرح شده در جلسات گروه متمرکز ، در قالب چند مقوله دسته بندی شد :
1. جایگاه کنونی مشاوران در مدارس
2. نگرش مسئولان به مشاوران
3. نگرش دانش آموزان به مشاوران
4. نگرش مشاوران به خود و رشته خود
5. آمیختن نقش مشاور با نقش های دیگر
6. نگرش اجتماع (مردم و نهادهای اجتماعی) به مشاور
7. شیوه های ارتقای جایگاه مشاوران و مشاوران مدارس

نتایج
این تحقیق در چهارچوب یک طرح کیفی ، با استفاده از ابزار ((گروه متمرکز)) ، در پی روشن سازی جایگاه مشاوران مدارس و دستیابی به موانع رشد و ارتقای این جایگاه است . مولفان کوشیده اند تا با شیوه های مرسوم در کار گروهی و تمرکز بر ((تحلیل گفتمان discourse analysi)) ، به موشکافی بحث های گروهی مشاوران در گروه متمرکز بپردازند .
الف ) جایگاه کنونی مشاوان در مدارس
یکی از اهداف پرسش و بحث گروهی ((جایگاه مشاوران در مدارس)) بود . واکنش مشاوران چنین بود :
((چه آن موقع که در شهرستان کار می کردم و چه حالا که در تهران هستم ، این تجربه را دارم که مشاور جایگاه مثبتی در مدرسه ندارد …. و تا به حال هم با وجود جسارت و پشتکار ، نتوانسته ام جایگاه مشاور را در مدرسه جا بیندازم …. در این زمینه حتی با مسئولان هم درگیر شده ام . 80 درصد مشاوران گیلان تلاش می کنند تا از این حرفه بیرون بیایند.))
((به طور کلی وضعیت و جایگاه مشاوران در تهران بهتر از شهرستان هاست . البته حرکت ها نشان می دهد که مشاوره دارد پا می گیرد.))
((نه کادر اداری ما را پذیرا هستند و نه دبیران . در واقع جایگاه ما معلوم نیست.))
((اشکال در جایگاه مشاوران در مدارس ، به نگرش افراد به موضوع مشاوره وکار مشاوره بر می گردد . تا این نگرش ها هست ، موقعیت ما هم عوض نمی شود.))
((اداره ، هیچ ابلاغ مشخصی برای مشاوران ندارد ، این بدان معنی است که ما هنوز جایگاه مشخصی نداریم.))
ب ) نگرش مسئولان به مشاوران
مشاوران در پاسخ به پرسش هایی درباره ((نگرش مسئولان به مشاوره)) چنین گفتند :
((جایگاه مشاور ….. به نگرش مدیر برمی گردد . اگر نگرش مدیر پذیرا و راحت باشد ، نقش و جایگاه مشاور بهتر جا می افتد.))
((بعضی مدیران به مشاوره تحصیلی ارزش می دهند و برای آن جایگاه بهتری قائل هستند ….. به این ترتیب جایی برای مشاوره تربیتی و روانی باقی نمی ماند.))
((نگاه بعضی مسئولان به مشاور ، تحقیرآمیز است و برخی ، از ما با لفظ ((مشاول)) یاد می کنند.))
((یکی از مشکلات ، دیدگاه مغرضانه و بسته بعضی از مدیران مدرسه به کار مشاوره است . این مدیران ، مشاور را در یک چهارچوب غیراصولی قرار می دهند و او را از اصول و اهداف اصلی دور می کنند.))
((فکر می کنم بینش و ذهنیت منفی و یا خنثای مسئولان رده بالای آموزش و پرورش به حرفه مشاوره ، یکی از مشکلات این حرفه باشد.))
((فعالیتها و تلاش مشاور در مدرسه ، تظاهر خاصی ندارد . ممکن است چندین ساعت در روز برای مشاوره با دانش آموزان بگذاریم …. ولی چون جایی مطرح نمی شود ، مدیر و همکاران دیگر خیال می کنند که ما بیکار هستیم ، اما معلمی که بسته اوراق امتحانی زیر بغلش است ، ممکن است نمود بیشتری داشته باشد.))
((عدم توجیه مدیر مدرسه در مورد کار مشاوره باعث می شود که هر زمان مشاور را بیکار ببینند ، کارهایی خارج از وظایف وی مثل اداره کلاس بدون معلم و …. به او بدهد.))
((… در تصمیم گیری های مهم مدرسه در ارتباط با دانش آموزان ، ازمشاور نظرخواهی نمی شود …)).
((دیدگاه مدیران از عواملی است که حتی بر دیدگاه دانش آموزان تاثیر می گذارد . مدیرانی که به هر دلیل نگاه مثبتی به مشاور دارند ، مشاور را تایید و زمینه را آماده می کنند تا دانش آموزان او را بپذیرند . برعکس ، برخی از مدیران که به مسائل نگاه پلیسی دارند ، بیشتر روی موارد انضباطی تاکید می کنند و می خواهند مشاوره ، دستورات آنها را سریع انجام دهد و برای بدست آوردن اطلاعات عمل می کند . در چنین شرایطی بچه ها از مشاور دور می شوند.))
ج ) نگرش دانش آموزان به مشاوران
بحث درباره نگرش ها ، به ((برداشت و انتظارات دانش آموزان از مشاور)) رسید . برخی نظرات چنین بود :
((دانش آموزان نقش مشاور را درست نمی شناسند و اطلاعات کافی در این زمینه به آنها داده نشده است . پس مسلم است که ذهنیت های منفی قبلی آنها قویتر باشد.))
((معمولا خود دانش آموزان به مشاور مراجعه نمی کنند و مراجعه به مشاور بیشتر به آنها توصیه یا تحمیل می شود.))
((انتقال تجربه دانش آموزان سال های بالاتر از عملکرد یک مشاور ، تاثیر زیادی بر موضعگیری دانش آموزان سال پایینی دارد …… پس اطمینان یا عدم اطمینان به عملکرد ما ، به سال های قبل وابسته است.))
((در مدارسی که در ابتدای هر سال ، در جلسه اولیا و مربیان و یا جلسات با دانش آموزان ، نقش و هدف مشاوره گفته می شود ، نگرش بچه ها مثبت تر از جاهای دیگر است و انها بیشتر برای مشاوره مراجعه می کنند.))
((نظر دانش آموزان در مورد مشاوره بیشتر تحت تاثیر عملکرد قبلی ماست . وقتی ما با رعایت رازداری به بچه ها کمک می کنیم ، معمولا نگرش آنها کم کم مثبت می شود ….)).

