بیماری سوختگی غلاف برگ برنج Sheath blight
Miyake (1910), (1912) در ابتدا این بیماری را در ژاپن شرح داده و عامل آن Sclerotium irregulare ذکر کرده است.
Sawada بعداً دریافت که عامل بیماری، Hypochnus sasakii بود. که shirui (1906) آن را شرح داده بود. در فیلیپین و سیلان عامل آن را Khizoctonia solani kuhn دانسته اند. Woi (1934) این بیماری را در چین پیدا کرده و در بسیاری از کشورهای آسیایی نیز مشاهده شده است. در آمریکا عامل بیماری را گونه دیگری به نام Roryzae Ryker & Gooch ذکر کرده اند.
مطالعات وسیعی در ژاپن، خاصه در مورد مبارزات شیمیایی روی این بیماری صورت گرفته است. گزارشات علوم کشاورزی انستیتوی ملی ژاپن در سال 1956 نشان می دهد که در این کشور حدود 120 تا 190 هزار هکتار از شالیزارها، آلوده بوده که سبب 24 تا 38 هزار تن تقلیل محصول می گردد.
Mizuta (1950) تخمین زده که چنانچه بیماری توسعه یافته و تا سطح رویی برگها ادامه یابد، کاهش محصول تا حدود 20% می رسد. در ایران این بیماری در سالهای اخیر جلب توجه نموده و روی اکثر ارقام زیر کاشت در آزمایشهای مقایسه عملکرد و کلکسیون در ایستگاه تحقیقات برنج آمل مشاهده گردید، روی غلافهای آلوده جاهایی مرطوب، پوشش سفید رنگ مسیلیوم قارچ و همچنین اسکلروتهای آن به رنگ کری دیده شد که در اثر کوچکترین تکانی جدا شده و می افتد. از نظر اقتصادی این بیماری، اکنون که کودهای بیشتری مصرف شده و واریته های پرمحصول جدید کشت می گردد. به علت پنجه زنی فراوانتر و وجود رطوبت نسبی بالا در لابلای بوته ها، اهمیت زیادتری پیدا کرده است.
علائم بیماری:
نشانه های اولیه بیماری بصورت لکه هایی بیضوی بطول 10 میلی متر و برنگ سبز خاکستری، روی غلاف برگ می باشد. این لکه ها وسعت یافته و به طول 2 تا 3 سانتی متر می رسد. مرکز لکه ها خاکستری سفید شده و حاشیه آنها قهوه ایست. روی این لکه ها یا در نزدیکی آنها اسکلرت قارچ تشکیل می گردد که بسهولت جدا شده و می افتد. اندازه و رنگ لکه ها و همچنین تشکیل اسکلرت بستگی به شرایط محیطی دارد. در محیط مرطوب مسیلیوم قارچ بشدت رشد کرده و سطح غلاف برگ را بصورت پوشش سفید رنگی بطور وسیع فرا می گیرد.
در مزرعه لکه ها معمولا ابتدا روی غلاف برگها در نزدیک سطح آب مشاهده می شود و بعدا وقتیکه شرایط برای رشد قارچ مساعد شد لکه ها در قسمتهای بالایی غلاف و حتی روی سطح برگ ایجاد می گردد. در اثر اتصال چندین لکه وسیع به یکدیگر معمولا سبب خشک شدن تمامی برگ و حتی کلیه برگهای بوته برنج می شود.
Hori (1969) خسارت بیماری را وقتی که ادامه لکه ها به سطح بیشتر برگی برسد 25% محصول ذکر کرده است.
عملیات سمپاشی در مواقعی که به ترتیب 0 و 50 و 100 درصد غلافها (hills) آلوده شده اند، باعث می شود که 6/1 و 1/7 – 4/6 و 1/10-9/8 درصد محصول افزایش یابد.
عامل بیماری:
در مورد نام قارچ عامل بیماری خشکیدگی غلاف برگ برنج اختلاف نظرهای زیادی وجود دارد. محققین ژاپنی آن را Hypochnus sakakii shirai گفته اند. که ابتدا sasaki آنرا روی درختان کامفور یافته است. در سیلان و فیلیپین آن را Rhizoctonia solani kuhn نامیده اند.
Gadd & Bertus (1928) نام آن را Corticium vagum Berk & curt ذکر کرده اند و Rogers & Galz نام R.solani را فرم غیر جنسی قارچ corticium solani (prill & Delacr) Bourd دانسته است. Matsumoto وعده ای دیگر نام C. Sasakii (shirai) Mat را در مقایسه با گونه های دیگر از روی پنبه و سیب زمینی، بیشتر قابل قبول دانسته اند.
