بررسی نحوه گذراندن اوقات فراغت جوانان



وزارت علوم تحقیقات وفناوری
واحد بندر دیلم

عنوان :

استاد :

پژوهشگر :

بهار 1393

تائیدیه :
تحقیق پیوست با بررسی نحوه گذراندن اوقات فراغت جوانان شهر دهدشت برای دریافت درجه کارشناسی در رشته علوم اجتماعی (گرایش پژوهشگری) تدوین گردیده و با نمره ………………. مورد تایید قرار گرفته است.
استاد راهنما ، نام ونام خانوادگی و درجه تحصیلی :
داریوش رضاپور فوق لیسانس جامعه شناسی

سپاسگزاری
پروردگار را سپاس می گویم که با حمایت علمی و معنوی استاد توانمندی همچون داریوش رضاپور مجموعه حاضر را با احترام فراوان به اهل قلم تقدیم نمایم .

تقدیم به :
مادرم، آنکه آفتاب مهرش در آستانه قلبم، همچنان پابرجاست و هرگز غروب نخواهد کرد.
تقدیم با بوسه بر دستان پدرم:
به او که نمی دانم از بزرگی اش بگویم یا مردانگی سخاوت، سکوت، مهربانی و …..
پدرم راه تمام زندگیست
پدرم دلخوشی همیشگیست

Table of Contents
1-1مقدمه 2
1-2 شرح و بیان مسئله 3
1-3 اهمیت و ضرورت تحقیق 3
1-4 اهداف تحقیق : 4
اهداف کلی : 4
اهداف فرعی : 4
1-5 سوالات تحقیق : 5
1-6 فرضیات 5
2ـ1 پیشینه تحقیق : 7
2ـ1ـ1 تحقیقات انجام شده خارجی : 7
2-1-2 تحقیقات انجام شده داخلی : 7
کارکرد اوقات فراغت در تحقیقات ایران: 9
2-2 چارچوب نظری 9
بررسی دیدگاه ها 9
دیدگاه اجتماعی مربوط به اوقات فراغت: 10
نظریه علما و دانشمندان اسلامی در خصوص اوقات فراغت : 11
آراء جامعه شناسان 11
مفهوم جامعه شناسی اوقات فراغت 13
تعریف مفهومی : 15
دیدگاه های فلسفی 20
آراء فلاسفه : 20
چگونگی پرداختن نوجوانان و جوانان به فعالیت های فراغت. 21
"مشخصات اوقات فراغت در دوران جدید" 22
اهمیت اوقات فراغت 23
کارکردگرایی های اوقات فراغت 25
کارکرد اوقات فراغت 26
اوقات طلایی فراغت نوجوانان و جوانان 26
زیان های عدم برنامه ریزی اوقات فراغت 27
فعالیت های گذراندن اوقات فراغت نوجوانان و جوانان: 27
استفاده صحیح از اوقات فراغت 29
انواع جوانان و نوجوانان در برخورد با نیازهایشان 32
توجه جوانان و نوجوانان به اصول زندگی 32
نقش غنی سازی اوقات فراغت در پیش گیری از وقوع جرم 35
اوقات فراغت و آسیب اجتماعی 35
ضرورت برنامه ریزی اوقات فراغت 36
اوقات فراغت نه استراحت پس از کار 37
ضرورت پرداختن به اوقات فراغت 40
اشتغالی خودانگیخته و لذت بخش 41
تاثیر تحولات دوران اخیر 42
راهکارهای عملی 43
عوامل فرهنگی موثر در گذران اوقات فراغت: 46
تاثیر برنامه ریزی شهری در گذران اوقات فراغت: 46
عوامل موثر بر نحوه گذران اوقات فراغت 48
کارکردهای اوقات فراغت از دیدگاه اسلام 51
مدل نظری مکان های اوقات فراغت جوانان : 53
3-1 روش تحقیق : 55
3-2 ابزارهای جمع آوری اطلاعات 55
3-3 جامعه آماری: 55
3-4 محاسبه حجم نمونه : 55
3-5 شیوه نمونه گیری : 56
در این تحقیق ، از نمونه گیری تصادفی ساده استفاده می شود. 56
3-6 چگونگی جمع آوری داده ها : 57
3-7 ابزار تحقیق 57
3-10روشهای آماری تجزیه و تحلیل داده ها : 57
الف) آمار توصیفی 57
ب) آمار استنباطی : 58
3-11 روایی و پایایی ابزار اندازه گیری : 58
3-12 روایی (اعتبار) : 58
3-13 پایایی (اعتماد): 59
3-14 روایی آزمون : 59
3-15 تعاریف عملیاتی متغیرها ومفاهیم : 60
فعالیت های اوقات فراغت: 60
4-1 نتیجه گیری : 64
4-2 پیشنهادات : 66
4-3 محدودیت ها و مشکلات : 67

چکیده :
هدف از انجام این پروژه مطالعه بررسی نحوه گذراندن اوقات فراغت در بین جوانان شهردهدشت می باشد. فرضیات اصلی این تحقیق عبارتند از سن ، جنس ، رشته تحصیلی ، وضعیت تاهل ، محل تولد، محل سکونت، استفاده از رسانه ها، اقدامات مسوولین که در اوقات فراغت جوانان موثر است.
این تحقیق به شیوه پیمایشی انجام شده و از تکنیک پرسشنامه برای جمع آوری داده ها استفاده شده است . جامعه آماری جوانان شهر دهدشت(16421 نفر) می باشند .حجم نمونه بدست آمده از طریق فرمول کوکران 375 نفر می باشد، که بدلیل ناتوانی مالی محقق و تسریع در کار با نظر استاد راهنما حجم نمونه 240 نفر در نظر گرفته شد. پس از جمع آوری یافته ها وتجزیه و تحلیل داده ها از طریق نرم افزار Spss و یافته های توصیفی، یافته های مربوط به سئوالات پژوهش و یافته های استنباطی از طریق آزمون خی دو ( x2) و ضریب همبستگی (r ) صورت گرفت.
نتایج تحقیق نشان داد که در بین متغیرهای مستقل (سن ، جنس ، وضعیت تاهل ، محل تولد، محل سکونت با متغیر وابسته اوقات فراغت جوانان رابطه مثبت و معناداری وجود نداشت. و متغیرهای مستقل دیگر از قبیل رشته تحصیلی، وسایل ارتباط جمعی و اقدامات مسوولین با متغیر وابسته اوقات فراغت رابطه مثبت و معناداری وجود داشت. یعنی با افزایش متغیرهای مستقل متغیر وابسته هم افزایش می یابد. در ضمن چهار فرضیه رشته تحصیلی، استفاده از رسانه ها و اقدامات مسوولین مورد تایید قرار گرفت. (/05 > p ) و فرضیه های سن ، جنس ، وضعیت تاهل ، محل تولد، محل سکونت مورد تایید قرار نگرفت. (p ≥ /05 )

کلید واژه ها : جوانان – وسایل ارتباط جمعی – عوامل فرهنگی- عوامل اجتماعی- اقدامات مسوولین

1-1مقدمه
فراغت در لغت به معنی آسودگی و آسایش است. و معمولاً در مقابل اشتغالات و درگیریهای روزمره که نوعاً موجب خستگی می شود به کار می رود.
فعالیتهای فراغت امروز از چنان اهمیتی برخوردار است که حتی از آن به مثابه آیینه فرهنگ جامعه یاد می کنند به این معنی که چگونگی گذراندن اوقات فراغت افراد یک جامعه تا حد زیادی معرف ویژگی های فرهنگ آن جامعه است و از این نظر گاه کوشش برای شناسایی چگونگی گذراندن اوقات فراغت در یک جامعه یا یک گروه اجتماعی حائز اهمیت و اعتبار ویژه ای است.
به طور کلی می توان گفت در عین حال که کارکرد اوقات فراغت در وجوه رفع خستگی و تفریح و سرگرمی اموری غیر قابل انکار هستند، عنایت به کارکرد دیگر آن رشد و شکفتگی شخصیت است، حائز اهمیت ویژه است.
اوقات فراغت، دلپذیرترین لحظات برای همه ی انسانها بویژه نسل جوان و نوجوان است. از آنجا که اوقات فراغت نقش موثری در زندگی جوان دارد، برنامه ریزی برای استفاده از این اوقات گرانبها که چون برق و باد در گذرند ، از اهمیت ویژه ای برخوردار است.
از آنجا که فراغت بدون در نظر گرفتن مفهومی ندارد ، بنابراین، کار و فراغت مفاهیمی هستن که با وقت و زمان ارتباط دارند. کار ، گذراندن وقت برای فعالیت خاص و با هدفی خاص است و فراغت ، وقت ازادی است که فرد به فعالیت خاصی اشتغال ندارد.
معمولاً بیشتر افراد جامعه که به کار اهمیت می دهند و برای آن برنامه ریزی می کنند ، به اوقات فراغت که ارزش آن کمتر از کار نیست توجه چندان ندارند و برای گذراندن آن برنامه ای در نظر نمی گیرند.
امروزه، اوقات فراغت از چنان اهمیتی برخوردار است که عملاً به گشایش باب ویژه ای در حوزه ی علوم اجتماعی ، تحت عنوان "جامعه شناسی و فراغت" انجامیده است. مبنای ظهور آن نیز رهانیدن انان غوطه ور در جامعه شهری و صنعتی از دام"از خود بیگانگی" است . به این معنا که از ساعات غیر کاری افراد ، به عنوان فرصتی برای بازاریابی خود و تجلی یافتن بعد معنوی انسان استفاده شود.
برخی از صاحب نظران علوم اجتماعی ، فعالیت های "اوقات فراغت" را نشانه هایی از فرهنگ جامعه
می داند.
این تحقیق کوششی است در زمینه ی شناسایی نحوه ی گذراندن اوقات فراغت نوجوانان شهر لنده و چگونگی پرداختن آنان به فعالیت های مختلف فراغت امید است نتایج این تحقیق تلاشی در سیاستگذاری و تصمیم گیریهای مربوط به نوجوانان موثر واقع شود و به راهکارهای معینی در زمینه هدایت وضع موجود مطلوب منتهی گردد.

1-2 شرح و بیان مسئله
گفتنی است که یکی از مشکلات پایدار جوامع فعلی فراهم آوردن وسایلی است که نیاز به فعالیت های تفریحی سالم و کافی را تامین نماید.
با اینکه نبود وسایل تفریحی علت کجروی جوانان و نوجوانان نیست ولی این را می توان یکی از موجبات آن محسوب کرد می توان گفت همین فقدان وسایل تفریحی درکشورهای غربی و کشورهای در حال توسعه باعث رواج انواع تفریحات انحرافی است.
و همچنین از عوامل دیگر می توان به عدم آگاهی ، نداشتن برنامه صحیح و نیز اجرای سیاستهای اجتماعی و اقتصادی نادرست در این زمینه باعث شدند که جوانان و نوجوانان به طرف فعالیتها و تفریحات ناصحیح و ناسالم کشیده شوند. و در کشور ما هم فقدان برنامه ریزی صحیح جهت گذراندن اوقات فراغت بوده است.واین را می دانیم که هر کشوری با نیروی انسانی فعال و پویا موفق است و چون استکبار جهانی همه ی تلاش خود را کند تا کشور ما از نیروی انسانی محروم باشد پس باسد به منظور تحقق اهداف انقلاب اسلامی مان با برنامه ریزی های مناسب و وضع قوانین لازم توجه بیشتری به اوقات فراغت جوانان و نوجوانان داشته باشیم. و اگر نه مروجین فرهنگ غرب خیلی راحت می توانند با برنامه های خود جوانان ما را منحرف کنند و اهداف خود را تحقق بخشند.و باید نگرشها و گرایشها ، تمایلات و علاقه مندیهای جوانان و نوجوانانمان را شناسایی کنیم و بعد برنامه ریزی هایی جهت اوقات فراغت آنان انجام دهیم تا نتایجی مطلوب داشته باشد.
1-3 اهمیت و ضرورت تحقیق
در مورد اهمیت و نحوه گذران اوقات فراغت ، بحث ها و بررسی های فراوانی صورت گرفته و پیشنهادهای متنوعی ارائه شده است. در این بین توجه به مسائل نوجوانان و جوانان که دغدغه ای همبستگی به حساب می آید ، به دلیل ورود ناگهانی آنان به اجتماع و در نتیجه افزایش احتمال بروز رفتارهای نامتعادل ، بسیار حائز اهمیت است. نیمی از جمعیت ایران جوانان تشکیل می دهند، جمعیتی که می توان با برنامه ریزی صحیح از انرژی های فراوان و متراکم آنها برای سازندگی کشور استفاده کرد و در عین حال بی توجهی به آنها تشدید انحراف و آسیب های اجتماعی را در پی خواهد داشت. به همین جهت غنی سازی اوقات نوجوانان مسئله مهمی است و نباید آن را به برنامه های محدودی خلاصه کرد که معمولاً ادارات آموزش و پرورش پس از پایان سال تحصیلی و آغاز تعطیلات تابستانی تدارک می بینند. پر کردن بهینه اوقات فراغت ، بحثی فرابخشی تلقی می شود و تمام مجموعه های فرهنگی در این کار دخیل هستند.
بارزترین ویژگی اوقات فراغت ، آزادی انتخاب و نوع فعالیت است . ولی والدین به تصور این که باید وقت نوجوانان و جوان فارغ شده از درس و مدرسه را لزوماً پر کنند، بدون توجه به علایق آنها ، کلاس های درسی ، هنری ، وزرشی ، اردو و غیره را بری آنها تجویز و فرزندانشان را ملزم به شرکت در آن می کنند که این خود باعث عدم استقبال نوجوانان و جوانان می گردد. این در حالی است که ار فراغت از جهتی زیر سلطه و عقیده افراد دیگری غیر از خود جوانان باشد، دیگر فراغت محسوب نمی شود ، دانستن این نکته که جوان اوقات خود دست به چه انتخاب هایی می زند از اهمیت ویژه ای برخوردار است واقعیت این است که در طول تابستان آمار بزهکاری و رفتارهای ناهنجار اجتماعی در بین قشر جوان افزایش می یابد که این مسئله نشات گرفته از نبود به بروز ناهنجاری کمک می کند و در نهایت برخی از جوانان را در دام خود گرفتار می سازد و این مسئله باعث می شود که چنین جوانی قید ادامه تحصیل را بزند و به دنبال کسب درآمدهای کاذب و نامشروع برای خود باشد و اوقات فراغتی که می توانست برای او منشاء پیشرفت و ترقی باشد ، باعث تباهی و سقوط وی می گردد.
1-4 اهداف تحقیق :
اهداف کلی :
بررسی نحوه گذراندن اوقات فراغت جوانان شهر دهدشت
اهداف فرعی :
– شناسایی فعالیت هایی که جوانان و نوجوانان برای گذراندن اوقات فراغت بیشتر به آنها می پردازند.
– بررسی تاثیر متغیرهایی نظیر سن ، جنس ، اشتغال و غیره در میزان و چگونگی اوقات فراغت.
– بررسی و شناخت رابطه اوقات فراغت با ورزش و فعالیت های ورزش
– بررسی تاثیر عوامل خانوادگی نظیر نقش والدین ، خانواده ، اقوام و فامیل و محل تولد در اوقات فراغت جوانان
– شناخت تاثیر عوامل جمعیت شناختی بر اوقات فراغت جوانان و نوجوانان
– بررسی شناخت عوامل فرهنگی بر اوقات فراغت جوانان و نوجوانان
ـ بررسی تاثیر رسانه های جمعی بر اوقات فراغت جوانان و نوجوانان

1-5 سوالات تحقیق :
1.آیا بین عوامل جمعیت شناختی و اوقات فراغت جوانان رابطه معنی داری وجود دارد؟
2- آیا بین سن و اوقات فراغت جوانان رابطه معنی داری وجود دارد؟
3- آیا بین جنست و اوقات فراغت جوانان رابطه معنی داری وجود دارد؟
4- آیا بین رشته تحصیلی و اوقات فراغت جوانان رابطه معنی داری وجود دارد؟
5- آیا بین تاهل و اوقات فراغت جوانان رابطه معنی داری وجود دارد؟
6- ایا بین محل تولد و اوقات فراغت جوانان رابطه معنی داری وجود دارد؟
7- آیا بین محل سکونت و اوقات فراغت جوانان رابطه معنی داری وجود دارد؟
8- آیا بین استفاده از رسانه های جمعی و اوقات فراغت جوانان رابطه معنی داری وجود دارد؟
9- آیا بین اقدامات مسئوولین و اوقات فراغت جوانان رابطه معناداری وجود دارد.
1-6 فرضیات
1 – به نظر می رسد بین سن و اوقات فراغت جوانان رابطه معناداری وجود دارد.
2 – به نظر می رسد بین جنس و اوقات فراغت جوانان رابطه معناداری وجود دارد.
3 – به نظر می رسد بین رشته تحصیلی و اوقات فراغت جوانان رابطه معناداری وجود دارد.
4 – به نظر می رسد که بین وضعیت تاهل و اوقات فراغت جوانان رابطه معناداری وجود دارد.
5 – به نظر می رسد بین محل تولد و اوقات فراغت جوانان رابطه معناداری وجود دارد.
6 – به نظر می رسد بین محل سکونت و اوقات فراغت جوانان رابطه معناداری وجود دارد.
7- به نظر می رسد بین وسایل ارتباط جمعی و اوقات فراغت جوانان رابطه معناداری وجود دارد
8 – به نظر می رسد بین اقدامات مسئوولین و اوقات فراغت جوانان رابطه معناداری وجود دارد.