منابع
احمدی ،س.ا.(1376).مقدمه ای بر مشاوره و روان درمانی . چاپ ششم ، انتشارات دانشگاه اصفهان .
احمدی،س.ا.،و بابا گلی،ز.(1374).بررسی نقش مشاوران در مدارس نظام جدید شهر اصفهان . رساله کارشناسی مشاوره ، دانشکده علوم تربیتی و روان شناسی دانشگاه اصفهان .
شفیع آبادی ، ع.(1370). مقدمات راهنمایی و مشاوره . چاپ اول ، انتشارات دانشگاه پیام نور .
گیبسون و همکاران (1373).مبانی مشاوره و راهنمایی.(ترجمه باقر ثنایی و همکاران) تهران : چاپ نهضت .
George R.L. , & cristiani , T.S. (1990). Counseling theory and practice (3rd ed.) .
Englewood cliffs , NJ : prentice Hall.
Manitoba school counselor association , (1992) . Guidelines for elhical behavior.
Available :
http://home.merlin.mb.ca/~msca/pages/ethicsframe.html?navigation=ethicsl.htm
ministry of education , (2002). Special education services :
A manual of policies , procedures and guidelines .
Available :
http://www.bced.gov.bc.ca/speciald/ppandg/toc.thm
peterson , J.v. , & Nisenholz , B.(1995) . orientation to counseling , (3rd ed.). Massachusetts : Allyn & Bacon Co.
shertzer , B. , & ston , S.C.(1974).fundamentals of counseling (2nd ed.). Boston : Houghton Mifflin.

عنوان:
جایگاه مشاوران مدارس و موانع مشاوره

13