را ذکر نمود. قارچ از روی برنج به نام P.filamentosa (Pat.) Rogers f. sasakii و P.sasakii (shirai) S. Ito نامیده شده است. که تعداد از محققین این اسامی را مناسب نمی دانند.
فرم جنسی قارچ گونه R.solani به نام Thonatephorus cucumeris (frank) Donk می باشد. طبقه بندی جنس Rhizoctonia هنوز مورد شک بوده و مطالعات اخیر روی R.solani نشان می دهد که این قارچ هتروژن و متغیر بوده و نژادهای آن از طرفی بیماریزای اختصاصی و از طرف دیگر از نظر ژنتیکی متفاوت اند. مطالعات کامل روی این گروه قارچها ضرورت دارد و اخیرا نوع بیماریزای روی برنج متعلق به گروه آناستوموزی ذکر شده است. این قارچ بخوبی روی محیط های کشت مختلف رشد کرده، ابتدا هیف های بی رنگ داشته که بتدریج زرد قهوه ای می شود. روی بافت های میزبان و در لوله آزمایش حاوی محیط کشت، گاهی هیف های کوتاه و متورم با انشعابات فراوان تولید می شود. اسکلرتهای این قارچ کم و بیش گلبولی سطح بوده که ابتدا سفید و سپس قهوه ای تا قهوه ای تیره رنگ و به قطر 5 میلی متر و بیشتر می باشد مرحله جنسی قارچ که بوسیله Sawada (1912) و Matsumoto et al (1932) تعیین شده و بازدیدهای آن 9-7 × 15-10 میکرومتر، استریگماتها 3-2× 7-5/4 میکرومتر و 4-2 بازیدیوسپور 5/6-5× 11-8 میکرومتر است.
سیکل بیماری:
Endo (1931) در ژاپن گزارش نموده که قارچ قادر است زمستان را در خاک بصورت اسکلرت و یا میسلیوم بگذراند. حیات اسکلرتها در خاک خشک پس از 21 ماه کاهش می یابد در حرارت اطاق در هوای خشک و مرطوب این اسکلرتها حداقل 130 روز دوام می آورند.
اسکلرت ها پس از طی مراحل مختلف تهیه زمین، دوام آورده و در آب آبیاری شناور می شوند. این اسکلرتها پس از تماس با گیاه برنج، سبب آلودگیهای اولیه آن شده و بزودی مسیلیوم های آن در سطح بوته و بافتهای داخلی آن سرعت رشد می نمایند و آلودگیهای بعدی را باعث می گردند.
قارچ از طریق روزنه ها یا کوتیکول در گیاه نفوذ کرده و از سطح داخلی معمولا وارد غلاف برگ می شود. آلودگی ممکن است در حرارتهای بین 35-23 درجه سانتی گراد اتفاق افتد که اپتیمم آن 32-30 درجه و رطوبت نسبی بالا بین %97-96 می باشد.
مبارزه با قارچکشهای آلی، مسی و جیوه ای در گذشته علیه این بیماری متداول بوده است ولی اخیراً معلوم شده که ترکیبات آلی ارسنیکی موثرتر می باشد. سموم متیل آرسین سولفید و اورباسید (متیل آرسین ببس دی متیل دی تیوکاربامات) به میزان P.P.m 50 و در دو مرحله، یکی بمحض ظهور لکه و دیگری در مرحله آبستنی بکار می رود. PCP (نیتاکلروفنول) که کلیه علفهای هرز در مزارع برنج بکار می رود نیز علیه سوختگی غلاف برگ موثر بوده است.
ایزودیار (1363) با کاربرد بنومیل، مپرونیل (بازیتاک) و والیداماسین گزارش نمود که سمپاشی با بنومیل در مرحله پنجه زنی و ظهور خوشه، اثر بهتری دارد. قارچکشهای دیتان ام – 45، ویتاواکس، رورال ، بنومیل و باویستین در ضد عفونی بذر در کنترل بیماری موثرند.
بینش و ترابی در سال 1364 ارقام آمل 1، 2 ، 3 ، وگیل 3، مصباح و چپرسر را انسبت به بیماری حساس و ارقام حسنی، دادرس، مازندران، عنبربو، سالاری، حسن سرایی و سنگ طارم را نیمه مقاوم اعلان کرده اند.
تهیه : مهندس کریم باباجانی
منبع: از کتاب کاشت، داشت، برداشت برنج
تالیف دکتر محمود اخوت
عضو هیئت علمی دانشگاه تهران
و مهندس دانش وکیلی مهندس کشاورزی