تحقیق در مورد اثر فرهنگ و سنت های جامعه در اخلاق

به نام خدا

موضوع:
درس اخلاق و تربیت اسلامی

(

مقدمه
طرح برنامه های اسلام به صورت مسلکی اجتماع و با اصولی منسجم و هماهنگ و ناظر به زندگی فردی و اجتماعی انسان ها از ضرورت های امروز است. دراین راه ، قرآن کامل ترین و موثق ترین سندی است که می توان به آن اتکا کرد. با تدبر در آیات قرآن ،که خود هدف عالی قرائت و تلاوت آن است ، همگان به عیان می بینند که قرآن کتاب زندگی و آیه های آن تماماً آیه های زندگی و حرکت است :کتاب انزلناه الیک لتخرج الناس من الضلمات الی النور1 و آموزه های نظری و علمی آن پیوسته و جملگی اجزای نظامی است که در آن، انسان دارای فطرت سلیم خدایی به انسانی کامل تبدیل می شود- انسانی که هم دنیای متعادل و موفقی دارد و هم از عاقبت نیکی برخوردار است ؛ انسانی که می داند باخود و خدایش چگونه باشد و با خلق به چه سان رفتار و عمر را چگونه سپری سازد و چگونه زندگی کند:انما المومنون الذین امنوا باالله و رسوله ثم لم یرتابوا و جاهدوا باموالهم و انفسهم فی سبیل الله اولئک هم الصادقون.2

اثر فرهنگ و سنت های جامعه در اخلاق
و اذا قیل لهم اتبعوامآ انزل الله قالوابل نتبع مآ الفینا علیهء ابآء نآ
بقره : 170
و چون به آنان ] ، مشرکان و کفار ،[ گفته شود: از آنچه خدا فروفرستاده پیروی کنید ؛ گویند : ] نه[ ، بلکه از آنچه پدرانمان را بر آن یا فتیم پیروی می کنیم…
به مجموعه عقاید و تاریخ و آداب و رسوم و سنت های جامعه فرهنگ می گویند که به روح و فکر افراد آن جامعه شکل می دهد و زمینه ساز نیکی ها و زشتی ها می شود . اگر آداب و عادات جامعه در جهت خوبی ها وصلاح باشد، صفات عالی انسانی رشد می کند و اخلاق افراد آن جامعه همسو با آن خواهد بود ؛ همان طور که فرهنگ های آلوده و سنت های غلط و منحرف موجب پرورش اخلاق رذیله و پست می شود.
قرآن می فرماید: وقتی از کارفران و گنه کاران می پرسیدند که چرا اعمال زشت انجام می دهید و چرا مجسمه های بی روح را می پرستید و چرا دخترانتان را زنده به گور می کنید و چرا از راه خدا پیروی نمی کنید ؛ در پاسخ می گفتند : اقوام وپدرانمان را این گونه یافته ایم.
البته آیات21سوره لقمان، 104 مائده، 78 یونس، 52 تا 54 انبیاء،74 تا76 شعراء،22تا23 زخرف نیز از جمله آیاتی است که در آنها ، تاثیر فرهنگ و سنن جامعه در اعتقادات واخلاقیات انسان ها بیان شده است .

در محیط پاک ، انسان های پاک پیدا می شوند
و البلد الطیب یخرج نیاته‚ باذن ربه و الذی خبث لایخرج
الانکدا کذالک نصرف الایت لقوم یشکرون
اعراف : 58
و گیاه سرزمین پاک به اذن پروردگارش بیرون می آید ؛ و از زمین
بد ، جز اندک گیاهی پدید نمی آید . این چنین ما آیات
] توحید خود [ را گوناگون می آوریم برای گروهی که سپاس می گزارند.
محیط زندگی اثر فوق العاده ای در روحیات و رفتار انسان دارد ؛ زیرا انسان طبیعتاً بسیاری از صفات و روحیات خود را از محیط کسب می کند .از این رواسلام برای سالم سازی اجتماع وحفظ سلامت آن فرایضی همچون اقامه نماز وامر به معروف ونهی از منکر و توصیه به حق وصبر راواجب کرده است تا دایماً جامعه پالایش شود. خداوند دراین آیه شریفه انسان را به گیاه و محیط زندگی او را به زمین تشبیه کرده است که اگر شوره زار باشد ، گرچه باران هم بر آن ببارد ، چیزی نمی روید ؛ اما اگر حاصل خیز باشد ، قطرات حیات بخش باران موثر می افتد وگل و سنبل می روید.