2ـ1 پیشینه تحقیق :
در این قسمت مروری داریم بر تحقیقاتی که در زمینه هویت اجتماعی در داخل و خارج ایران صورت گرفته اند.
2ـ1ـ1 تحقیقات انجام شده خارجی :
لیند (1935): جامعه شناسی فراغت در امریکا پدیدار شد و مراحل رشد خود را در آنجا گذارند. در سال 1925لیند کوشش کرد که فرهنگ آمریکایی را با روش های قوم شناسی مطالعه کند. او شهر درجه دومی را برای کارش انتخاب کرد و بعد در سال 1935 همین بررسی را تکرار کرد که با وجود فراغت های تازه وضع چندان فرق نکرد. بعد از جنگ جهانی دوم درهای رافه به روی آمریکایی ها گشوده شد و سطح زندگی بالا رفت.
رایزمن برای اولین بار این تز مطرح کرد که تنها زمان فراغت است که به انسان این فرصت را می دهد تا به صورتی آزادانه با جامعه مصرفی خود را سازگار کند.
مید (1960): در دهه ی 1960 تحقیقات متعددی در زمینه فراغت انتشار یافت که این حوزه را غنی تر ساخت ولی در حین حال انتقادی هم علیه خود مفهوم فراغت تلقی می شد. مارگاریت مید در این دوره با انتشار کتاب فراغت توده و از تصویری تیره از معنی فراغت در جامعه کایی بعد از جنگ دوم جهانی داد. او فراغت جدید را چیزی جزء سعی در چاشنی زدن به زندگی نمی بیند و در این دوره هم از فراغت انتقاد کرد.
2-1-2 تحقیقات انجام شده داخلی :
از میان کتابهای فارسی به طور مشخص مولفان مقدمه جامعه شناسی برای نخستین بار مساله فراغت تحت عنوان جامعه شناسی فراغت را مورد توجه قرار دادند و از دیدگاه های مختلفی چون فراغت، گروه ها و طبقات مختلف، تاریخچه تفریحات در ایران پاتولوژی تفریحات و …. آن را مورد بررسی قرار دادند. و باید گفت که تالیفاتی که به طور مشخص بر توجه به اوقات فراغت و نحوه گراندن آن و همچنین بیان کننده ی تجربیات جدیدتر علمی در این زمینه باشد وجود ندارد. تحقیقات و بررسی ها و پایان هایی که در این زمینه انجام شده بیشتر در سه حوزه ی زیر صورت گرفته اند.
صدا و سیما(1360): در دهه 1360معدود پژوهش هایی در زمینه ی اوقات فراغت در مرکز تحقیقات صدا و سیما مرکز پژوهش های اجتماعی نهاد ریاست جمهوری انجام است. که ضمن اینکه محدودیت جامعه ی آماری را دارد نتایج آن لزوماً برای تبین وضعیت کنونی قابل استناد نیست و تنها در مطالعات تطبیقی کاربرد دارد.
شورای عال جوانان (1379): از دیگر کارهای پژوهشی در این زمینه سلسله مطالعاتی است که پس از تشکیل شورای عالی جوانان، با هدف تامین نیازهای اطلاعاتی شورای عالی و کمیسیون های ذیربط توسط بخش پژوهش دبیرخانه شورای عالی جوانان براساس بودجه ی زمان صورت گرفته.
و تازه ترین کارهای پژوهشی در این زمینه تحقیقاتی است که وزارت آموزش و پرورش با هدف چگونگی گذران اوقات فرغت جوانان و نوجوانان انجام گرفته که در تحقیق از دو جهت ضروری بوده:
یکی گسترش جامعه آماری مورد مطالعه به جامعه شهری کل کشور برای تعمیم نتایج و کاربرد آنها در تصمیم گیری های کلان و دیگر دست یابی به اطلاعات تکمیلی در مورد چگونگی پرداختن نوجوانان و جوانان به فعالیت های فراغت.
عقدایی (1372): در پژوهشی که در سال 1372 انجام داد چنین نتیجه گرفت که هر چه منطقه زیستی و وضعیت معیشتی محروم تر باشد، ساعات فراغت نیز کاهش می یابد.
فروزانفر (1354): در پژوهش دیگری حمید فروزانفر در سال 1354 اعلام می دارد که موقعیت خانوادگی از نظر درآمد، سواد، و تعداد افراد خانوار نقش تعیین کننده ای در میزان توجه اولیاء به فرزندان دارد. گرچه امکانات جهت گذران اوقات فراغت در جامعه مورد مطالعه بود ولی نتایج تحقیق نشان می داد. خانواده هایی که دارای موقعیت بهتری بودند، برای فرزندان خود زمینه های متعددی را فراهم نمودند تا از برنامه های مراکز رفاه خانواده پارک ولیعهد(سابق) استفاده کنند.
همینطور هر چه تحصیلات پدر بالاتر باشد توجه به پر کردن اوقات فراغت و باروری و بهره وری آن نیز بیشتر می شود. به طور کلی دانش آموزانی که در مناطق مرفه تر ساکن بوده اند، توجه والدین را به بهره وری اوقات فراغت مطلوب تر دانسته اند.
محمودی ( 1372 ): در پژوهش دیگری، عزیزالله محمودی در سال 1372 در سنندج چنین نتیجه گرفت که بیشتر از 60 درصد دانش آموزان شهرستان سنند شناخت صحیحی از اوقات فراغت ندارند. وضع اجتماعی خانوارهای آنان به سبب گسترده بودن، سنتی بودن و پایین بودن سطح درآمد اکثر خانواده ها در حد ضعیف و متوسط بود. و حکایت از بی برنامه گی نداشتن امکانات مناسب توسط خانوارها برای پر کردن صحیح اوقات فراغت دانش آموزان داشت. در نتیجه نقش و مسئولیت آموزش و پرورش و سایر دستگاههای ذیربط در این میان سنگین تر می نماید.
صحرکار (1374): در پژوهش دیگری، فرشته صحرکار در سال 1374 به دست آورد که دانش آموزانی که در خانواده های پرجمعیت زندگی می کنند به دلیل عدم توانایی مادر در انجام کارهای خانه، مقداری از وقت فراغت خود را صرف انجام کارهای منزل می نمایند. اکثریت دانش آموزان اعلام داشته اند که والدینشان هیچ گونه دخالتی در گذران فراغت آنها نداشته اند و یا اگر دخالت والدین در گذران اوقات فراغت صورت گرفته است این دخالت بسیار اندک و محدود بوده است. لذا تعطیلات تابستانی به علت عدم وجود امکانات و تهسیلات کافی موجب افزایش نارضایتی و صدمات روحی برای جوانان می شود.
کارکرد اوقات فراغت در تحقیقات ایران:
اشکوری (1369): حسین محمودی اشکوری در سال 1369 در تحقیقی چهار کارکرد را برای اوقات فراغت در نظر گرفته است:
1- استراحت و تجدید قوا:
2- تفریح و سرگرمی:
3- کسب اطلاع و تکمیل معلومات:
4- پرورش و شکوفایی استعدادها و خلاقیت ها:
2-2 چارچوب نظری :
سه نشریه در پیدایش فراغت و گرایش انسان به آن مطرح شده است:
اولین نظریه: حاکی از این است که مبنای تفریح مذهب است. چنانچه در جوامع اولیه عملاً رسوم مذهبی از بازی و تفریح جدا نبوده و رقص و آواز و نمایش رابطه تنگاتنگ با سنن مذهبی داشته است. (زاهدی اصل، – : ص9)
از طرفداران دیگر این نظریه می توان دورکیم و جین هارسین را نام برد. ارسنت گروس آلمانی و ژیلبرت موری انگلیسی هم ارتباط بین مذهب و تفریح را مطرح کرده اند.
دومین نظریه: راجع به فراغت، فرضیه غریز"بازی و تفریح" است. از طرفداران این نظریه جیمس بالدوین، ویلیام مک دوگال و کارل گروس را نام برد.
سومین نظریه: فرضیه مبنی بر استراحت و کسب لذت است اسپنسر در این خصوص، علت گرایش انسان به تفریح را رها شدن از نیروهای اضافی می داند.
بررسی دیدگاه ها
دیدگاه اول: دیدگاه نظری حاصل از تاثیر روانی و معنوی
این دیدگاه به سه بخش تقسیم می شود:
1) نظریه اول حاکی از آن است که مبنای تفریح، اشتغال و فراغت مذهبی است.
چنانچه در جوامع اولیه عملاً مراسم مذهبی از تحرکات جمعی و اجتماعات و جماعت جدا نبود، نیایش دسته جمعی به صورت سروده دینی و آواز و نمایش و سرود خوانی و نظایر آن رابطه تنگاتنگی با سنن مذهبی داشته است.
2) نظریه دوم راجع به فراغت و فرضیه غریزی بازی و تفریح است. یکی از طرفداران این نظریه کارل گروسی است که در کتاب بازی آورده است. بازی انسان یک نیاز فطری است و وظیفه اصلی بازی در دوره کودکی آماده سازی برای دوره نوجوانی است.
3) نظریه سوم مربوط به استراحت و کسب لذت است.
سلامت روانی فرد با بازی و ورزش تامین می شود و توضیح آن، این است که فرد با پرداختن به گونه ای از امور به نحوی تخلیه هیجانی می شود و برخی از عواطف منفی عوارضی و تضادها و تعارضات درونی یک شخصیت درونی فرد برون ریزی می شود و بدین وسیله تنش های روانی از بین می رود و از به وجود آمدن یک شخصیت ضداجتماعی جلوگیری می شود.
دیدگاه دوم: کارکردگرایی اوقات فراغت:
این دیدگاه به سه موضوع تقسیم می شود:
دیدگاه اول مربوط به اقتصاددانان بود که در زمینه تولید و سودآوری به بررسی پدیده فراغت پرداخته است. در این دیدگاه فرض براین است که در صورت فراهم آوردن امکانات، استفاده از اوقات فراغت در محیط کار و زندگی و محدود نمودن فرصت اشتغال سریع تر می توان نیروی بازمانده از مشقت کاری را به سر حد تعادل راند و با تجدید انرژی جسمی و روانی بهتر می توان در فرایند تولید قرار داد و راندمان تولید را افزایش داد که در نتیجه آن سود بیشتری حاصل می گردد.
دیدگاه اجتماعی مربوط به اوقات فراغت:
زندگی در جامعه های امروزی به گونه است که بقاء و تکامل مشارکت هر چه بیشتر افراد جامعه را ایجاد می کند. وجود پارگی های ناسازگار در هر جامعه ای به هر شکل، مانع پیدایش هویت یکسان و وفاق اجتماعی عمومی بر سر اهداف و غایات زندگی و ابزارهای رسیدن به آنها می گردد. حرکت زندگی اجتماعی انسانها به سوی انزواگرایی سوق یافته و کمتر فرصت تهامل بینفردی در جامعه فراهم شده و گذراندن اوقات فراغت شکل غیر متعارف یافته و نشاط، تحرک و جذابیت در میان مردم کمرنگ می شود.
در این نظریه انسان به عنوان موجودی دنی الطبع تلاش دارد تا به گذراندن اوقات فراغت خود کسانی که با وی مانوس مستند بتوانند به تعادل جویی رسیده و به دیگران نیز نفع متناسب برساند.
اوقات فراغت از نظر اجتماعی وقتی مناسب است که جامعه از کنش فعالانه فرهنکی و تربیتی برخوردار باشد و با در اختیار داشتن فرصت بتواند به سالم سازی اجتماعی بپردازد.
دیدگاه سوم: دیدگاه یاسی در اوقات فراغت:
در این دیدگاه خدمات مربوط به اوقات فراغت متناسب با سیاست و امکانات موجود از طرف مسئولان جامعه برای مهار و کاهش هیجانات متراکم در قشرهای مختلف متناسب با سیاست و امکانات موجود از طرف مسئولان جامعه برای مهار کاهش هیجانات متراکم در قشرهای مختلف جامعه و جلوگیری از سقوط در بی هویتی ارائه می شود تا بتوانند از انواع کجروی ها و یا احیاناً برهم زدن نظم عمومی در جامعه جلوگیری نمایند.
نظریه علما و دانشمندان اسلامی در خصوص اوقات فراغت :
علمی دینی ودانشمندان اسلامی در خصوص اوقات فراغت نظراتی سازنده دارند. به نظر علما و دانشمندان، تفریح به معنی بیکاری و اتلاف وقت نیست و بیکاری و اتلاف وقت از نظر دین زمینه های یاس و انده است. تفریح به معنی آلوده کردن و آلوده شدن به پلیدی نیست و از نظر دین تفریح به معنی فعالیت های مطبوع و لذت بخش است که از برنامه کار روزانه در ساعات فراغت انجام می شود و باعث انبساط روح و مسرت خاطر می گردد و برای جسم و جان مفید است. متخصصان در مسئله اوقات فراغت علاوه بر اینکه تفریح و چگونگی گذران این اوقات را در نظر دارند آن را عمل موثری برای پرورش قوای جسمی و اخلاقی می دانند که با استراحت و تنوع حاصل می شود.
همچنین انرژی را آزاد و به انرژی مثبت تبدیل می کند و زندگی یکنواخت و کسالت آور روزانه را تنوع می بخشند و آن رابا لذت و خشنودی و ارضای ذهن توام می کند و فرصت ارتکابی به اعمال خلاف را باقی نمی گذارد.
در غیر این صورت بیکاری نوجوانان ممکن است موجب انحرافات و دوری از دستورات و فعالیت های دینی شود.
انجام کارها باد هدفهمند باشد . زیرا بسیاری از مردم با اینکه تلاش ها و فعالیت های زیادی انجام می دهند اغلب کارشان هدفمند نیست و از پیش برنامه ریزی درتی بر مبنای واقعیت برای رسیدن به اهداف معین و مشخص خود طرح ریزی کرده اند لذا در انجام امور دچار سرگردانی می شوند. داشتن هدف به صورت واضح و ملموس به تلاش انسان معنی و مفهوم می بخشد.
آراء جامعه شناسان
"رایزمن" کتاب"تودهی تنها" بشارت دهنده اساسی اوقات فراغت بود. رایزمن برای اولین بار این تز را مطرح کرد که تنها زمان فراغت است که به انسان این فرصت را می دهد تا به طور آزادانه با جامعه ی مصرفی خود سازگار سازد.
"مارگریت و لون اشتاین" مفهوم اخلاق تفریح را به وجود آوردند. مفهوم فراغت توده وار در سال 1985 توسط جامعه شناسان آمریکایی عنوان شد و این مارگریت مید بود که مشخصات فراغت جدید را بهتر از همه بیان کرد. او نوشت : زمان آزاد شده از امر تولید به تدریج به (زمان مصرف) مبدل شد. ولی هنوز فراغت در جامعه ی آمریکایی تحت سلطه ی کار بود . از این جهت آن را "زمان تجدید قوا" می دانستند . ولی تعریفی که لوین اشتاین از فراغت به عنوان اخلاق تفریح بعد از جنگ دوم جهانی به دست داده است. نشان دهنده تحولی بود که در مفهوم فراغت جدید به تدریج پدید آمده بود. او گفت : تحولات فرهنگ آمریمایی آنچه را ما آن را "اخلاق تفریح و لذت می دانیم"پدید آورده است.
"وبلن" فراغت را در رابطه با طبقات و کار تعریف کرده بود. و کسی بود که روی کاهش ارزش کار تکیه کرده است.
"گرازیا" فراغت را در طبقات اشرافی جستجو می کند. و نشان می دهد که تفریح و سرگرمی های گوناگون ویژه طبقه مرفه و اشراف بوده و طبقات پایین و زحمت کش برای تامین حداقل معیشت خود چاره ای جز کار و تلاش شبانه روزی نداشتند.
"اندرسون" فراغت را زمان فروخته نشده ای می داند که متعلق به فرد است که فرد به میل خود ز آن استفاده می کند. وی در فراغت نوعی فعالت خودانگیخته و آزادی گزینشی مشاهده می کند.
"ماکس کاپلان" در کتاب"فراغت در آمریکا" در مفهوم فرغت برحسب مینه های ذهن گرایانه ی خود تجدید نظر می کند و در فراغت ابعاد متعددی می بیند. برای او فراغت آنتی تز کار است . خاطره ای است دلپذیر، نوعی رهایی از وظایف اجتماعی است . ن.عی ادراک روانی آزادی است، نوعی فعالیت فرهنگی است و بالاخره سرشتی از نوع بازی دارد. کاپلان فراغت را از جهت محتوای آن یعنی نوع فعالیت های آن تحلیل نکرده بلکه از نظر رابطه ای که انسان با این فعالیت ها برقرار می کند مطالعه کرده است.
کاپلان فکر می کرد که فراغت باید از دو زاویه مورد بررسی قرار گیرد : فردی و اجتماعی ، یعنی یکی رضایت درونی و دیگری، ارزشی که جامعه بر آن قائل است.
"هاویگهورست" سعی کرد فراغت را در رابطه با شخصیت مورد بررسی قرار دهد. او فراغت را در رابطه با مراحل مختلف زندگی فرد تحلیل کرد و فعالیت های فراغتی را در سنین مختلف با یکدیگر مقایسه کرد.
سه نظریه در پیدایش فراغت و گرایش انسان با آن مطرح شده :
"فلوئیدهاوس" در کتاب "سلسله نظریه های اجتماعی" ریشه تفریح در زمان قدیم را مذهب بیان می کند و اضافه می کند که با استیلای مسحیت بر جهان ، پرداختن به تفریح نوعی معصیت تلقی می شده است.(کینگ؛1349:ص17)
"مورتین لاراروس" روان شناس آلمانی، عامل تفریح را نیاز بشر به استراحت و جبران خستگی بیان می کند.
"توماس"میل رهایی از یکنواختگی و به دست آوردن تجربیات را عامل پیدایش تفریح و بازی می شمارد.
"پاتریک"روان شناسی آمریکایی، پیدایش تفیح و فراغت را رهایی انسان از فعالیت مداوم و تلاش خسته کننده که نتیجه آن خستگی جسمی و روحی شدید افراد جامعه است می داند.
"گیمبال یانگ" در کتاب جامعه شناسی خود، خاطر نشان می سازد که این سرگمیها به اعضای جامعه اجازه می دهد تا برای زمانی از قیودات و تعهدات اجتماعی خود رها شوند.
"سامنروکلر"بازی را ناشی از طلب لذت و خوشنودی افراد می دانند. (زاهدی اصل: همان ماخذ ص 10)
"دومازیه" جامعه شناس معروف فرانسوی اوقات فراغت را مجموعه ای از فعالیت هایی می داند که شخص پس از فراغت از تعهدات شغلی و خانوادگی و اجتماعی ، با میل و اشتیاق به آن می پردازد و غرض از آن استراحت، تفریح، توسعه دانش و به کمال رساندن شخصیت فرد است
"جی بی نیش" در کتاب فلسفه فراغت و تفریح های سالم می گوید: فراغت مربوط به آن بخش از اوقات زندگی انسان می شود که از کار کردن آزاد است، یا در خواب نیست و تفریحات سالم مربوط به نحوه استفاده از این فراغت است.
"جراند"در کتاب سازمان تفریحات سالم در جامعه اظهار می دارد: فراغت یک دوره یا قسمتی از زندگی بشر است و تفریحات سالم در این بین علاقه و نگرش فرهنگی اوست که برای تمام افراد جامعه وجود دارد لیکن آنچه مهم و اثر گذار است شیوه های استفاده از آن است.
"تاگو" شاعر معروف هندی معتقد است تمدن های انسانی سرمایه های جاودانی هستند که از کاشت، داشت و برداشت صحیح اوقات فراغت متجلی گشته اند.
"آندرسون" فراغت را زمان و فرصت فروخته نشده ای ذکر می کند که تعلق به فرد دارد. به اعتقاد او کار در جوامعه غربی کمتر پاسخگوی احتیاجات فرد بوده و بیشتر تابع منافع شخصی است.(گزارش سمینار ملی رفاه اجتماعی،ص3) .
مفهوم جامعه شناسی اوقات فراغت
1- هانیس گونتذوستر،معتقد است اوقات فراغت، موضوعی چند بعدی است که عوامل مختلفی در آن نقش دارد. او این عوامل را این گونه برشمرد : در ابتدا بین کار و اوقات فراغت ، و بعد از آن تقسیم بندی اوقات فراغت با توجه به موقعیت اجتماعی و سن و نحوه استفاده از اوقات فراغت و در نهایت جنبه مکانی، اقصتادی و اجتماعی اوقات فراغت در زمینه سیاستگذاری ها.
2- اگوست کنت ،معتقد است لحظات اوقات فراغت امکان توسعه و پیشرفت را برای انسان فراهم می کند. و همچنین در جای دیگر گفته(آدمی در اوقات فراغت خویش، گاهی بیش از سایر فرصتهای زندگیش می آموزد)
3- جامعه شناسان روسی ، در تحقیقات خود از دو زمان صحبت می کنند زمان کار و زمان خارج از کار که زمان خارج از کار به نظر آنان به چهار دسته تقسیم می شود:
1- زمانی که ارتباط با کار روزانه دارد، مثل اوقاتی که صرف رفت و آمد به محیط کار می شود.
2- زمانی که به امور خانه و خانواده اختصاص دارد.
3- زمانی که صرف نیازهای طبیعی بدن چون تغذیه خواب و استحمام می شود.
4- آنچه را که باید فراغت نامید و اموری مانند مطالعه، فعالیت های اجتماعی، استراحت و ورزش و اختصاصی دارد
4- بوچر فعالیت های اوقات فراغت را اینگونه شرح می دهد:
1-4 فعالیتی که به طور خصوصی با میل شخصی انجام می شود.
2-4 روابط انسانی در آن آزاد است .
3-4 علاقه فرد در آن مطرح است و مهارت او را افزایش می دهد.
4-4 بهداشت و آمادگی بدنی به همراه دارد .
5-4 موجب خلاقیت و اظهار وجود می شود.
6-4شرایط مناسب محیطی را برای گذاراندن اوقات فراغت فراهم می سازد .
2- فاطمه کباری، جامعه شناس و پژوهشگر مسائل اجتماعی اوقات فراغت را لحظه هایی می داند که فرد فارغ از کار و مسئولیت آن را براساس تمایل شخصی خود تنظیم می کند و برنامه آن در مورد هر کس نتفاوت است و به سلیقه نیازهای روحی ، سن و توان مالی فرد بستگی دارد .
او می گوید: لحظه لحظه اوقات فراغت امروزه از چنان اهمیتی برخوردار است که حتی از آن به مثابه آینه فرهنگ جامعه یاد می کنند. به این معنی که چگونگی گذراندن اوقات فراغت افراد یک جامعه تا حد بسیاری معرف ویژگی های فرهنگی و میزان توسعه یافتگی آن جامعه است. بنابراین اگر طرح و نقشه زندگی و کار جوانان با برنامه هایی که برای اوقات فراغت خود تنظیم می کنند، مغایرت داشته باشد و یا تفریحات و فعالیت های فراغتی آنها با هنجارهای فرهنگی در تضاد اوقات فراغت به یک مشکل اجتماعی مبدل خواهد شد.
3- امان الله قرایی مقدم: جامعه شناس و استاد دانشگاه نیز در این زمینه معتقد است هر کاری که غیر از کار و حرفه روزانه فرد به اختیار فرد در هر ساعتی از فراغت که مایل است انجام شود، اعم از تفریح یا انجام کاری سخت و عقب افتاده بازهم جزئی از گذراندن اوقات فراغت محسوب می شود. زیرا برخلاف کار روزانه هیچ اجباری برای انجام آن ندارد و می تواند زمان آن را تغییر دهد. در مجموع هر کاری، حتی سخت و خسته کننده که فرد خارج از زمان کار اصلی روزانه اش انجام دهد و موجب احساس رضایت و شادی در فرد شود و برای زمان از دست رفته احساس غبن و ضرر نکند، جزءاوقات فراغت مطلوب فرد محسوب می شود. این استاد دانشگاه وجود نداشتن امکانات و عدم مدیریت منسجم در اوقات فراغت متناسب با نیاز جوانان را یکی از دلایل عمده ای می داند که متاسفانه موجب می شود اکثر جوانان ما در این فرصت ها که می تواند نقش بسیار مهمی در شناسایی و شکوفایی استعدادهای آنها داشته باشد بیش تر فرصت ها را از دست بدهند و وقت تلف کنند تا اینکه فراغتشان را سپری کنند.
7- دکتر سعیدی، اوقات فراغت مفهوم عصری است . یعنی در دوران مختلف مفهوم خاصی برای اوقات فراغت وجود دارد. بایستی مفهوم اوقات فراغت را در سه دوره اساسی تعریف کرد .
1-7 دوره تاریخی : که به نظر من می توان آن را در دوران باستانی یا دوران کهن نامید .
2-7 دوره صنعتی شدن" که به بعد انقلاب صنعتی باز می گردد تا دهه های اخیر.
3-7حال حاضر جامعه فراغتی یا جامعه پر بیم که تحولی در مفهوم اوقات فراغت ایجاد شده که ناشی از شکل جدید زندگی است. اوقات فراغت در هر یک از این سه دوره تعریف خاص خود را دارد … در اینجا دیگر نمی توان تعریف خاصی برای اوقات فراغت قایل شد . چون نوعی تداخل و در دوره تاریخی اوقات فراغت هم زوج کار است . اوقات فراغت در کنار کار قرار دارد و حتی می تواند هم مفهوم آن تلقی شود. مثلاً تاریخ نگارها می گویند، در دوره باستانی ، رومی ها بیش از 175 روز در سال را تعطیل بوده اند . آیا این به این معنی است که جامعه آنها مولد نبوده است؟ ولی نه اتفاقاً در تعطیلات خود مولد بوده اند . از همین قضیه ما می توانیم در حال حاضر استفاده کنیم . ما اکنون فکر می کنیم که تعطیلات یعنی بیهودگی . یعنی زمانی که هیچ کار مولدی در آن صورت نمی گیرد. ولی اگر باز تعریفی برای اوقات فراغت و مولد بودن داشته باشیم، مفهوم شناخته می شود و می توان در اوقات فراغت هم کار مولد انجام داد.
در دوره صنعتی اوقات فراغت درست در مقابل کار قرار دارد. یعنی افراد یا در حال انجام کار هستند یا در حال انجام اوقات فراغت.
در دوره جدید این مفاهیم بهم خورده است . افراد اگر در اوقات فراغت خود هستند، در حال و هوای کار خود هستند، یا اگر در حال انجام کار خود هستند، آن حالتهای فراغتی خود را نیز دارند. در حقیقت تداخل در کار و فراغت ایجاد شده است به نح0وی می توان گفت نوعی دستکاری انجام شده است. مثلاً حرفه یی ها دوران فراغت ندارند، چون دوران کار همپوشانی بین کار و اوقات فراغت ایجاد شده است. در حقیقت در دوره سوم افراد نگرانی هایی دارند که در این دوره با فراغ بال اوقات فراغتشان را طی نمی کنند. اگر چه ما جامعه فراغتی تری داریم(امکانات ، وسایل ، پول، وقت بیشتر) که( اما نسبت به گذشتگان با دل خوش اوقات فراغت خود را طی نمی کنیم،) با اینکه آنها امکانات کمتری داشتند(این بخاطر همان نگرانی های دوره جدید است. افراد در هر زمانی که در حال فراغت هستند، نگران هستند. مثلاً نگرانند که این نوشیدنی که در اوقات فراغت مصرف می کنند ، برای بدنشان ضرر دارد یا نه؟ در حقیقت به واسطه اطلاعاتی که همراه با امکانات به افراد منتقل می شود. نگرانی هایی نیز برای آنها ایجاد می شود، که در دوره قبل وجود نداشته است.
تعریف مفهومی :
افراد از اوقات فراغت تحت تاثیر عوامل ومختلف برداشت های مختلفی دارند که در ذیل به بعضی تعاریف اشاره می شود اگر لغت اوقات فراغت را ریشه شناسی(etmologically) کنیم از ریشه لاتین licere به معنی " اجازه دادن" می آید لذا به معنی رخصت دادن معنی می دهد. حتی در اندیشه یونانی نیز لغت leisure هم زوج کار و یا نیروی کارگر بوده است).
1- در فرهنگ جامع انگلیس – فارسی حییم اوقات فراغت به معنای وقت ازاد از کار یا وظایف دیگر وقت اضافی و یک رشته فعالیت های اضافی آورده شده است.
2- در فرهنگ دهخدا به معنای آسایش و استراحت ، ضد گرفتاری از کار و شمغله فراغت داشتن و فراموش کردن آمده است .
3- دکتر معین نیز در بیان فراغت چنین گفته است : پرداختن از فراغ، آسایش و استرحت ، آسوده بودن و آرامش داشتن است .
4- در فرهنگ لاروس اوقات فراغت چنین تعریف شده است سرگرمی ها، تفریحات و فعالیت هایی که افراد به هنگام آسودگی از کار عادی با شوق و رغبت به آنها می پردازند.
6- در فرهنگ عمید نیز درباره تعریف و فعال اوقات فراغت چنین آمده است : فراغت در فارسی به معنی آسودگی و آسایش و آسودگی از کار و شغل است. فرد در این اوقت می خواهد که به اشتغالی بپردازد که با کمال میل به آنها علاقه نشان می دهد خواه به منظور استراحت برای ایجاد تنوع .
اسلاوسن معتقد است که انسان در اوقات فراغت خود به فعالیت هایی می پردازد که به طور معمول اختیاری و داوطلبانه هستند و به دلیل خشنودی و لذتی که به دنبال دارند یا به منظور برخی از ارزش های شخصیتی و اجتماعی که از آنها استنباط می شود انتخاب می گردد . این فعالیت ویژه اوقات بیکاری است و هیچ ارتباطی با کار اصلی شخص ندارد و به طور معمول لذت بخش است و به عنوان ثسمتی از خدمات اجتماعی انجام دارای هدف مثبت و ثمربخش است .
بوردیو در کتاب تمایز خود، تغییرات فرهنگی معاصر را توسط مصرف و سبک زندگی تحلیل می کند و نه شغل و تولید وطبقه اجتماعی یعنی با حوزه ای از زندگی که بیرون از دنیای کار و شغل قرار دارد .در این نگرش، دست کم برای بخش بزرگی از طبقات متوسط جدید، نظام های ارزشی که بر مصرف استوارند جایگزین ارزش های قبلی که مبتنی بر کار و تولید بود می شوند.
بررسی دیدگاه ها و نظریه ها :
1- دیدگاه قرآن در مورد اوقات فراغت
مسلمان نمی تواند اوقات فراغت به معنای اوقاتی برای بطالت و بیهودگی داشته باشد. انسان وقتی توجهش به خدا و برنامه های هدفمندی برای زندگی خود داشته باشد، دیگر بی کار نمی ماند تا مشغول لغویات ولهویات شود و هدف را قرب الهی و حرکت به سوی او می داند. نمازش، عبادتش، حیاتش و … برای خدوند است که آفریننده ی هستی است.
"ان صلاتی و نسکی و محیای و مماتی لله رب العالمین"[قرآن ، الانعام]. متاسفانه به دلیل غفلت انسان، شیطان روی تمام ابعاد حقیقی، رنگ و لعاب آلوده ای می کشاند و نادرستی ها را در چشم انسان زینت و جلوه می دهد. و در نهایت انسان را به نابودی و خسران می کشاند. (قرآن ، عنکبوت) بنابراین خداوند انسان ها را حذر می دارد از اعمال لغو و باطل و به انسان هشدار می دهد. "و من الناس من یشتری لهو الحدیث لیضل عن سبیل الله بغیر علم و یتخدها هزوا اولئک لهم عذاب مهین" [قرآن ، لقمان] : برخی از مردم داستان های باطل را می خرند (انتخاب می کنند) تا مردم را ندانسته از راه خدا بازدارند و آیات قرآن را استهزاء کنند برای آنان است عذاب خوار کننده پس نگاه قرآن درباره ی با اوقات فراغت دوری از هر آن چیزی است که انسان را از حقیقت باز می دارد و توجه به فرصت ها و اوقاتی است که در زندگی برای مومن پیش می آید تا برای کوشش و تلاش به منظور خودیابی و رشد و تعالی ، از آن ها استفاده کند. "فاذا فرغت فانصب"[قرآن ، الرشح) به محض آن که فراغتی حاصل کردی، پس بکوش .
در اصل ، قرآن به هیچ فراغتی که مایه ی بطالت و بیهودگی باشد، معتقد نیست و می فرماید : بعد از هر سختی، عسر راحتی است، به شرطی که انسان مومن از فرصت به دست آمده به درستی استفاده کند.
در قرآن عواملی که سبب به وجود آمدن آرامش در انسان هستند بیان شده اند از آن جمله:
– "شب"؛ "هو الذی جعل لکم اللیل لتسکنوا فیه و…" [قرآن، یونس]
– "خواب"؛ "اصحاب الجنه یومئذ خیر مستقرا و احسن مقیلاد "[قرآن ، الفراقان]: اهل بهشت در این روز در بهترین مکان برای آرامش هستند. اشاره به خواب قیلوله ای اهل بهشت دارد .
– زوجیت و جاذبه ی جنسی زن و مرد" ؟"و من آیاته ان خلق لکم من انفسکم ازواجا لتسکنو الیها و جعل…" [قرآن، الروم] : از آیت لطف الهی آن است که برای شما از جنس خودتان جفتی بیافرید که در بر او آرامش یافته و با هم انس گیرید و میان شما رافت و مهربانی برقرار فرمود . در این امر نیز برای مردم با فکرت ادله ی علم و حکمت حق آشکار است.
-"ذکر دائمی"؛ "الا بذکر الله تطمئن القلوب "[قرآن ، الرعد] ذکر و یاد خدا که مایه ی نجات و آرامش قلب انسان است .
2- در کلام معصومین(ع)
رسول اکرم(ص) فرموده است :" خلتان من الناس فیها مفتون الصحه و الفراغ": بیشتر مردم درباره ی دو خصلت دچار گمراهی و ضلالت هستند؛ یکی در مورد سلامت و صحت ، و آن دیگر در امر فراغت و بیکاری .
آدمی باید قدر آسایش و اوقات خالی خود را بداند و از آن برای پرورش استعدادهای نهفته ی وجود خویش و رسیدن به کمال استفاده کند، تا از دست دادن فرصت ها مایه ی غم و اندوه و پشیمانی نگردد :"اضاعه الغرصه غصه" . و یا"ان الفرص تمر مر السحاب فانتهزوها اذا مکنت فی ابواب الخیر و الاعادات ندما" . از امام هادی (ع) سئوال کردند درباره ی معنی "حزم" و ایشان پاسخ فرمودند: "هو ان تنتهز فرصتک و تعاجل ما امکنک". حزم عبارت از این است که فرصت خیر را مغتنم بشماری و به قدر ممکن در استفاده ی از آن ترسیع نمایی .
پیامبر اکرم(ص) نیز چنین فرموده اند :"روحوا لاقلوب ساعه بساعه": دلها را ساعت به ساعت استراحت دهید .
2- ادیان آسمانی
در بیشتر ادیان، زمانی برای فراغت از ار در نظر گرفته شده است و به آن تاید شده. مثلاً در دین های یهود و مسیحیت"سبت" به عنوان روز استراحت یا فراغت از کار است و در اسلام نیز جمعه روزه ویژه ی فراغت انسان ها در نظر گرفته شده است. نظر تمام ادیان الهی این است ه خداوند، جهان آفرینش را در شش روز خلق کرده و روز هفتم از این کار فارغ شده . "با فرا رسیدن روز هفتم، خدا کار آفرینش را تمام کرد و دست از کار کشید."
"در روز سبت نیز که هفتمین روز هفته است،قوم باید برای عبادت من جمع شوند. در هر جا که ساکن باشند، باید در این روز دست از کار بکشند و استراحت کنند."
دین مسیح نیز برای گذرادن عمر، به پیروان خود و جوانان چنین فرموده است:"از افکار و امیال شهوت آلوده و جوانان را اغلب اسیر می سازد، بگریز و در پی اموری باش که تو را به کارهای خوب تشویق می کنند؛ ایمان و محبت را دنبال نما و با کسانی که خداوند را دوست دارند و قلبشان پاک است، معاشرت کن. و باز تکرار می کنم ، خود را در بحث های پوچ و بی معنی درگیر نکن، چون این گونه مباحثات باعث خشم و نزاع می گردد". در اسلام ، فراغت شامل اعمال بهداشتی و حضور در مجامع مذهبی و… و خلاصه مقدمه ای برای انتصاب و اتصال به سیر کمال است:"یا ایها الذین آمنوا اذا نودی للصوه من یوم الجمعه فاسعموا الی ذکر اللهخ و ذروا البیع ذلکم خیر لکم ان کنتم تعلمون"[قرآن ، الجمعه] : ای کسانی که ایمان آورده اید هنگامی که به سوی نماز در روز جمعه فراخوانده می شوید، بشتابید به سوی ذکر خداوند و تجارت را واگذارید. این برای شما بهتر است که انجام دهید.
در یک تقسیم بندی عمده ی دیگر، می توان به دو نوع دیدگاه اشاره کرد:
1- دیدگاه هایی که تاثیرات روانی و معنوی دارند و خود شامل :
الف) دیدگاهی که مبنای اوقات فراغت یا تفریح را "مذهب" دانسته اند.
ب)دیدگاهیی که فراغت را غریزه ، بازی و تفریح سازی و تفریح معرفی کرده است .
ج)دیدگاهیی که از استراحت و کسب لذت نشات گرفته است .
2-دیدگاه هایی که بر کارکردها و فعالیت های اوقات فراغت تاثیر دارند و عبارت اند از :
الف)کارکرد متعالی و اصلاحی
ب)شکوفا کردن استعداد ها
ج)رشد اجتماعی
د) تعلیم و تربیت اجتماعی
ه)تجزیه و تمرین مشاغل اجتماعی
و) کارکرد مشارکت
ز)کارکرد پیشگیری از آسیب های اجتماعی
ح)کارکرد اقتصادی
ط)کرکرد سیاسی در ریشه های
در ریشه های اندیشه وو اظهار نظر اندیشمندان گوناگون درباره ی گذران اوقات فراغت، می توان به گذشته های دور نزدیک رفت و نظریات متفکران را دنبال را دنبال . به خصوص علمای علوم تعلیم و تربیت، روان شناسی و جامعه شناسی، همچنین بزرگان ادبیات و ادبا که سخن در ارزش و اهمیت وقت و گذران آن بسیار گفته اندکه در مباحث پیشین به آن ها اشاره شد.
4- دیدگاه اسلام
دیدگاه اسلام در دین مبین اسلام میل ب تفریح یکی از نیازهای طبیعی است که با سرعت انسان آمیخته شده و از ابتدای زندگی تا پایان آن هموراه ثابت خواهد بود. چنانکه در دوران کودکی به شکل بازیهای کودکانه انجام می شود. و درد بزرگسالی به اعتبار تفاوت شرایط اجتماعی و خانوادگی به اشکال گوناگون تحقق می پذیرد به همان اندازه که انسان به انجام امور عبادی و مادی دعوت شده است همان اندازه هم در خصوص توجه به اوقات فراغت به وی توصیه هایی شده است بنابراین توجه به اوقات فراغت از توجهات خاصی است که هر مسلمان ملزم است نسبت به بی تفاوتی نباشد و نهایت بهروری و معنوی را از آن برگیرد.(اسلام و اوقات فراغت، 1371، ش10) به عبارتی اسلام اصولاً بر جهت گیریهای علمی انسان تاکید روی را مکلف می کند تا نسبت به گذراندن اوقات فراغتش احساس تکلیف کند از همه مهمترآنکه انسان را برای اطلاعات و عبارات موظف می کند(همان ماخذ، ص 50) بطور کلی نظر اسلام در خصوص پدیده فراغت در موارد ذیل خلاصه می شود .
الف- احکام و دستورات اسلام در برنامه های تبلیغاتی به گونه ای است که میل به لذت را به تعدیل سوق داده و آن را با مقیاس مصابحت و سلامت روح و روان اندازه گیری می نماید .
ب- از نظر اسلام تنها ایمان به خداوند جزء است که ضمینه انسان را شاد می کند. و او را از مسایل این دنیا رها می سازد . بنابراین مومن بهترین فراغت را زمانی که به عبادت بپردازد.
ج- سیاسیتمدار و کار گزاران مفرض بایا خیرخواه شرق و غرب معتقدند در زمان اوقات فراغت بایستی نه تنها دور از هر نوع قیردات اجتماعی دنیوی و …باشد بلکه ضروری است از تاثیر هر نوع ایدئولوژی به دور باشند در حالی که در دین اسلام این بینش یعنی داشتن اوقات فراغت به مفهوم ها و آزادبار ایدئولوژی و عقیده سخنی عبث می باشد .
دیدگاه های فلسفی
الف: دیدگاه آلیسم : این دیدگاه اوقات فراغت را شامل نگرش های اخلاقی، زیباشناسی و منطق می داند و همه فعالیت های فوق برنامه را متوجه رفا، کاهش رنج، افزایش ارزش و زیباشناختی می سازد چنانچه هربرت رید عنوان می کند در یک جامعه سالم مشکل اوقات فراغت اصولاً وجود ندارد.
( تند نویس، ص 27) .
ب: دیدگاه رئالیسم :چنانچه جان لاک به عنوان یکی از مفسران این دیدگاه مطرح می کند همه اندیشه های ما ناشی از تجربیات حسی است بنابراین به ترتیب حسی از خلال مسافرتها و مشاهدات اعتقاد راسخ داشته و بر ارزش ورزش و اخلاق تاکید می نماید. (همان ماخذ ، ص 28)
ج: دیدگاه پراگماسیتم : از دیدگاه فلسفه پراگماسیتم بخصوص از نظر مفسر اصلی این دیدگاه یعنی جان دیوی تربیت دارای ارتباط عینی و مستحکم با سرگرمی است چون تربیت همان زندگی است نه آماده کردن برای زندگی و مفهوم از سرگرمی در واقع همان اوقات فراغت است نه گذراندن بیهوده آن . (همان، ص 28) .
آراء فلاسفه :
الف: افلاطون وی معتقد است نقش اساسی تربیت را در کشور تربیت بدنی ایفا می کند و در این میان هیچ فرقی بین مردان و زنان نیست وی می گوید یک انسان و فعالیت بدنی و موزیک که دو رکن اساسی است نیاز دارد . نیروی آدمی در روح او نهفته است و تاهنگامی که به وسیله ورزش و حرکات بدنی بیدار نشود شکل نمی گیرد . و تکامل پیدا نمی کند . ارسطو هم معتقد است که فراغت فعالیتی به خاطر خودش می باشد .
ب: مک دول : معتقد است بین فراغت و سلامت در زندگی و مفهوم سلامت بدنی ، فکری واحساس تندرستی ارتباط وجود دارد .
ج: فرانسن دوگه: به من بگویید اوقات فراغت خود را چگونه می گذرانید تا بگویم چه کسی هستید، فرزندان خود را چگونه تربیت می کنید.
د:تاش :دکتر جی . بی . تاش در کتاب فلسفه فراغت و تفریحات سالم در رابطه با اوقات فراغت چنین می گوید : "فراغت مربوط به اوقاتی از زندگی می شود که انسان کار موظف و دیگر وظایف شرعی و اجتماعی خود را تمام کرده باشد . و یا در خواب و ورزش تفریحات سالم و مشغول بهر برداری از این زمان است . فعالیت کودکان در اوقات فراغت بازی است حال آنکه این وقت بزرگسالان در ورزش و سایر فعالیت های فرهنگی و هنری می گذرانند . (همان ماخذ، ص 16).
تاگور: شاعر و فیلسوف هندی اظهار داشته که تمدن های انسان سرمایه های جاودانی است که از کاشت ، داشت و برداشت صحیح اوقات فراغت متجلی گشته اند.
برتراندراسل: فنون جدید این را بدست داده است که اوقات فراغت را حدودی از محدوده امتیازات طبقاتی خارج نموده و بین تمام افراد سرشکن نمائیم.
چگونگی پرداختن نوجوانان و جوانان به فعالیت های فراغت.
تازه ترین کارهای پژوهشی در این زمینه تحقیقاتی است که وزارت آموزش و پرورش با هدف چگونگی گذران اوقات فرغت جوانان و نوجوانان انجام گرفته که در تحقیق از دو جهت ضروری بوده:
یکی گسترش جامعه آماری مورد مطالعه به جامعه شهری کل کشور برای تعمیم نتایج و کاربرد آنها در تصمیم گیری های کلان و دیگر دست یابی به اطلاعات تکمیلی در مورد
درباره اینکه اصولاً زمان فراغت پدیده خاص جامعه ی صنعتی است، تمام پژوهشگران هم داستان نیستند بلکه برخی از معتقدند که زمان فراغت در تمام مراحل زندگی بشر وجود داشته است. در گذشته ی دور بازی و کار از یکدیگر جدا نبودند و هر دو مراسماتی بودند که به خاطر مذهب و تماس با ارواح برپا شد. پس اصولاً در چنین شرایطی زمان فراغت مفهومی نداشت و دو مازیه دراین باره می گوید حتی در جوامع کشاورزی دارای کتابت هم هنوز نمی توان از فراغت به معنای امروزی آن سخن گفت زیرا هنوز آهنگ ار با وضع آب و هوا در ارتباط بود. مراسمی هم که در روزهای جشن برپا می شد. باز جنبه مذهبی داشت و به عنوان نوعی ذخیره نیرو تلقی می شد. در مورد طبقات اشراف هم از آنجایی که معمولاً کاری انجام نمی دادند زمان فراغت مفهومی نداشت و زندگی آنها بیشتر جنبه بیکارگی داشت.( اسدی، 1352، ص1)
مدارک و اسناد موجود درباره ی زندگی، کار و فراغت مردم در دوره ی قبل از اسلام در عین بودن بخوبی نشان می دهد که مزایای فراغت بیشتر به طبقات ممتاز جامعه اختصاص داشته است. مردم عادی وظیفه ای جز کار سنگین نداشتند و گاهی فرصت ها کوتاهی صرف و بازدید از همدیگر و شرکت در مراسم ملی و مذهبی می کردند.
چه در شرق و چه در غرب، تولید و ثروت حاصل از آن، نصیب اقلیتی محدود می شد که حاکم بر سرنوشت اکثریت عظیمی بودند و چا بسا همین اقلیت نیز مستقیم در چونگی گذران اوقات فراغت اکثریت داشتند.