اما باید دانست که انسان محکوم محیط نیست
یعبادی الذین ءامنو ان ارضی واسعه فایای فاعبدون
عنکبوت : 56
ای بندگان من ، که ایمان آورده اید ، بی تردید
زمین من پهناور است. پس تنها مرا پرستش کنید.
قبلاً گفتیم که محیط در پرورش روحی و فکری انسان موثر است ، اکنون می گوییم محیط علت تامه برای خوب و یا بد بودن افراد نیست و هیچ کس نمی تواند بدی محیط زندگی خود راعلت بدی خود بداند. قرآن به مومنان هشدار داده است که محیط بد هجرت کنند و خود و خانواده خود را از ورطه تباهی وگناه خارج سازند3؛ زیرا محیط آلوده دشمن فضایل اخلاقی موثر است.
پیامبر اکرم (ص)می فرمایند: "هر کس برای حفظ دین خود از جایی به جای دیگر (اگر چه فاصله آن کم باشد) هجرت کند ، مستحق بهشت است و هم نشین محمد و ابراهیم خواهد بود4."

راز کسب محبوبیت اجتماعی ایمان و عمل صالح است
ان الذین ءامنوا و عملوا الصالحت سیجیعل لهم الرحمن ودا
مریم: 96
خدای رحمان به زودی کسانی راکه ایمان آورده و
عمل های شایسته کرده اند محبوب همه گرداند.
ایمان به خدا و عمل به آیین او جاذبه وکشش ایجاد می کند ، به طوری که حتی افراد ناپاک هم انسان مومن و نیکوکار را دوست دارند . در روایتی از پیامبر اکرم(ص)چنین آمده است : "هرگاه خدا بنده ای را دوست بدارد، به جبرئیل می گوید: "من فلان بنده ام را دوست دارم. تونیز او را دوست بدار".آن گاه جبرئیل در آسمانها ندا می دهد :"ای اهل آسمان ها ، خداوند این بنده را دوست دارد . شما نیز او را بدارید."سپس این محبت در زمین منعکس می شود5"
بندگی کن تا که سلطانت کنند

تن رها کن تا همه جانت کنند

خوی حیوانی سزاوار تو نیست

ترک این خو کن که انسانت کنند

چون نداری درد درمان هم مخواه

درد پیدا کن که درمانت کنند

بنده شیطانی و دارای امید

کی ستایش همچو یزدانت کنند

سوی حق نا رفته چون داری طمع؟

همسر موسی بن سلیمانت کنند

شکر و تسلیم سلیمانت کو؟

ای که می خواهی سلیمانت کنند

از چه شهوت قدم بیرون گذار

تا عزیز مصر و کنعانت کنند

همچو سلمان در مسلمانی بکوش

ای مسلمان تا که سلمانت کنند

جوهری

در آینده ، فقط دوستی با مومنان سودمند است
الاخلآء یومئذ بعضهم لبعض عدو الاالمتقین
زخرف: 67
درآن روز ، دوستان – مگر پرهیزکاران – دشمن یکدیگرند.
امام علی(ع)فرمودند : "معاشره ذوی الفضائل حیوه القلوب.6" زندگی و بقای دل ها در هم نشینی با فاضلان است.
گلی خوش بوی در حمام روزی

رسیداز دست محبوبی به دستم

بدو گفتم که مشکی یا عبیری

که از بوی دل آویز تو مستم

بگفتا من گلی ناچیز بودم

ولیکن مدتی با گل نشستم

کمال هم نشین بر من اثر کرد

و گرنه من همان خاکم که هستم7

شرایط برادری واخوت اسلامی نماز است
فان تابلو و اقاموا الصوه و ءاتوا الزکوه فاخوانکم
فی الدین و نفصل الایت لقوم یعلمون
توبه :11
پس اگر توبه کردند ونماز رابر پا داشتند و زکات دادند ، برادران دینی شما خواهند
بود؛ وما آیات و نشانه های خود راتفصیل می دهیم برای گروهی که بدانند.
رفاقت وهم نشینی و هم از موانع این راه . روح انسان بسیار حساس است و از چیزهای دیگر متاثر می شود. شاید اگر با امر ویا رفتاری که خلاف طبع اوست برخورد کند ، ابتدا آن را مکروه وناپسند ببنید ؛ اماتدریجاً با آن مانوس می شود و از آن رنگ می گیرد وقلب آدمی حالت ثابتی ندارد واز القائات شنیده ها تاثیر می پذیرد ؛ بلکه باید گفت بیش ترین اثر را مصاحب و هم نشین انسان در او دارد، به طوری که اگر این هم نشینی ادامه یابد کاملاً همانند یکدیگر می شوند . دوست خوب و هم نشین صالح مانند یکی از اعضای بدن انسان است که وجودش برای انسان حیاتی است. از این رو قرآن اولین و در عین حال ، مهم ترین شرط برادری دینی را بر پا داشتن نماز و پرداخت زکات شمرده است؛ چه این که اگر کسی حق خدایی را که خالق و رازق اوست ندهد، در دوستی او هیچ فایده ای نخواهد بود.