از آغاز تمدن تا انقلاب صنعتی افراد به سختی می توانستند معاش خود و خانواده را تامین کنند و حتی زنان و فرزندان خانواده نیز دوش به دوش پدران در این کار سنگین سهیم بودند. با شروع انقلاب صنعتی، تفریح و سرگرمی جزء زندگی مردم عادی شد. ساعات کار کم و کمتر شد. زمان استراحت و بیکاری عامه افزایش یافت. در بسیاری از موارد سدهای موجود بین اشراف و طبقه عادی شکسته شد و پرداختن به انواع و اقسام صور فراغت همگانی شد. و طی چندسال اخیر با فشار افکار عمومی و خواست همگانی، دولت ها ناگزیر اتخاذ تصمیم ها، برنامه ها و سرمایه گذاری های مشابهی در امور رفاهی و تفریحی مردم شدند. فنون جدیدی به ویژه اختراع رادیو و تلویزیون، این امکان را به وجود آورد که فراغت از محدوده ی امتیازات طبقات ممتاز خارج و در بین عموم جامعه رایج گردد. در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، نوعی نهضت های اجتماعی با همت و کوشش اتحادیه های کارگری برای کم کردن ساعات کار تحت عنوان نهضت تفریحات سالم بوجود آمد تا وسای زندگی خلاق،خوش و ثمربخشی را برای کارگران در اوقات فراغت بعد از یک کار طولانی و خسته کننده ی روزانه مهیا سازد. و علاوه بر آن برای گروه ها و دسته هایی که از لحاظ فرهنگ و تربیت نسبت به سایرین عقب مانده تر بودند، فرصت های مناسب را بوجود آورد که نتیجه آن بوجود آمدن زمین بازی در محلات پرجمعیت، برپا ساختن اردوگاه های تفریحی و تربیتی و نظایر آن بود. (زاهدی اصل، بدون تاریخ، ص11-8)نخستین رساله جدید در طرفداری از فراغت برای کارگران در اروپا توسط پل لامارک سوسیالیست نوشته شد. که الحق تنبل بودن نام داشت و در آمریکا تورشت ین وبلن با تدوین کتاب"نظریه طبقه ی فارغ از کار" جامعه شناسی زمان فراغت را بنا نهاد و در دهه های 1920و1930 در اروپا و آمریکا نخستین پژوهش های تجربی درباره فراغت انجام گرفت و در سال 1924 دفتر کار بین المللی را درباره وقت آزاد کارگران برپا کرد که 300نماینده از 18ملت در آن شرکت داشتند که نظر عمومی اهمیت دادن به اوقات فراغت.(مجله و زندگی، ش12،ص21) به دنبال این تحولات تفکر و تدبر درباره اوقات فراغت و توجه به تنظیم گذران اوقات فراغت در کشورهای صنعتی رواج روزافزون یاافت زیرا که کابرد بیش از بیش نتایج تحقیقات علمی در روشهای تولید و افزایش بهره وری کار موجب تقلیل تدریجی مدت کار و افزایش زمان بیکاری شد. به همین سبب عده ی زیادی از جامعه شناسان و نیز اقتصاددانان براین باورند که تحول جوامع انسانی به سوی تمدن فراغت است و تمدن فراغت به رغم آنها چیزی جزء خودکار شدن وسایل تولید صنعتی و کشاورزی، افزایش درآمد سرانه و در نتیجه طولانی تر شدن اوقات از کار نخواهد بود. و در این تمدن، انسان قادر خواهد بود اوقات فراغت خود را در سایه پیشرفت های اقتصادی و اجتماعی به صورتی متعادل تر و دلپذیر تر سپری سازد. حتی عده ای از این هم جلوتر رفته و یک نوع اخلاق مبتنی بر نیک بختی را که زائیده ی فراغت است، مطرح می کنند. در این زمینه عقیده بر این است که کسی که از اوقات بیکاری خود استفاده نمی کند یا نمی تواند از آن بهرمند شود موجود عقب مانده ای بیش نیست. (همان منبع، ش12،ص6)
"مشخصات اوقات فراغت در دوران جدید"
تا سالیان دراز پس از انقلاب صنعتی و ایجاد جامعه ماشینی کار همراه با استثمار شدید برای طبقات و قشرهایی از جامعه، مجالی برای فراغت باقی نمی گذاشت. اما پس از کشمکش ها و مبارزه های پی در پی ، سرانجام ساعات کار محدود و محدودتر شد و به تدریج توازنی در زندگی مردم بودجود آورد و مفهوم فراغت با ابعاد و معانی تازه ای که امروز هم تا حد زیادی رایج است در جامعه شکل گرفت. بویژه با پدید آمدن انقلاب دوم صنعتی همانا خودکاری است. وقت فراغت گسترش یافت و عامل فعالیت های جدیدی نظیر تفرحات مختلف، رشد و پیشرفت معلومات و استعدادها و نظایر آن گشت.
تحولات و دگرگونی های سریع صنعتی، پیامدهای اجتماعی و اقتصادی دیگری نیز در برداشت که تاثیر مهمی در چگونگی اوقات فراغت مردم بر جای گذاشت مثل مکانیزه شدن وسایل رفت و آمد، ظهور سینما و فعالیت های مختلف در قرن اخیر، اختراع تلویزیون در سال1946 را که بیش از هر تکنیک دیگری روی اوقات فراغت مردم موثر بود. البته پیشرفت تکنیک تنها عامل نبوده است بلکه احتیاجات اجتماعی و روابط میان قدرت های اجتماعی زمان را نیز در برآورد زمان آزاد باید به حساب آورد.
محیط اجتماعی و اقتصادی تکنولوژی نیز در انتخاب نوع امکانات فراغت تاثیر بسیاری دارند.(معدن کن، 1369ص35)
از مشخصات اساسی فراغت در جهان کنونی این است که در جوامع رشد یافته دیگر به طبقات ممتاز و متنعم اختصاص ندارد و به طبقات دیگر تعمیم یافته است. و با توسعه صنعت و تکامل فنی نه فقط گسترش می یابد بلکه افزایش پیدا می کند.
شاخص دوم اینکه در گذشته طبقات کهتر جامعه از لحظات محدود آزادی و آسودگی برخوردار بودند، که این اوقات درون خانه صرف می شد و به همنشینی و گفتگو با دوست و هماسیه می گذشت. با پیشرفت جوامع و پراکندگی وظایف خانواده، متدرجاً جنبه ی رسمی و تجارتی پیدا کرده و جزء وظایف موسسات خاص درآمد.
شاخص سوم به کار بردن روز افزون وسایل و اسباب ماشینی چون اتومبیل، رادیو و تلویزیون و مانند آن که هر یک در گذراندن اوقات آسایش سهمی بزرگ و نقشی نمایان دارد. و تحول دیگر اهمیتی است که در حیات فردی و اجتماعی احراز کرده است، چنانکه زمان کار از زمان فراغت به کلی جدا شده و اوقات آسایش سهمی بزرگ و نقشی نمایان دارد. و تحول دیگر اهمیتی است که در حیات فردی و اجتماعی احراز کرده است، چنانکه زمان کار از زمان فراغت به کلی جدا شده و اوقات فراغت ارزشی بزاته پیدا کرده است.(ادبی- فرهنگ،1352ص216)
اهمیت اوقات فراغت
جامعه شناسان و صاحبنظران به لحاظ اهمیت نقش اوقات فراغت اعتقاد دارند که جوامع انسانی به سوی"تمدن فراغت"در حال تحول و حرکت است و فعالیت های اوقات فراغت مانند آیینه تمام نمای فرهنگ یک جامعه می باشد.
و اوقات فراغت در جامعه جدید در جایگاه زیر بنای صنعت، فرهنگ و هنر نشسته است.
به علاوه وجود ضرب المثل هایی مانند"بیکاری مادر بیماری ها است"، "شیطان همیشه برای دست های خالی کار بدی می یابد" و "وقت طلاست" ضرورت توجه به چگونگی اوقات فراغت و تاکید بر گذران پرثمر آن را یادآور می شود مه به دلایل ذیل دارای واجد ارزش بسیار در جامعه می باشد.
1- اوقات فراغت پرارزش ترین سرمایه عمر آدمی، مناسب ترین شرایط و مطلوب ترین موقعیت برای اندیشه و تفکر خلاق و تبلور رفتارهای مطلوب فردی و اجتماعی است. بسیاری از ابتکارات و اختراعات و کشفیات تجربی و علمی و تابلوهای بزرگ نقاشی و تئوری های ریاضی دانان در اوقات شکل گرفته است و مطالعات نیز نشان می دهد افراد خلاق، علاوه بر داشتن هوش سرشار، صراحت و انعطاف پذیری از اوقات فراغت خود حداکثر بهره را گرفته اند.
2- کشور ما در ردیف جوان ترین کشورهای دنیا بابا میانگین سنی 17سال قرار دارد. بنابراین آمار برنامه ریزی برای این طیف عظیم با سلایق و انتظارات بسیار متنوع کار دشواری است. اما طبق نظر کارشناسان هدایت و ایجاد امکانات برای غنی سازی اوقات فراغت می تواند در شکل گیری و هویت آنان در طول سال نقش به سزایی داشته باشد مربوط به فصل تابستان و ایام تعطیلات بین سال و افراد شهری نمی باشد.
3- ایرانیان به عنوان ملتی که دارای عظیم ترین و کهن ترین تمدن های بشری هستند از دیرباز به اوقات فراغت و چگونه سپری کردن آن پرداخته و استعداد و خلاقیت های خود رذا به عرصه ظهور رسانیده اند اما به لحاظ تاریخی در مقطعی از زمان قرار داریم ه آماج بیشترین تهاجم فرهنگی هستیم و مخاطب اصلی این تهاجم نوجوانان و جوانان می باشند مقاله با تهاجم فرهنگی عمدتاً از طریق فعالیت های فرهنگی امکان پذیر است که این امر مستلزم برنامه ریزی فرهنگی غنی در جهت پر کردن اوقات فراغت است.
4- اوقات فراغت به عنوان یک پدیده فرهنگی+ اجتماعی که در ابعاد مختلف اقتصادی – سیاسی و غیره نیز موثر است موضوع مشترک بین تمام اقشار جامعه است. و بسیاری از صاحب نظران معتقدند که ارزش تربیتی فعالیت هایی که در اوقات فراغت انجام می شوند نه تنها از فعالیت های رسمی کمتر نیست، بلکه در بعضی موارد حتی بیش از آنها موثر مطلوب و سازنده است به عنوان نمونه چارلز برایت بیل معتقد است ه فراغت و تعلیم و تربیت مجدداً به فراغت ختم می شود که براساس این جامعه شناسان به لحاظ اهمیت نقش اوقات فراغت در تکوین شخصیت افراد جامعه معتقد به انواع فراغت هستند.
بیکاری مادر بیماریها
فراغت در فرهنگ های گوناگون تعاریف مختلفی دارد و در توصیف آن اختلاف آراء زیادی مشاهده می شود. عده ای آن را آزادی از کار می دانند، برخی آن را نوعی عامل و ابزار کنترل اجتماعی تلقی کرده اند و برخی نیز آن را زمان غیر از بیکاری می دانند. اما از مجموعه این دیدگاه ها می توان استنباط کرد که زمان فراغت زمانی است که فرد با توجه به علاقه شخصی و قابلیت خودسپری می کند. فراغت به معنای آسایش، آرامش و استراحت ترجمه شده است. و در اصطلاح عبارت است از فرصت و زمانی که پس از انجام رساندن کار و شغل روزانه باقی می ماند یا سرگرمی ها، تفریحات و فعالیت هایی که به هنگام آسودگی از کار عادی با شوق و رغبت به آنها می پردازند.(فرهنگ لاروس)
کارکردگرایی های اوقات فراغت
اوقات فراغت کارکردگرایی های به شرح زیر دارد:
الف- اوقات فراغت و رشد و پرورش استعدادها:
مطالعات و تحقیقات نشان داده اند که اوقات فراغت همواره بستر مناسبی برای بروز استعدادها و خلاقیت هاست. خلاقیت و نوآوری بین نوجوانان و جوانان در دوران فراغت شکل می گیرد، زیرا ذهن انسان در اوقات فراغت فعالیت موظف ندارد و با نشاط خاطر اندیشه کرده، از تفکر بهره می گیرد. براساس اوقات فراغت دانش آموزان به خصوص جوانان عامل مهمی در رشد و پرورش استعدادهای آنان است و تضمین کننده سلامت و بهداشت روانی آنها خواهد بود.
ب- اوقات فراغت و بهداشت روانی:
حسن گذراندن اوقات فراغت عامل موثر در سلامت و بهداشت روانی انسان است. اشتغال مستمر و بدون وقفه فکری و عملی موجب خستگی جسمی و ذهنی می شود، به گونه ای که فرد به تدریج نشاط و سرزندگی خود را از دست می دهد. بنابراین شرایط برخورداری از یک فرصت آزاد و فارغ از کار موظف و بهره وری از آن از آن اولین و مهم ترین گام در پیشگیری از اسیب های ذهنی و حفظ بهداشت روانی است.
ج- توسعه مهارت ها شناختی:
اوقات فراغت مناسب ترین فرصت برای توسعه مهارت های شناختی و شکوفایی استعدادهاست. هرگاه فرد بدون این که تکلیف خاصی را بر عهده داشته باشد با علاقه و انگیزه شخصی در زمینه های متنوع آموزشی به فعالیت بپردازد، مسلماً تلاش وی در این شرایط مطلوب و خوشایند ذهنی و روانی منجر به فراگیری های پایدار خواهد شد.
و- اوقات فراغت و مهارت های حسی و حرکتی:
تاثیر مهارت های حسی – حرکتی و فعالیت های ورزشی بر کنش های ذهنی و تحول روانی به گونه ای است که بسیاری از روان شناسان و کارشناسان تعلیم و تربیت عقیده دارند که این قبیل فعالیت ها می بایست در درجه اول جزء برنامه های موظف آموزشی دانش آموزان به ویژه در مقاطع پیش دبستانی و دبستانی قرار گیرد. آشنایی کودکان و نوجوانان با برنامه ها و روش های مختلف فعالیت های حسی و حرکتی نه تنها سبب تقویت کنش های ذهنی آنها می شود، بلکه موجبات نشاط روانی و سرزندگی تقویت اعتماد به نفس و بالطبع بهداشت روانی آنها را فراهم می سازد.
ز- اوقات فراغت و اصلاح رفتار و تعالی شخصیت:
کثرت و استمرار فعالیت های ذهنی و عملی در زندگی روزمره بدون بهره گیری از فرصت های آزاد برای تعمق و بازنگری به عملکردها و نحوه برخورد با افراد و مقابله با پدیده های مختلف ممکن است به تدریج موجب پدیدار شدن بعضی از عادات یا رفتارهای نامطلوب در انسان بشود. بهره گیری از اوقات فراغت، پرداختن به اصلاح عادات و رفتارهای نامطلوب یا سازش نایافته امری است فوق العاده حایز اهمیت به عبارت دیگر از اوقات فراغت می توان به طور مناسب برای اصلاح بسیاری از اختلالات رفتاری پرخاشگری، افسردگی، اضطراب، کمرویی و …بهره گرفت.
ه – اوقات فراغت و رفتارهای اجتماعی:
اوقات فراغت مناسب ترین موقعیت برای تفکر و اندیشه است. "ویکتورفرانکل" معتقد بود مشکل امروز بی معنا بودن زندگی، خلاء وجود و ناکامی وجود است و انسان سرگردان و ناکام بعین نیست که در حالتی به حد انفجار رسیده و برای فرار از موقعیت واقعی و رسیدن به موقعیت آرمانی به اغتشاش، تخریب، توهین و شورش دست زند. بدون تردید هدایت فکری، حمایت مستمر و موثر کودکان و نوجوانان در اوقاغت فراغت نه تنها آسیب پذیری اجتماعی و کجروی های اخلاقی آنان را در هر شرایط به حداقل می رساند، بلکه آنان را در برابر همه آسیبها و تهاجمات فرهنگی مصون می کند.
کارکرد اوقات فراغت
اوقات فراغت یک امر فرابخشی است، یعنی قطعاً با مسائل اقتصادی و فرهنگی مستقیم بوده، در نتیجه موضوعی چند بعدی است. با این حال از لحاظ تحلیل کارکردی، معمولاً سه نقش عمده را برای اوقات فراغت بر می شمارند: "رفع خستگی"، "تفریح و سرگرمی"، "ایجاد امکان برای بالا بردن سطح معلومات، مشارکت آزاد اجتماعی و پرورش استعدادها". تجدید قوا، گریز از ملا انگیز بودن زندگی روزمره، فرار از کارهای تکراری تحمیلی، ترمیم مشکلات عصبی ناشی از زندگی ماشینی، به دست آوردن نشاط و سرزندگی، ارضای صحیح و مناسب تمایلات پرخاشجویانه افراد و تقویت عواطف، از کاربردهای اوقات فراغت به شمار می روند که در قالب دو نقش نخست قرار می گیرند.
اوقات طلایی فراغت نوجوانان و جوانان
اوقات فراغت می تواند پربارترین و شوق انگیزترین لحظات و برعکس ملال آورترین و بی بارترین و حتی مفسده انگیزترین دقایق باشد.
چند کارکرد اوقات فراغت :
1- اوقات فراغت و تجدید قوا
2- اوقات فراغت و خلاقیت
3- اصلاح رفتار و تعالی شخصیت انسان
4- اوقات فراغت و اشاعه فرهنگ عمومی
زیان های عدم برنامه ریزی اوقات فراغت
ساختار جمعیتی نشان می دهد که کشور ما از جوان ترین کشورهای دنیا است. این موضوع گذشته از مزایا و معایب آن، لزوم برنامه ریزی های دقیق و کارشناسانه را برای جوان جامعه خاطر نشان می کند. آمار جمعیتی کشور نشان می دهد که59 درصد جمعیت زیر 24 سال است، بنابراین قشر عظیم جوان و نوجوان نیازمند عنایت و توجه بیشتری در زمینه برنامه ریزی برای گذراندن اوقات فراغت هستند. چنان چه مسوولان جامعه و خانواده ها هدایت و راهنمایی نوجوانان و جوانان را در خصوص اوقات فراغتشان بر عهده نگیرند، احساسات نوجوانی آنان و یا مروجین بی رحم فرهنگ منجمد غرب راهنمای این نسل ارزشمند و آینده ساز خواهد شد و نه تنها نوجوانان و جوانان نخواهند تواسنت از اوقات فراغت خود بهره بگیرند بلکه اوقات فراغت آنان با ابتذال پرخواهد شد.
فعالیت های گذراندن اوقات فراغت نوجوانان و جوانان:
1- ورزش: ورزش و بازی از قدیم یکی از شکل های مهم گذراندن اوقات فراغت بوده است و بسیاری از دانشمندان گرایش انسان به ورزش و بازی را ناشی از یک نیاز فطری و غریزی م دانند.
2- هنر و فعالیت های مربوط به آن: خلق و ایجاد اصولاً لذت بخش و تحرک کننده ذوق انسان است. لذتی که از پدید آمدن یک اثر هنری و یا هر تهیه و تکمیل یا تعمیر وسایل مورد نیاز زندگی با کوشش شخص به انسان دست می دهد در اصل نوعی تغذیه روان و تقویت استعدادهای نهفته انسانی را به همراه دارد.
3- سیرو سیاحت: سیر و سیاحت یکی از بهترین برنامه های اوقات فراغت در سراسر جهان است. مهم ترین فایده مسافرت شناخت ویژگی های انسان های دیگر شهرها و آشنایی با مذاهب و فرهنگ ها و سنن دیگر شهرهاست.
4- مطالعه: مطالعه کتاب های گوناگون در زمینه های سیاسی، فرهنگی، رمان، ادبی شعر و …است نکته مهم در مورد مطالعه کتاب های متنوع غیر درسی و مطالعه ازاد این است که فرد از همه کتاب ها از هر فرهنگ و ملت استفاده نماید و خود را مقید به یک نوع کتاب و دریک زمینه خاص نکند.
5- شرکت در مسابقات و جشنواره ها: مسابقات چون با تشویق و جایز مادی و کسب مقام معنوی همراه است بهترین انگیزه برای گذراندن اوقات فراغت می تواند باشد. انواع مسابقات عبارتند از: 1-مسابقات فرهنگی مذهبی 2-مسابقات هنری 3-مسابقات علمی 4-مسابقات ورزشی 5-مسابقات آموزشی و تربیتی.
6- کار : تشکیل اردوهای کار در زمینه های تولیدی اعم از صنعتی، کشاورزی و خدماتی به طوری که مقرری مشخص نیز برای نوجوانان و جوانان در نظر گرفته شود که این امر نه تنها در پر نمودن بهینه اوقات فراغت آنان موثر خواهد بود بلکه باعث رشد اجتماعی آنان نیز می شود.
7- بوستان های شهری: از آنجا که بوستان های شهری نیز از اماکن مناسب برای پر نمودن اوقات فراغت نوجوانان و جوانان به شمار می آیند باید این مکان ها از زمینه های گرایش به انحراف پاکسازی شوند و بدین منظور نیروهای متعهد آشنا به علوم رفتاری و آگاه به مسایل جوانان و نوجوانان برای اجرای فرضیه امر به معرف و نهی از منکر ضروری است.(1)
والدین برای اوقات فراغت دانش آموزان برنامه ریزی کنند
یک کارشناس علوم رفتاری گفت: والدین و نهادهای آموزشی و فرهنگی باید برای گذراندن مناسب اوقات فراغت دانش آموزان و نوجوانان برنامه ریزی کنند.
مجید ابهری در گفتگو با ایرنا گفت: باید چاره ای برای گذراندن تعطیلات دانش آموزانی که با پایان یافتن امتحانات خردادماه و آغاز فصل گرما با تلاش و نمرات عالی، امتحانات خود را گذرانده اند و نیاز به آرامش و تجدید قوا دارند؛ اندیشیده شود.
وی افزود: اوقات فراغت متعلیق به نوجوانان و جوانان است و باید همه دانش آموزان از امکانات عمومی تفریحی، ورزشی و رفاهی براساس سن، تواناییهای فردی و شرایط جغرافیایی بئیژه در استانهای محروم برخوردار شوند.
این کارشناس علوم رفتاری به والیدن توصیه کرد: کلاسهای آموزشی تابستانی دانش آموزان بسیار متنوع و کوتاه باشد تا برای کسانی که 9 ماه سال در کلاس درس بوده اند خستگی به همراه نداشته باشد.
ابهری افزود: اکنون70درصد دانش آموزان برای اوقات فراغت خود برنامه خاص ندارند و آنان شانس بهره برداری از امکانات تفریحی و ورزشی را بطور یکسان به دلیل کمبود امکانات رفاهی و تفریحی، محدودیت ظرفیت آنها و گران بودن برخی از این امکانات ندارند. این اسیب شناس اجتماعی با بیان اینکه بیشتر نوجوانان و جوانان اوقات فراغت خود را در کوچه و خیابان می گذرانند، گفت: بعضی از نوجوانان نیز در ایام تابستا، همراه پدر یا اقوام به محل کار او رفته و نوعی آموزش فنی و حرفه ای می بینند.
این پژوهشگر اجتماعی تصریح کرد: نتیجه مطالعات نشان می دهد که مشکل بودجه درتامین اوقات فراغت در کشور نداریم و همه ساله بودجه خوبی برای تامین اوقات فراغت از سوی مسئولان ذی ربط در نظر گرفته می شود.
وی گفت: به نظر من اصلی ترین مشکل تامین اوقات فراغت دانش آموزان، کمبود کارشناس اوقات فراغت و ضعف مدیریت برنامه ریزی کیفی در این اوقات است.
ابهری در عین حال افزود: باید برنامه ریزی دقیقی کرد تا دانش آموران از تعطیلات بهترین بهره برداری را بکنند نه اینکه تابستان تمام شود و فرزندا، تنها به بازیهای طولانی و آزاردهنده رایانه ای بپردازند و وقت خود را در کوچه و خیابان سپری کنند، ابهری تاکید کرد: نتیجه نداشتن اوقات فراغت سالم و مناسب برای دانش آموزان بروز مشکلات جسمی و روحی و نیز روحیه کسل در ورود سال جدید تحصیلی است.