دوستی باید بر اعتقادات و ارزش ها بنا شود
یا ایها الذین ءامنوالاتتخذوا عدوی وعدوکم اولیآء تلقون الیهم بالموده
ممتحنه :1
ای کسانی که ایمان آورده اید ، دشمن من
و دشمن خودتان را دوستان خود مگیرید…
دوستی و محبت باید حول محور اعتقاد شکل گیرد؛ به طوری که اگر بین دوستی واعتقاد تضاد به وجود آمد ، انسان حفظ اعتقاد را بر دوستی ترجیح دهد . به عبارت دیگر ، تولا، یعنی دوستی خدا و دوستان او را ، وهمچنین تبرا، دشمنی دشمنان خدا ، را سرلوحه زندگی خود قرار دهد وبرای خدا دوست بدارد وبرای خدا دشمنی کند.
در ادامه آیه ، خداوند مطالبی می آورد که گویا دلیل این فرمان است :"اینان] دشمنان خدا[ به آنچه بر شما نازل شده است کفر می ورزند و رسول خدا و شما را به سبب ایمان آوردن به پرودگارتان از شهر و دیارتان بیرون می کنند. چنین افرادی شایسته دوستی و محبت نیستند."
سلمیان نبی (ع) فرموده است:"تا ندیده اید شخص با چه کسانی هم نشین است درباره او قضاوت نکنید؛ زیرا هر کس به وسیله دوستان وهم نشینانش شناخته می شود و نسبتی بین او و یارانش وجود دارد8."
کم نشین با بدان که صحبت بد

گر چه پاکی تو را پلید کند

آفتاب ارچه روشن است آن را

پاره ای ابر ناپدید کند

و دوستی با فاسقان و گنهکاران جز حسرت و پشیمانی ثمری ندارد
یویلتی لیتی لم اتخذ فلانا خلیلاً
فرقان :28
ای وای بر من ، کاش فلانی را دوست نمی گرفتم!
غالباَ دوستان و معاشران ناباب و آلوده انسان را به آلودگی وانحراف می کشانند و از راه خدا و صلاح و سعادت دور می کنند. به فرموده قرآن ،در روز قیامت ، آن گاه که انسان در محضر الهی حاضر می شود و پرده های جهل و نادانی کنار می رود و حقایق خود را آن گونه که هستند نشان می دهند ،انسان گم راه واز راه حق بازمانده با حسرتی جانکاه و بی ثمربه رفیقش ، که عامل گم راهی او بوده است ، می گوید :"ای کاش ، فاصله میان من و تو فاصله بین شرق و مغرب بود."9 کنایه از این که هرگز با تو آشنا نمی شدم تا در این جا نیز همراه تو باشم .
در حدیث است که"هر کس هرچه را دوست برگزیند در قیامت نیز با او محشور می شود ."10
از رفیق نامناسب در جهان