استفاده صحیح از اوقات فراغت
بیکاری، تنهایی، نداشتن تحرک و فعالیت، نداشتن سرگرمی هایی که توجه و علاقه نوجوانان را به خود جلب کند، از عوامل ایجاد انحراف و بزهکاری در نوجوانان است. در این سنین نوجوانان از انرژی زیادی برخوردارند که باید به گونهیی سالم مصرف شود و در وجود آنها انباشته نشود.
از این رو باید به تناسب امکانات خانواده تدابیری اندیشیده شود که نوجوان اوقات فراغت خود را بویژه در ایام تعطیل تابستان در راههای مفید و سالم مصرف کند. ورزش، کوهنوردی و سرگرمی های علمی در این دوران مفیدند.
تحقیقی که درباره عدهیی از دانش آموزان بزهکار صورت گرفته است، نشان می دهد که بیش از نیمی از دانش آموزان به ورزش بی علاقه بوده اند. گسترش مراکز ورزشی و تشویق و ترغیب نوجوانان از سوی والدن برای شرکت در گروه های درزشی سالم و کنترل شده، در این دوران بسیار مفید و ضروری است.
بعضی خانواده ها که از امکاناتی بیشتر برخوردارند، پرورش حیوانات خانگی در بعضی مناطق، کار و هنرهای دستی دیگز برای نوجوانان بسیار مفید است، همچنین مشارکت در فعالیت های اجتماعی و بویژه کارهای عام المنفعه و نیکوکارانه (همراه با کنترل) برای نوجوانان که روح ارزشگری آنها را ارضا و پرورش می دهدف عادت دادن فرزندان به مطالعات سالم و سازنده از همان دوران کودکی بسیار مفید و ثمربخش است.
تقویت روحیه علمی و حماسی در سلامت روحی و اخلاقی نوجوانان بسیار موثر است. پدر و مادر باید در انتخاب کتاب نظارت داشته باشند تا فرزندانشان به دام کتابها و مجله ها فاسد و گمراه کننده نیفتند اما در کنار مطالعه باید فراگیری مهارتهای علمی نز توجه کرد تا هم مطالعه برای فرد خسته کننده و ملال آور نباشد و هم استعدادها او در زیمنه های گوناگون رشد کند.
فراگیری این قبیل مهارتها برای زندگی اینده افراد بسیار مفید است. سرگرمی هایی که شعله های هوس و شهوت را در نوجوانان دامن می زند، بسیار مضر و خطرناک است.
این سرگرمی ها جو فکری و روحی آنها را آلوده می کند و زمینه را برای انحراف اخلاقی او فراهم می سازد؛ استفاده از موسیقی مبتذل و ترانه های محرک هم از این گونه است، بویژه نوجوانان زمینه بسیار آماده برای این نوع تحریکات دارند و گاهی کوچکترین عامل هیجانات شهوانی شدیدی در او اجاد می کند. موسیقی نامناسب، کتابها و نشریات محرک به تخیل نوجوان دامن می زند و خیال و شهوت را درهم می آمیزد و آنها را از لحاظ روحی در شرایطی خطرناک قرار می دهد. جوامعی که این قبیل چیزهای را در اختیار نوجوانان قرار می دهند، بیشترین مشکل را در ارتباط با نوجوانان دارند. گسترش خشونت، اعتیاد، بزهکاری، جنون های جنسی، تجاوز به کودکان و … از رایج ترین نابسامانی ها در کشورهای غربی است.
برای جلوگیری از رواج این گونه سرگرمی های مخرب باید کرد؟ فقط منع که ممکن نیست. باید برنامه سالمی برای پر کردن کردن اوقات فراغتت نوجوانان داشت. هر خانواده به تناسب امکانات خود باید اشتغالات و سرگرمی های مفید برای فرندان و نوجوانان خود در نظر بگبرد تا هم از فساد ناشی از بیکاری و بطالت در امان باشند و هم مهارت ها و آموزشهای مفیدی را که به درد زندگی اینده نها میخورد فرا گیرند.
نکته دیگری را نیز در این زمینه باید مورد توجه قرار داد، پرخوری، زیاده روی در استفاده از غذهای مقوی و پر انرژی، استفاده از غذاهای محرک، خواب و استراحت بیش از اندازه، برخورداری از رفاه زیاد( رفاه زده و راحت طلب بار آمدن) از جمله عواملی هستند که نیروهای اضافی را در بدن نوجوان انباشته می کنند و زمینه را برای تحریکات مداوم جنسی فراهم می سازد.
نتیجه آنکه داشتن زندگی پرتحرک و مثبت و هدفدار و پرهیز از تنهایی و بیکری و بطالت برای سلامت روانی و اخلاقی نوجوانان بسیار لازم و ضروری است. (3)
آشنایی با برخی ویژگی های نوجوانی و جوانی
در خصوص شناسایی تاثیر آموزه های قرآنی و روایایتی بر اوقات فراغت انسان ها، به خصوص نوجوانان و جوانان، باید با ویژگی ها و نیازهای این نسل آشنا شویم تا شاهد انعکاس این آموزه ها در برنامه ریزی ها و عملکرد مثبت جوانان باشیم. در یک تقسیم بندی کلی، نشانه ها و خصوصیات بلوغ و نوجوانی عبارتند از :
1- نشانه های فیزیولوژیکی؛ 2-آثار روانی و اخلاقی.
که هر یک از آن ها سک سلسله عوارض و اثراتی را در نوجوان به وجود می آورند و در وهله ی دوم به شکل "بحران"نمایان می شوند. از جمله ی تغییر و تحولات روحیه ی نوجانان عبارت اند از :
1- بیداری عواطف و احساسات جنسی وی نسب به جنس مخالف. تخیلات و رویا پردازی ها در این دوران بسیار آشکار است.
2- عصیان و پرخاشگری نسبت به اطرافیان به ویژه والدین.
3- تمایل به زندگی گروهی در میان هم سالان. در این هنگام،نوعی وفاداری نسبت به گروه دارد. شالوده و اساس گروه های نوجوانی عبارت است از : احترام، محبت، صمیمیت، دوستی، فعالیت و مسئولیت پذیری.
4- اندیشیدن و استدلال کردن منطقی و گرایش به حل مسائل که این حالت بیشتر جنبه ی خودنمای به خود می گیرد.
5- حادثه جویی دائم و در جست و جوی آزمایش های نوینی است تا خود را بروز دهد.
6- گرایش به تنهایی و انزوطلبی، با وجود تمایل به گذراندن وقت خود با گروه هم سالان، ولی به گوشه گیری و انزوا تمایل دارد.
در آغاز تحولات روانی، روابط نوان با اطرافیان و به ویژه با والدین، سست تر و رفتارهای اجتماعی آن ها دست خوش دگرگونی عمیقی می شود.
"حالت شیطنت دوران کودکی به افسردگی، اضطراب و پریشانی خاطر تبدیل می شود" (مهدیان، 1373، ص27)
در روایات معصومین علیهم السلام، به برخی از ویژگی های نوجوانی و جوانی اشاره شده است: از آن جمله:" الشباب شعبه من الجنون" جوانی خود یکی از اقسام جنون و دیوانگی بشر است. روایت است: "مردی به نام ابوجعفر احول"، از دوستان امام صادق(ع)، مدتی به تبلیغ مذهب تشیع و نشر تعالیم اهل بیت(ع) اشتغال داشت.روزی به محضر امام شرفیاب شد: امام از او پرسید: مردم بصره در قبول روش اهل بیت و سرعت پذیرش آیین تشیع چگونه اند؟ عرض کرد: تعداد اندکی از مردم تعالیم اهل بیت را پذیرفته اند. اما به وی فرمود: تبلغیات خود را متوجه نسل جوان و به آنان بپردا، زیرا کودکان و نوجوانان برای پذیرش هر خوبی آمدگی بیشتری دارند و حرف حق را زودتر می پذیرند"
اهمیت و تاثیر کارشناسان الهی و پیشوایان معصوم در زندگی جوان و نوجوان
اگر کسی بخواهد در زمینه ی رشد و ترقی و سعادت انسان ها قدمی بردارد، باید برطبق برنامه های کارشناسان الهی وارد صحنه ی تربیت و هدایت و پرورش استعدادهای آنان بشود.
انبیاء و امامان معصوم(ع) برای تربیت و هدایت انسان ها از طرف حدای متعادل تعیین می شوند. نسل جوان لازم است که با تبعیت و اطاعت کامل از تمامی دستورات و روش هایی پیشوایان معصوم(ع)، ارزش های مهمی را نصیب خود سازند و در مسیر کمال قدم بگذارند. معارف و ارش های دینی باید توسط افراد آگاه و خبره و متخصص در اختیار انسان ها قرار گیرند.
جوانی که دین را از مکتب امامت و در کلاس آنان آموخته هیچ وقت بازیچه ی استعمارگران نخواهد شد، بلکه به عنوان یک فرد مبارز و پاس دار ارزش های قرآنی، در هر پست و مقام و در هر شرایط سنی و جنسی، اعم ا دختر و پسر یا زن و یا مرد، به خدمت خودش ادامه می دهد.
نیازهای جوانان
نیازهای انسان به دو دسته ی مادی و معنوی تقسیم می شودند: نیازهای مادی مانند: آب ، غذا، هوا و مکسن و خواب و … و نیازهای معنوی مانند: ایمان، آرامش و امنیت، اواقات فراغت، ترقی و تکامل، آگاهی و …
از جمله امتیازات ویژه ی نوجوانان و جوانان به آیات قرآن و روایات عبارت اند از:
-کمال جسمانی و عقلانی؛"و لما بلغ اشده و استوی اتیناه حکما و علما و کذالک نجزی المحسنین")قرآن ، القصص)و چون موسی رسید به حالت قوت و کمال رشادت، تمامیت خلقت او را حکم نبوت و دانش دایم و این چنین جزا می دهیم نیکوکاران را.
-نازک دلی؛ پیامبر صلی الله علیه و آله فرموده اند:؟" اوصیکم بالشباب خیرا فانهم ارق افئده" به شمارش می کنم به جوانان نیکی کنید، زیرا آنان نازک دل هستند.
انواع جوانان و نوجوانان در برخورد با نیازهایشان
به طور کلی جوانان را به دو گروه عمده با دو نوع رفتار مثبت و منفی می توان تقسیم کرد: برخی در این دوران بیشترین لذت را از بطالت، دل مشغولی های بی ارزش و هدر دادن روزها و هفته های گران سنگ جوانی می برند و با گفتن عباراتی چون: بی خیال، خوش باشد، ولش و… خود را خوش بخت جلوه می دهند. البته در پرونده ی زندگی این گروه، انواعی از ناهنجاری ها وانحرافات به چشم می خورد که نتیجه ی آن هم جزء بیهودگی، افسوس و شرمسازی، جنون و …نخواهد بود.
درباره ی این دسته از جوانان، پیامبر اکرم(ص) فرمود:" ان الله ملکا ینزل فی کل لیله و ینادی یا ابناء العشرین! جدوا و اجتهدوا" خداوند را فرشته ای است که هر شب فرود آمده و ندا در می دهد، این بیست ساله ها! کوشش کنید و تلاش بسیار بورزید."
و اما گروه دیگری از جوانان هستند که در پرونده ی آنان، تحصیل جدی، تلاش پی گیر، وظیفه شناسی، حضور در مسابقات کشوری و جهانی و در نتیجه پیشرفت و عزت و افتخار خویش و خانواده و جامعه، فراوان مشاهده می شود. رسول اکرم(ص) درباره ی چنین افرادی فرموده اند:"یا اباذر ما من شاب یدع الله الدنیا و لهوه ها و اهرم شبابه…" ای اباذر! هیچ جوانی به خاطر خدا، از دنیا و سرگرمی های آن روی نگرداند و جوانی خویش را در طاعت خدا پیر نکند، مگر این که خداوند پاداش هفتاد و دو صدیق را به او عطا فرماید."
فراغت در نظام ارزشی اسلام، جنبه فرهنگی و تربیتی یافته است و از صورت سرگرمی خارج می شود. جوان باید به جای تکرار اندیشه ها، اندیشیدن را بیاموزد، با تضلع علمی و تجربه ی عملی، برای زندگی معقول و مطلوب ره توشه برگیرد، با کار و ابتکار از مدار تکرار برهد، با زهد و قناعت از آنه ها و آرزوهای دور و دراز بگذرد و با عبادت و نیایش، دروازه ی ملکوت را بشگاید.
توجه جوانان و نوجوانان به اصول زندگی
ازجمله اصولی که هر جوان و انسان متعهدی باید در تمامی حالات و علی الخصوص در هنگام پر کردن اوقات فراغت خود مراقب باشد تا از آن ها تخطی نکند، عبارت اند از:
1- اعتدال: هر حرکت و فعل انسان باید مبتنی بر اعتدال و میانه روی و به دور از افراط و تفریط باشد. امام علی علیه السلام فرمودند: "من اراد السلامه فعلیه بالقصد"
2- آرامش جسم: برای آماده ساختن خویش از حیث انجام کارهای مهم است، زیرا هر چیز برای رشد و بالندگی بیشتر، به آرامش و تمدید قرار نیاز دارد.
3- تدرج و تمکن: تدرج، یعنی اندک و آهسته پیش رفتن و پایه نزدیک شدن، و تمکن، یعنی جای گرفتن و جاگیر شدن و پابرجا شدن و نیز توانایی و قدرت و قادر شدن برچیزی.
4- کرامت و عزت: کرامت به معنای بزرگواری و دوری از پستی و فرومایگی، برخورداری از اعتدال روحی است.
5- تفکر و تدبر: پیامبر (ص) فرمودند: "تفکر ساعه خیر من عباده ستین سنه" ساعتی اندیشیدن، از شصت سال عبادت بهتر است. امام صادق(ع) نیز در کلامی به این مضمون فرمودند: "دینداری می اندیشد و پایان کار را می نگرد. در نتیجه از پشیمانی و ندامت در امان می ماند."
6- کار، فعالیت و تمرین: نظام گیتی ما را تشویق و ترغیب می سازد. با کار و تمرین می توان بر دانش و معلومات خود افزود و از آن بهره ها گرفت. امیر المومنین فرمود:"فی کل وقت فوت، فی کل وقت عمل" هر وقتی را فوتی است و برای هر وقتی کاری و عملی مقرر است.
بیش از60 درصد جوانان و نوجوانان اوقات فراغت خود را در تنهایی می گذرانند.
تابستان سرآغاز نوعی تحول در کارکرد جامعه با هدف توجه به اوقات فراغت و به طور کلی منشا یک نهضت عمومی در فعالیتهای فراغتی است که جایگاهی خاص دارد. در این فصل فعالیتهای محلی و خانگی بیشتر در نیمه اول روز از ساعت 8 صبح تا 12 انجام می شود و فعالیتهای فرامحلی و برون منطقه ای نیز در نیمه دوم روز از ساعت 5تا10شب انجام شده و بیشتر به صورت جمعی و غیر متمرکز است.
به گزارش خبرنگار"جوانان" ایسنا بررسی نحوه گذران اوقات فراغت جوانان در فصل تابستان نشان می دهد که در اکثر مناطق شهری بویژه شهرهای بزرگ، رفتن به پارکها و خیابانها، مجموعه های تفریحی و کافه تریاها بین ساعت 17تا22 انجام می شود؛ از سوی دیگر ویژگی فعالیتهای فرامحلی به گونه ای است که می توان انتظار داشت هیجانات انباشت شده جوانان را تخلیه کند؛ بنابراین ممکن است زمینه بروز هر گونه تحرک و فعالیت مهار نشدنی را فراهم کند که این فرایند ممکن است به صورت رفتارهای غیر اجتماعی و بعضاً ضداجتماعی خود را نشان دهد.
این در حالیست که در عصر ما توجه جوانان روز به روز به تفریح بیشتر می شود. همچنین در بهداشت روانی انسان تاکید شده که بیکاری و عدم فعالیت و اشتغال فکری موجب خلاء روانی می شود و افرادی که از فعالیتهای خلاق باز بمانند ناچار سرگرمیهای بیشتری رای خود فراهم می کنند.
تحقیقات اجتماعی نشان می دهد که یکی از عوامل مهم بزهکاری در جوانان خالی بودن اوقات فراغت آنهاست و دراین ایام است که زمینه های پذیرش فساد و اعتیاد و انجام جرایم شکل می گیرد. کمال مطلوب اجتماعی در این مورد آن است که تمام وسایل مادی و معنوی و فضای سالم جهت بهر جویی عمومی آماده شود و با حذف زمینه های فقر اقتصادی و فرهنگی و تربیتی انگیزه های سالم در میان طبقات مختلف جامعه پرورش یابد.
ناکامی یکی از اسیبهای روانی و اجتماعی است، آمادگی روانی و شخصیت نابهنجار، بیکاری، عدم تامین معاش، محرومیت از کانون خانواده، نداشتن امکانات مناسب برای گذران اوقات فراغت، خمیر مایه های ناکامی، و انحرافات اجتماعی است.
پژوهشها نشان می دهد که نداشتن سرگرمی و امکانات کافی در ساعات فراغت عاملی در جهت گرایش نوجوانان و جوانان به انحرافات است.
فرد بیکار که فراغتی طولانی دارد یا جوانی که فراغت خود را سر کوچه یا داخل پارکهای مساله دار سپری می کند، در معرض خطر و انحراف قرار دارد. بسیاری از تبهکاریها، ستیزه جوییها و انجام کارهای خلاف و زیانمند در ایام فراغت افرادی روی می دهد که نمی دانند چگونه با انتخاب سرگرمیها و تفریحات سالم اوقات فراغت خود را به درستی سپری کنند.
این در حالیست که هر نوجوان11تا19 ساله در تابستان8 ساعتت و در فصلهای دیگر3 ساعت وقت فراغت دارد و افراد 20تا29ساله در تابستان 5/5 ساعت و در ایام دیگر سال 4 ساعت وقت بیکاری دارد. از سوی دیگر نگاه به ادبیات جرم شناسی رابطه مستقیم تفریح سالم و پیشگیری از بزهکاری را نشان می دهد به گونه ای که مصلحین اجتماعی از تفریحات به عنوان ابزار جرم ستیزی یاد کرده اند.
به اعتقاد روانشناسان، استراحت، تجدید قوا و غدد اعصاب، تفریح و سرگرمی در رشد شخصیت و برقراری تعادل در شکل گیری هویت، کسب معلومات و ارتقای آگاهیها و پرورش و شکوفایی استعدادها و خلاقیتها بسیار مهم است که همگی از جمله کارکردهای اوقات فراغت به شمار می روند. در عین حال جامعه شناسان نیز عمده ترین علل روانی ارتکاب به جرم را ناکامیها، تعارضات در زندگی، احساس حقارت، تردید در لیاقت، احساس عدم امنیت و احساس ناتوانی می دانند.
به این ترتیب بهره مندی از تفریحات سالم با افزایش سلامت روان می تواند به پیشگیری از جرایم منجر شود بنابراین با ایجاد نوع جدیدی از فراغتها در دوره جدید که حاصل رشد فراغتهای فردی در برابر فراغتهای جمعی است احتمال ایجاد نوعی اعتیاد ناشی از استفاده مکرر لذت جویانه و تکرار یک حرکت را ایجاد می کند که این امر به بهداشت روان افراد خسارت وارد می کند.
نتایج تحقیقات نشان می دهد که دو سوم زمان ازاد جوانان جامعه، به شیوه های غیر فعال اوقات فراغت اختصاص دارد و 8 / 62 درصد جوانان زمان اوقات فراغت خود را درون خانه و به تنهایی و به صورت فردی می گذرانند و 3/52 درصد نیز فعالیت فراغتی خود را فاقد هیجان و تحرک می دانند.
از سوی دیگر در سطح کشور نیز در میان واحدهای تفریحی86درصد پارک عمومی، 9درصد پارک جنگلی، 5/3 درصد شهربازی، و 5/1درصد دیگر شامل واحدهای نظیر باغ وحش، باغ گیاهشناسی، و باغ سنتی است و این آمارها در حالی ارائه شده است که همه به خوبی می دانیم پارکهای عمومی و جنگی گاهی محل تجمع بیکاران و ولگردان، معتادان و بی خانمانهاست، یعنی افرادی که یا خود بزهکارند و یا به راحتی می توانند زمینه ورود جوانان به باندهای بزهکاری را فراهم کنند.
بر همین اساس ساماندهی اوقات فراغت جوانان و سیاست گسترش و فراگیر کردن تفریحات سالم می تواند تا حد زیادی می تواند مانع از گسترش بزهکاری جوانان و چه بسا به درونی شدن ارزشهای جامعه منجر شود چرا که بسیاری از رفتارهای فرهنگی و حتی رفتارهای اقصتادی و اجتماعی در اوقات فراغت شکل می گیرد.
نقش غنی سازی اوقات فراغت در پیش گیری از وقوع جرم
بی توجهی به مقوله اوقات فراغت می تواند در وقوع جرم موثر باشد. همان اندازه که انسان به معیشت و کشب درآمد نیاز دارد، به همان اندازه نیز به آرامش روح و روان نیاز دارد و یکی از مولفه هایی که می تواند زمینه بهتر زندگی کردن را برای انسان فراهم آورد، اوقات فراغت است.
موازنه اوقات فراغت و وقوع جرم از 2 دیدگاه قابل بررسی است. افراد به اماکن عمومی، ورزش، تفریحات و حضور در برخی از مراسم انرژی خود را تخلیه می کنند، در این روش، اوقات فراغت بهترین مولفه برای سلامت و بهداشت روانی افراد خواهد بود و از این طریق می توانند استرس های ناشی از درگیری های معیشتی را از خود دور کنند. با این نگاه مسلماً اوقات فراغت یکی از موارد پیش گیری از وقوع جرم و رفتارهای مجرمانه است. از سوی دیگر اگر بی موالاتی و بی توجهی در اوقات فراغت صورت گیرد، خود این پدیده نیز می تواند جرم زا باشد، هنگام استفاده ازامکانات تفریحی در صورت بی احتیاطی، عدم پیش گیری اجتماعی یا بی توجهی فرد و خانواده در حین گذران اوقات فراغت ممکن است شخص قربانی جرایمی مانند سرقت، آدم ربایی، تجاوز و … از سوی بزهکاران شود.
در صورتی که برای پر کردن اوقات فراغت برنامه ریزی نشود، این ایام می تواند در شکوفایی استعدادها نقش مهمی داشته باشد. همچنین اگر نظارت روی دانش آموزان صورت نگیرد، این ایام می تواند به عنوان یک تهدید جدی تلقی شود، همان طور که بسیاری از مشکلات و ناهنجاری ها از سوی برخی دانش آموزان در ایام تعطیل صورت می گیرد و این نشان دهنده اهمیت ویژه این دوران است که توجه و برنامه ریزی خاصی را می طلبد.
اوقات فراغت و آسیب اجتماعی
برای جلوگیری از آسیب های اجتماعی، مسئولان ذی نفع باید برای اوقات فراغت دانش آموزان برنامه ریزی دقیقی انجام دهند، زیرا غنی سازی اوقات فراغت نوجوانان با کاهش جرم توسط آن ها ارتباط تنگاتنگ دارد.
اوقات فراغت یکی از اشتغالات است که فرد به میل خود برای استراحت، تفریح یا به منظور توسعه آگاهی ها و فراگیری بخهترین و مناسب ترین زمان ممکن برای رشد و ارتقای فرهنگ عمومی و دستیابی به آرامش و و آسایش است.
اوقات فراغت از یک سو فرصتی مناسب برای خودیابی، خودسازی، خلوت با خود، راز و نیاز با خالق هستی، بازاندیشی، محاسبه و مراقبه وجودی، رشد استعدادها، بروزخلاقیت ها و نوآوری ها و نیز آرامش و خشنودی است و از سوی دیگر زمینه بسیاری از ناهنجاری ها و آسیب های فردی و اجتماعی به شمار می آید.
متاسفانه در مقایسه با نظام های تعلیم و تربیت کشورهای دیگر، دستگاه تعلیم و تربیت ما یکی از طولانی ترین تعطیلات را داراست و باید گفت که تابستان فصل نشاط دانش آموزان و دغدغه خانواده هاست. صدر روز تعطیل و گاه بیش از آن، کم زمانی نیست. میلیون ها دانش آموز وقت خود را با تلویزیون، رایانه، سفر، بازی و احیاناً مطالعه و مهارت آموزی می گذارنند. آیا نباید برنامه ای سازنده برای این اوقات تنظیم کرد. در این خصوص افرادی که بی برنامه هستند، همیشه قربانی دست برنامه دارها می شوند، بنابراین برای جلوگیری از آسیب های اجتماعی، مسئولان ذی نفع باید برای اوقات فراغت برنامه ریزی خواهند کرد. نوجوانان سرشار از نیرو و انرژی هستند و دوست دارند که دنیا را دگرگون کنند، آن ها روحی حساس و مسئول دارند، ولی اوقات فراغت طولانی و بی برنامه آنان را عاصی و سرگردان می کند. خانواده از جمله عواملی است که می تواند قوی ترین تاثیر را در فضای زندگی فرد داشته باشد، منکر تاثیر دیگر عوامل از جمله مدرسه، جامعه، دوستان و شرایط اقتصادی، سیاسی و اجتماعی نیستم، اما اعتقاد داریم که خانواده اساس شکل گیری رفتارهای فرزندان می باشد.
در این زمینه برای پیشگیری از گسترش آسیب های اجتماعی باید شرایط را فراهم کرد تا فرزندان درست بیندیشند و حقایق را به درستی بفهمند، در این صورت است که می توانیم جوانان خود را از آسیب های جدی که آنان را تهدید می کند، نجات دهیم. به هیچ وجه کودکان خود را در کوچه و پارک ها رها نکنید، زیرا احتمال آزار یا سوء استفاده از آنان وجود دارد، همچنین از دیدن بیش از حد تلویزیون یا استفاده غیر مجاز از نوارها و سی دی های غیر مجاز جلوگیری کنید.
ضرورت برنامه ریزی اوقات فراغت
در بسیاری از کشورهای دنیا برنامه ریزی در خصوص اوقات فراغت از جمله برنامه های اولویت دار آن ها محسوب می شود و مختص فصل خاصی از سال نیست، این در حالی است که در کشور ما مسئولان در مدت کوتاهی که به تابستان مانده، به فکر اوقات فراغت جوانان و برنامه ریزی برای آنان می افتند، در حالی که این امر به طور حتم بی فایده خواهد بود. برای برنامه ریزی در این زمینه باید مشخص کرد چه سیاست گذاری باید برای فارغت داشت، آیا آن را یک فرصت برای رشد و تعالی می بینم؟ پس چه زمان هایی را می توانیم مورد استفاده قرار دهیم؟ آیا این اوقات تهدید است؟ باید چالش بین این فرصت و تهدید در سیاست گذاری در نظر گرفته شود.
بیشتر برنامه های ارائه شده به منظور برنامه ریزی صحیح برای اوقات فراغت جوانان در سال های گذشته دارای بار مالی برای خانواده ها بوده به طوری که مورد استقبال و بهره برداری جوانان قرار نگرفته است و مسئولان باید با تعمق بیشتری به مقوله اوقات فراغت جوانان نگریسته و برنامه هایی را در نظر گیرند که به جذب بیشتر جوانان منجر شده تا مانع بروز عوارض اجتماعی ناشی از بی توجهی به این مقوله شود.
اوقات فراغت نه استراحت پس از کار
گذران اوقات فراغت به شکل هدفمند، اصولی و برنامه ریزی شده از ضروریات زندگی امروزی هر انسانی است هر چند با شروع تعطیلات، همواره بیشتر توجهات معطوف اوقات فراغت کودکان و نوجوانان می شود، اما در این میان اوقات فراغت زنان خانه دار مساله ای مهم و در خور توجه است.
زن در خانواده محور کلیدی و پایه های اصلی شکل گیری یک خانواده سالم است که نقش انکارناپذیری در حفظ سلامت روحی و جسمانی سایر افراد خانواده اش دارد. زنان خانه دار ساعت های بسیاری را در تنهایی خود بدون داشتن برنامه ای از پیش اندیشیده شده می گذرانند. اکثر آنان اوقات فراغتشان را به تماشای فیلم و سریال، خرید و بالا و پایین کردن مغازه ها، رفتن به پارک، مکالمات طولانی مدت تلفنی و … سپری می کنند برای برخی دیگر اوقات فراغت مفهومی جز تنهایی و فکر و خیال ندارد؛ زیرا غالب زنان نیازهای خود را در اولویت آخر قرار می دهند و اگر پول یا فرصتی برای فراغت دست دهد با از خود گذشتگی آن را در جهت رفاه بیشتر همسر یا فرزندان خود صرف می کنند. اکثر زنان معتقدند کار خانگی کاری بدون مهارت و یکنواخت، روزمره و نامریی و در مواردی کسل کننده است که تمامی هم ندارد. برای زنان خانه دار زمانی که صرف نوشیدن چای، گوش دادن به رادیو و صحبت با تلفن می شود خیلی به عنوان اوقات فراغت به حساب نمی اید، بلکه استراحت پس از کار روزمره است که به غلط فراغت محسوب می شود. دکتر بدری السادات بهرامی روانشناس در این رابطه می گوید:" با توجه به اینکه تکنولوژی امروزی در خدمت بشر است لذا حضور وسایل خانگی جدید در منازل باعث کاهش میزان زمانی شده که زنان در گذشته صرف انجام کارهای خانه می کردند. از این رو آنان ذخیره زمانی و انرژی زیادی کسب می کنند که اگر به درستی مصرف و در کانال مناسبی هدایت نشود، حتماً زن را دچار افسردگی خواهد کرد.
متاسفانه از زنان خانه دار دل خوشی از اوقات فراغت خود ندارند و دچار افسردگی هایی می شوند که ناشی از احساس بطالت در گذران عمر آنهاست. روانشناسان معتقدند، زنان خانه داری که نمی توانند از اوقات بیکاری خود استفاده بینه داشته باشند، بیشترین اسیب های روانی را متحمل می شوند و با احساس نوعی ناامنی روانی به سوی افسردگی پیش می روند. این احساس گاه می تواند به طلاق و فروپاشی خانواده منجر شود و تاثیری غیر قابل جبران بر زندگی سای اعضای خانواده بگذارد و روال عادی زندگی آنان را تغییر دهد. به عباراتی سختی ها و دشواری های زندگی به تنهایی قادر نسیتند زنان خانه دار را دچار افسردگی کنند بلکه نداشتن برنامه ای مدون برای پر کردن لذت بخش ساعات فراغت و تغییر در سرنوشت خود است که آنان را دچار استرس و پوچی می کند.
دکتر بهرامی در این رابطه می گوید:" نکته حائز اهمیت این است که تمام زنان خانه دار باید بدانند که نیازمند رشد هستند و باید به رشد فکری و اجتماعی برسند تا از خود احساس رضایت کنند. به همین خاطر بایستی برای اوقات فراغت خود برنامه ریزی داشته باشند تا به کارهای مورد علاقه شان برسند. برای نمونه، دانشگاه های پیام نور و علمی – کاربردی این امکان را برای زنان خانه دار ایجاد کرده تا در روزهای تعطیل وقت خود را صرف تحصیل کنند. حضور در کلاسهای اموزشی این امکان را برای زنان خانه دار ایجاد می کند تا کمتر احساس افسردگی و کسالت کنند: در واقع فرصتی برایشان پیش می آید تا مطابق زمان و هدفمند زندگی کنند و اجازه ندهند نسل جدید از نظر اطلاعات علمی از آنان پیشی بگیرد د شکافی عمیق بینشان ایجاد شود.
به عقیده این روانشناس ؛ زنان نیازمند یادگیری هستند و بهترین کار برای خانم ها داشتن احساس موثر بودن است تا زمان خود را هدفمند سپری کنند. در غیر این صورت مجبور می شوند اوقات بیکاریشان را در فروشگاه ها و خریدهای تفننی (آرایشگاه ها و …) هدر دهند که این کار به نوبه خود در دراز مدت به خانواده اسیب های جدی وارد می کند و در نهایت آنان را به سمت تجمل گرایی و شچم و هم چشمی سوق می دهد.
سه عامل کلیدی در فراغت زنان وجود دارد که عبارتنداز: زمان، فعالیت و فضا. و زنان در هر سه مورد وضعیت نامساعدی برای فراغت دارند. وقت آنها برای اوقات و فعالیت های فراغتی محدود استف فضاهای فیزیکی و اجتماعی که زنان می توانند در آنجا به فعالیت های فراغتی بپردازند، محدود است و در واقع گزینه های اوقات فراغت آنها دچار محدودیت است.
در بیشتر موارد، نخستین زنان، سازماندهی امور خانه و انجام کارهای خانه است صرف نظر از این که آنها شغل با دستمزد داشته باشند یا نداشته باشند. برخلاف استخدام با دستمزد، این گونه کارهای خانه حد و مرز مشخصی ندارد. مسئولیت های خانگی به گونه ای است که تنظیم وقت و مشخص کردن مرز کار از اوقات فراغت را دشوار می سازد. بنابراین باعث تکه تکه شدن اوقات فراغت می شود. از اینرو برای زنان تزسیم خط میان کار و فراغت دشوار است و در نظر گرفتن فراغت به منزله وقت ازاد، با تجربه بیشتر زنان بیگانه است.
دکتر بهرامی در رابطه با اینکه زنان خانه دار چگونه می توانند هم به علائق شخصی خود برسند و هم مدیریت جامع و کاملی در منزل داشته باشند، می گوید:"این دو وجه هیچ مغایرتی با یکدیگر ندارند. به میزانی که زنان خانه دار از نظر رشد فکری و شخصیتی بیشتر شرد کنند به همان نسبت قابلیتشان در این زمینه بیشتر می شود. اگر چه مردان به غلط از این مساله در هراسند که افزایش رشد فکری زنان باعث می شود تا آنان تمکین عقلی را با شوهرانشان نداشته باشند. تجربه ثابت کرده است تمامی زنانی که از نظر شخصیتی در رده بالاتری نسبت به هم جنسان خود قرار گرفته اند، مادران اشیسته، همسرانی شایسته تر و انسانهای سالم تری هستند و قابلیت همکاری و برنامه ریزی روی آنان به مراتب بیشتر از زنانی است که از لحاظ رشد فکری و اجتماعی در محدودیت قرار دارند.
همچنین تحقیقات متعدد ثابت کرده زنانی که تحصیلات بالاتری دارند به عنوان همسر از قابلیت های بالاتری نیز برخوردارند و قادرند برای مدیریت زمان خود برنامه ریزی بهتری انجام دهند و تمامی مسئولیت های خود را سریع تر و با بهره وری و کیفیت بهتری انجام دهند."
زنان خانه دار به لحاظ مالی، اقتصادی و اجتماعی وابسته به ساختارهای خانواده و ازدواج هستند و کارگردان بدون دستمزد عرصه خانه به شمار می آیند و مردان، کارگردانی که در بیرون و با دستمزد کار می کنند. اگرچه هر دو گروه مصرف کننده اند و در واقع آب به آسیاب سرمایه داری می ریزند، اما زنان فرصت ها و امتیازات کمتری در اختیار دارند. دکتر بهرامی می گوید:"فراغت این امکان را به فرد می دهد تا با باسازی انرژی و توان از دست رفته، با قدرت و توان حرکتی مضاعف شروع به فعالیت کند. از طرفی چون زنان پایه های اصلی یک خانواده سالم هستن، سلامتجسم و روانشان اهمیت ویژه ای در حفظ سلامت روان سایر افراد خانواده دارد.
اگر اوقات فراغت زنان طوری برنامه ریزی شود که باعث رشد فکری او گردد، نه تنها دچار افسردگی و رخوت نخواهند شد بلکه با انرژی روانی مشاعفی بهتر به کارهایشان می رسند و به اعتماد به نفس بلاتری دست پیدا خواهند کرد." این روانشناس ادامه می دهد:" زنی که تمام اوقات فراغتش را در فضای یکسان منزل می گذراند دچار آزار شدید روحی خواهد شد.
در حالی که زنانی که در مراکز مختلف آموزشی و فرهنگی دوره های مختلفی را می گذرانند می توانند با شناسایی منابع متعدد بهترین منبع را در کم ترین زمان و با بالاترین کیفیت برای تهیه مایحتاج زندگی خود و خانواده شان تهیه کنند. از طرفی مدیریت اقتصادی احتیاج به اطلاعات مناسب و به روز دارد که خود مستلزم شناسایی اطلاعات مناسب در زمینه نحوه خرج و مخارج، دخل و خرج و سایر موارد است."
به نظر این روانشناس، والدین آگاه و رشد یافته با مدیریت صحیح خود می توانند فرزندانی تربیت کنند که درخواست هایشان با وضع مالی والدین رابطه ای مستقیم و معقول داشته باشد. در واقع اطلاعات و آگاهی والدین کمک می کند تا خانواده به مدیریت مالی تسلط بیشتری کسب کند که این وضعیت کمک فراوانی به اقتصاد خانواده و اینده روشن فرزندان می کند. کلام آخر اینکه اگر زنان خانه دار احساس کنند نقشی تاثیرگذار در سرنوشت خانواده خود دارند، زندگی شان پر از لذت و شادی می شود. زنان شاد و سالم به علت همکاری و همراهی با همسرانشان، از احساس رضایت و صمیمیت بیشتری برخوردارند و روابط عاطفی آنان با سایر اعضای خانواده روز به روز عمیق تر می شود. البته تمامی اینها در صورتی به وقوع می پیوندند که مردان اجازه و فرصت رشد به همسران خود بدهند.
یک زن افسرده خستگی، بی حوصلگی و کسالت لحظه ای ترکش نمی کند از هیچ چیز احساس رضایت نمی بورزد که به خودش علاقه مند باشد. زنی که سرشار از احساس رضایت و شعف نسبت به خود است، عشق ورزی به شوهرش نیز افزایش می یابد و آرامش در چنین خانواده ای روز به روز بیشتر می شود.(6)
تابستان را بهاری کنیم
تابستان فصل نشاط دانش آموز است ودغدغه خانواده ها، فرصت فراغ و فراخی که گاه دوزخ آموخته ها و اندوخته های سال تحصیلی و گاه بهشت بازسازی فکری و روانی و احیاناً کسب مهارتها و چنگ انداختن به عرصه هایی که در آموزش رسمی جایگاه و پایگاهی ندارند.
صدر روز تعطیل – و گاه بیش از آن – کم زمانی نیست. هزاران مدرسه در طول این ایام بی مصرف می مانند و میلیونها دانش آموز وقت خویش را میان تلویزیون و رایانه و سفر و بازی و احیاناً مطالعه مطالعه و مهارت آموزی تقسیم می کنند. آیا نمی شود برنامه ای سازنده و مناسب تدوین و تنظیم کرد؟ آیا نمی توان به راههای اندیشید که این همه زمان ساده و ارزان از کف نرود؟
پس باید چاره ای اندیشید و با همکاری و هم اندیشی و برنامه ریزی از این موقعیت بهره گرفت
اوقات فراغت پدیده ای است که از یک سو مناسب ترین بستر برای رشد و شکوفایی استعدادهای گوناگون و ابعاد مختلف وجود نوجوانان و جوانان به شمار می رود و از سوی دیگر زمینه ساز بسیاری از مشکلات اجتماعی و بزهکاری های فردی و اجتماعی است. بنابراین اگر با دانش و آگاهی با آن روبرو نشویم و برنامه ای سنجیده و منظم برای رویارویی با آن نداشته باشیم، دچار صدمات و زیان های جبران ناپذیری خواهیم شد.
ضرورت پرداختن به اوقات فراغت
اهمیت و ضرورت توجه به اوقات فراغت در میان نسل جوان پدیده ای تازه نیست. بعد از پایان جنگ جهانی دوم در میان کشورهای پیشرفته نسبت به آن حساسیت بیشتری به وجود آمده است. اوقات فراغت، اوقاتی است که فرد فارغ از وظایف رسمی خود وبه آسودگی آن را سپری می کند. نگاه ما به اوقات فراغت قطعاً بر نحوه تامین و غنی سازی آن تاثیرگذار است.
اگر اوقات فراغت را زمان هایی بدانیم که فرد از فعالیت های شغلی، آموزشی و حرفه ای خود دست بر می دارد، می تواند کارکردهای زیادی داشته باشد. از جمله این که اوقات فراغت در تامین بهداشت روان می تواند بسیار موثر واقع شود. اصل واقع نگری در برنامه ریزی حکم می کند که برای غنی کردن اوقات فراغت فرزندانمان نیارسنجی کنیم. یعنی برای غنی سازی اوقات فراغت کودکان و نوجوانان باید براساس نیازها، علایق و انگیزه های آنان برنامه ریزی کنیم. فعالیت هایی که برای اوقات فراغت در نظر گرفته می شوند باید ابعاد چهاگانه زیستی – روانی – اجتماعی و معنوی را پاسخگو باشند. امام هفتم(علیه السلام) می فرمایند:"من برترین لذتها را در عبارت یافتم." در روایات دیگری که بیانگر اهمیت و ضرورت داشتن اوقات فراغت است، آمده: اوقات خود را به سه بخش تقسیم کنید: بخشی برای عبادت، بخشی برای کار و بخشی برای استراحت. کسانی که خوب کار می کنند قدر اوقات فراغت را نیز به خوبی می دانند. ارسطو می گوید:"ما کار می کنیم برای آسایش و کسی قدر آسایش را می داند که اوقاتی کار مرده باشد." در برنامه ریزی برای اوقات فراغت فرزندانمان باید به ارزش های جامعه خود نیز توجه داشته باشیم. در این اوقات باید در زمینه های اعتقادی – سیاسی و اجتماعی آنها را تقویت کنیم. می می خواهیم نسلی را تربیت کنیم که مقدمات حکومت جهانی را – که به آن اعتقاد داریم – فراهم کند، بنابراین باید از رشد سیاسی بالایی بهرمند باشند. اهمیت دیگر اوقات فراغت در این است که فعالیت هایی که انسان با علاقه و اختیار خود انتخاب می کند و انجام می دهد از ثبات و پایداری بیشتری برخوردار است. توجه به آثار روانی و روحی ناشی از بهره گیری از اوقات فراغت اولاً موجب نوعی رضایت خاطر و آرامش خیال می شود، ثانیاً فعالیت های آزادانه که با برنامه و هدف انتخاب شوند به منزله پل رابط بین مدرسه و جامعه اند که افراد جامعه به خصوص جوانان را نه تنها برای ورود در صحنه اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی مهیا می کنند بلکه از هدر رفتن نیروها که در صورت اعمال مدیریت ممکن است وجب بزهکاری فردی و اجتماعی شود، جلوگیری به عمل می آید. از تمامی مباحث مطرح شده به ارزش و اهمیت پرداختن و توجه به اوقات فراغت به عنوان یک موضوع حائز اهمیت پی می بریم. بنابراین باید این اوقات را جدی گرفت وبا برنامه ریزی حساب شده و سنجیده در جهت رشد و شکوفایی فرزندانمان از آن بهرمند شویم.
اشتغالی خودانگیخته و لذت بخش
اوقات فراغت فرصت هایی است که در آن فرد از هر گونه وظیفه ای رهاست و به فعالیت هایی می پردازد که دلخواه اوست. آن گاه که ذهن انسان فراغت می یابد امکان خلاقیت فراهم می شود. "ویل دورانت" در این باره می گوید:"تمدن محصوصل اوقات فراغت ملتهاست. مردمامنی که خور و خواب و شکار و غارت همه شب و روز آنها را پر کرده بود، هیچ تمدنی نیافریدند. ظروف مقاوم تر، جامه های ظریف تر، معماری ماندگارتر، شعر زیباتر، ماشین ها، کتاب ها، ارتباطات، اختراعات، اکتشافات و همه وسایل رفاهی بشر، زاییده اوقات فراغت اویند."
اوقات فراغتریال از یک سو فرصت مناسبی برای خودیابی، خودسازی، خودشکوفایی، خلوت با خود، راز و نیاز با خالق هستی، بازاندیشی و محاسبه و مراقبه وجودی، رشد استعدادها، بروز خلاقیت ها و نوآوری ها و نیز آرامش و خشنودی است و از سوی دیگر زمینه ساز بسیاری از ناهنجاری ها و آسیب های فردی و اجتماعی به شمار می آید. چرا که میزان نظارت اجتماعی در این اوقات کاهش می یابد.
ویژگی های دوگانه اوقات فراغت، ما را به ژرف اندیشی درباره چگونگی گذراندن اوقات فراغت فرزندانمان و برنامه ریزی برای آن فرا می خواند، چرا که برنامه ریزی به هدایت هنگامه های فراغت به سوی سلامت روانی و خلاقیت می انجامد و بی برنامگی و نیندیشیدن تمهیدات لازم، به آسیبهای فردی و اجتماعی منجر خواهد شد.
بنابر توضیحات بیان شده تاکنون این تعریف کلی درباره اوقات فراغت به دست می آید که: اوقات فراغت سرگرمیها، همچنین می توان گفت که: فراغت عبارتست از مجموعه ای از اشتغالات که فرد به میل خود برای استراحت یا تفریح یا به منظور آگاهی و فراگیری انتفاعی و مشارکت اجتماعی داوطلبانه بعد از رهایی از الزامات شغلی خانوادگی مذهبی و اجتماعی بدان می پردازد.
تاثیر تحولات دوران اخیر
عصر کنونی، عصر انفجار اطلاعات است و کهکشانی از اطلاعات از طریق اینترنت در اختیار ما قرار می گیرد. بنابراین نباید فرزندانمان را از دسترسی به این همه اطلاعات محروم کنیم، اما با نظارت همه جانبه ای که اعمال می کنیم نکته مهم این است که در بچه ها بینشی صحیح برای استفاده از کامپیوتر ایجاد کنیم تا آنها بتوانند از این شاهراه اطلاعاتی به درستی بهره مند شوند.
به نظر می رسد تحولات معاصر در حد و اندازه خود آثار فردی و خانوادگی داشته باشد. به عنوان مثال: جهانی شدن هویت ملی را مورد تهدید قرار می دهد. منظور از هویت این است که فرد بداند برای چه در این دنیا زندگی می کند و هدف از خلقت او چیست. حضرت امیر (علیه السلام) در این باره فرموده اند: خدا رحمت کند کسی را که بداند از کجاست در کجاست و به کجاست. اگر جواب این سه سوال کلیدی روشن شود فرد هویت خود را پیدا می کند، در حالی که بحث جهانی شدن می تواند تهدیدی جدی برای هویت های منطقه ای و ملی باشد.
مسئله دیگر تاثیر جهانی شدن بر خانوادهست، امروزه به خوابگاه تبدیل شده اند. یعنی روابط انسانی در خانواده در خانواده به حداقل رسیده است. بنابراین باید به خانواده ها تفهیم کنیم که برقراری ارتباط با فرزندان نیازی جدی است و اوقات فراغت تابستان فرصت مناسبی برای تآمین این نیاز است. نکته مهم دیگر این است که علاوه بر نگاه سخت افزاری به اوقات فراغت یعنی اینکه چقدر امکانات و اردوگاه و … داریم، ابتدا بینشی به دانش آموزان بدهیم که اصولاً بداند نفس اوقات فراغت چیست و استفاده از آن چگونه باید باشد. اغلب دیده می شود نوجوان یا جوانی که اوقات رسمی خود را به صورت عادی مدیریت می کند، اوقات فراغتش را هم می تواند مدیریت کند و لحظه ای را هدر ندهد.

راهکارهای عملی
راهکارهای عملی برای خوب سپری کردن اوقات فراغت به شرح زیر است:
– فعالیت های ورزشی
– فعالیت های تفریحی
– استفاده از وسایل سمعیی و بصری
– فعالیت های هنری
– فعالیت های حرفه ای
فعالیت های تحقیقی و مطالعاتی
هر یک از این راهکارها را به اختصار توضیح می دهیم.
– فعالیت های ورزشی:
یکی از بهترین راههایی که برای صرف کردن اوقات فراغت می تواند از آن استفاده کرد ورزش است. ورزش سهل ترین بهترین راه برای برطرف کردن و پیشگیری از ناراحتی هایی از قبیل کمردرد، درد عضلات و … است و غیر از آنکه فعالیت بدنی باشد فعالیت اجتماعی و گروهی نیز محسوب می شود. نوعی بازی هم به حساب آمده که برای مدتی انسان را از واقعیت های اطراف و نگرانی ها و دلواپسی ها دور می سازد و فرد را متوجه بدن و نقاط مثبت خویش می سازد.
– فعالیت های تفریحی:
جرج بانلر در کتاب مقدمه تفریحات سالم و بازی در جامعه به این نکته اشاره کرده است که تفریحات سالم در گذراندن اوقات فراغت نقش سازنده ای در جامعه دارد. از تفریحات سالم می توان گردش، اردوها و مسافرتهای سیاحتی – زیارتی را نام برد.
– استفاده از وسایل سمعی و بصری: آمار نشان می دهد: جالب ترین سرگرمی و وقت گذرانی نوجوانان و جوانان در منزل به ترتیب اولویت مطالعه و تماشای تلویزیون و فیل و سریال است. با توجه به این موضوع پخش فیلم هایی با محتوای غنی و آموزنده در ساعاتی که وقت فراغت است، وسیله خوبی برای گذراندن اوقات فراغت است.
– فعالیت های هنری:
ساختمان دفاعی انسان با میل به فعالیت خلاق سازگار بوده و از خلاقیت و آفرینندگی لذت می برد. پرداختن به فعالیت های هنری در اوقات فراغت برای دانش آموزان بسیار لذت بخش و شادی آفرین و آموزنده است، به شرط آنکه آنان در انتخاب فعالیت آزاد گذارده شوند و به فعالیت مورد علاقه شان بپردازند.