کن حذر تا از بلا یابی امان

وربگویی هستم از وی سخت تر

طبع من از او نمی یابد اثر

آهن از آتش دو صد ره برتر است

آن به سختی این به سستی مظهر است

چون رفاقت بین ایشان شد شدید

هم نشین گردید آتش با حدید

طبع آتش می کند در وی اثر

آهن از آتش شود سوزنده تر

هم نشین بد تو را رسوا کند

بلکه ایمان تو را یغما کند

وه چه خوش فرموده آن اهل طریق

این مثل در صحبت یا و رفیق

تا توانی کن حذر از یار بد

یار بد بدتر بود از مار بد

مار بد تنها همین بر جان زند

یار بد بر جان و بر ایمان زند11
س

غفلت از یاد خدا موجب می شود شیاطین هم نشین انسان شوند
و من یعش عن ذکر الرحمن نقیض له‚ شیطنا فهوله‚ قرین
زخرف: 36
و هر کس از یاد خدای رحمان](براثراشتغال به شهوات)[چشم بپوشد]وکوردل شود[ برای اوشیطانی می گماریم که همواره ] برای وسوسه و گم راهی[ یار و قرینش باشد.
امام علی(ع) درباره غفلت و لزوم بیداری بیاناتی گویا و زیبا و جامع دارند که به هیچ توضیحی آن ها را می آوریم:
– چه شده است که شما را همچون بدن های بی جان و جان های بی بدن و عابدان ناپرهیزگار و بازرگانان بی سود وبهره وبیداران خفته و حاضران غایب و چشم داران نابینا می بینم؟12
– هشدار! هشدار! ای شنونده، بکوش ، بکوش، ای بی خبر ، هیچ کس مانند شخص آگاه تو را آگاه و خبردار نمی کند13 ؛
– وای بر فرزند آدم که چون غافل است وگم کرده راه وسرگشته14!
– با پیوسته به یاد خدا بودن ، پرده غفلت به کنار می رود15؛
– هر که از حوادث روزگار غافل شود دست تقدیر مرگ اورا بیدار کند16.
– رسول خدا (ص)نیز فرمودند: "غافل ترین مردم کسی است که از دگرگونی احوال دنیا پند نگیرد17."
– حضرت به ابوذر فرمودند :"ای ابوذر ، قصد کار نیک کن ، هر چند آن را به کار نبندی تا در زمره غافالن نوشته نشوی."18
امام سجاد (ع)در بیان عوامل غفلت آور فرمودند :"وای بر تو ! ای پسر آدم ، بدان که سنگینی پرخوری وسستی و تنبلی حاصل از پر کردن معده ومستی سیری ونیز غفلت حاصل از قدرت از چیزهایی اند که انسان را در زمینه عمل کند و تنبل می کنند وذکر را از یاد می برند واز نزدیک بودن مرگ غافل می سازند تا جایی که شخص گرفتار دوستی دنیا گویی از مستی شراب دیوانه شده است."19

شش برنامه مهم اجتماعی در یک آیه
ان الله یامر بالعدل والاحسان و ایتآی ذی
القربی وینهی عن الفحشآء و المنکر
و البغی یعظکم لعلکم تذکرون
نحل: 90
به بقین خداوند به عدالت ونیکی کردن و ادای حقوق
خوشیناوند فرمان می دهد ؛ و از گناه و عمل ناپسند و تعدی و
تجاوز باز می دارد وشما را پند می دهد؛ باشد که متذکر شوید.
این آیه جامع ترین و کامل ترین آیه ای است که خیر و شر در آن جمع است؛ و محتوای آن بسیار جذاب است ؛ به طوری که در صدر اسلام ، بعد از نزول ، دل های فراوانی را متصرف شد.
پیامبر اکرم (ص) فرمودند :"تمام تقوا در این سخن خداوند است."20 آن گاه این آیه را تلاوت کردند.این آیه سه امر دارد و سه نهی ؛ و دستورالعمل کلی اسلام ویکی از مواد قانون اساسی دین و منشور جهانی آن است . اهمیت این آیه تا جایی است که آخرین سخن امام باقر (ع)در خطبه های نماز جمعه همین آیه بود ؛ ودر پی آن ، عرض می کرد:
"خدایا، ما را از کسانی قرار ده که اندرز ها را می شنوند وبه حالشان مفید است."
به راستی احیای اصول سه گانه عدل واحسان و بخشش به خویشاوندان ومبارزه با انحرافات سه گانه فحشا و مکنر و بغی کافی است تا دنیایی آباد و آزاد وبه دور از هر ظلم و قفر و فساد ایجاد شود.

1 -ابراهیم:1.
2 -حجرات :15.
3 -نساء:97.
4 -نوالثقلین، ج 1،ص541.
5 -تفسیر نمونه ،ج13،ص146.
6 -غررالحکم،ج6،ص126.
7 -کلیات سعدی ،ص74.
8 -بحارالانوار،ج71،ص188؛پیام قرآن ،ج1،ص161.
9 -زخرف:37-38.
10 -کنزالعمال.
11 -مصیبت نامه ،ص233.
12 -نهج البلاغه، خطبه108.
13 -همان ، خطبه153.
14 -غررالحکم،ج6،ص228.
15 -همان جا.
16 -همان جا.
17 -بحارالانوار،ج77،ص112.
18 -بحاالانوار،ج74.
19 -تحف العقول،ص273.
20 -تفسیر نورالثقلین،ج3،ص78.
—————

————————————————————

—————

————————————————————

1

18