– فعالیت های حرفه ای:
پرداختن به فراگیری رانندگی، کارهای فنی، تراشاری، جوشکاری و درودگری، خیاطی، تعمیرات اتومبیل همچنین کارهای برقی از نوع سیم کشی، آشنایی با تعمیرات وسایل برقی مانند یخچال، کولر، رادیو، تلفن، بخاری و … آموزش رایانه، یادگیری شیوه کمک های اولیه، مواردی هستند که هم می تواند تجربه و آموزش باشند و هم اوقات فراغت را غنی سازند.
– فعالیت های تحقیقی و مطالعاتی:
تشکیل کلاسهای روش تحقیق و مطالعه و کتاب خوانی برای نوجوانان و جوانان علاقه مند در رشته های مختلف دانش بشری علاوه بر بالا بردن شعور و آگاهی و ارضای حس کنجکاوی برای جوانان شادی آفرین است. نیازهایی که از طریف گذراندن اوقات فراغت تامین می شوند.
گذراندن اوقات فراغت تامین نیازهایی را در پی دارد که به اختصار به آنها می پردازیم:
– نیاز به استراحت و رفع خستگی
انسان ها همه نیاز به استراحت و رفع خستگی دارند. پیوستگی در انجام کارها و نبود زمان کافی برای فراغت و استراحت موجب نزول کیفیت کار و نیز پرخاشگری فرد فعال می شود، ولی باید به به کودکان و نوجوانان آموخت که زمان استراحت، مان بطالت نیست، بلکه زمانی است که فرد به تمدد اعصاب می پردازد و حاصل آن افزایش بازده است. بدن و ذهن آدمی پس از مدتی کار، خود به خود نیازمند استراحت است و به طور طبیعی بدان می پردازد. پس اوقات فراغت می تواند چنین نیازی را رفع کند.
کیفیت فعالیت های حرکتی از سنین 15تا18
رشد و پیشرفت ورزشکاران را در طی این مرحله به دقت کنترل کنید در این مرحله ورزشکاران تدابیری را برای پاسخگویی به نیازها و تقاضای های جسمانی و روانی افزایش تمرین و مسابقه طراحی کرده و یا توسعه خواهند داد. لیکن آنها هنوز نسبت به مشکلات و مسائل جسمانی و روانی ناشی از پر تمرینی حساس یا ضعیف و اسیب پذیر هستند.
1. تمرینات باید طوری طراحی شوند که توانایی های حرکتی عمده و اصلی ورزشی مانند قدرت، ظرفیت بی هوازی، هماهنگی های ویژه و انعطاف پذیری پویا را اصلاح کرده و توسعه دهند.
2. شدت تمرین باید سریع تر از حجم آن افزایش یابد با این وجود هنوز هم این افزایش باید به تدریج و نسبتاً آرام صورت گیرد. ورزشکاران باید آمادگی لازم برای انجام فعالیت یا مهارت ویژه با نظم و هماهنگی و سرعت صحیح و مناسب داشته باشند. تمرینات باید کاملاً مشابه اعمال و فعالیتهای باشد که در طی مسابقه تفاق می افتد. خستگی، پیامد طبیعی تمرینات شدید است. ولی ضرورت دارد که از رسیدن ورزشکاران به وضعیت فرسودگی و ناتوانی جلوگیری کرد.

3. ورزشکاران را در فرصت های ممکن و پیش آمده در تصمیم گیری ها شرکت دهید.
4. تمرینات چند جانبه و کامل، در این سن و مرحله بویژه در مرحله آمادگی عمومی در هر فصل تمرین، باید مورد تاکید بشند. با وجود این بیشترین اهمیت به ویژه طی دو مرحله ی آمادگی اختصاصی و مسابقات باید بر تخصصی شدن و به کارگیری روش های تمرینی و تکنیک هایی باشد که باعث افزایش بازده و بهبود کارایی در رشته ی ورزشی منتخب می شوند.
5. ورزشکاران را تشویق کنید تا با برهخی از جنبه های نظری و علمی تمرینات آشنا شوند.
6. افزایش و توسعه قدرت، باید در پاسخ به نیازهای اختصاصی ورزش شروع شود. پرورش و تقویت عضلاتی که در هنگام اجرای مهارت های تکنیکی بیشتر مورد استفاده قرار می گیرند(عضلات اصلی) باید در این مرحله تاکید شود. ورزشکارانی که با وزنه کار می کنند، می توانند در این مرحله تمریناتی را شروع کنند که مستلزم تعداد تکرارهای کمتر با وزنه های سنگین تر هستند. با وجود این ، تمرینات قدرتی بیشینه که طی آنها حداکثر4تکرار در تمرین قابل اجرا است.، به ویژه برای ورزشکارانی که هنوز در حال گذراندن مرحله رشد خود هستند، توصیه نمی شود.
7. در این مرحله، افزایش ظرفیت هوازی برای همه ی ورزشکاران توصیه می شود.
8. به تدریج، حجم و شدت تمرینات بی هوازی را افزایش دهید. در ایم مرحله ورزشکاران قادر خواهند بود تجمع و انباشتگی اسید لاکتیک را بهتر تحمل کنند.
9. تکنیک های ورزشی ورزشکاران خود را اصلاح و تکمیل کنید. تمرینات ویژه ای را انتخاب کنید که در طی اجرای این تمرینات، مهارتها از نظر بیو مکانیکی صحیح و پر بازده و از نظر فیزیولوژیکی، موثر و کارآمد باشند. مهارتهای تکنیکی دشوار و پیچیده باید به طور مداوم در طی جلسات تمرین، اجرا شود و در برنامه های تمرینات تاکنیکی ویژه جای گرفته و در مسابقات نیز به کار روند.
10. تاکنیک های فردی و گروهی را توسعه دهید. همچنین در این مرحله، ورزشکاران باید خصوصیات خلاقیت و نوآوری، خویشتن داری، شور و هیجان، برتری طلبی، رعایت اصول اخلاقی و بازی جوانمردانه را در شرایط مسایقه و رقابت از خود نشان دهند.
11. به تدریج تعداد مسابقات و رقابت ها را افزایش دهید به گونه ای که در پایان این مرحله ورزشکاران بتوانند به طور مکرر و پی در پی، همانند یک ورزشکار بزرگسال، رقابت رده و مسابقه دهند. همچنین در این مرحله، اهمیت دارد که اهداف و مقاصدی را برای مسابقات تعیین کنید که بر توسعه ی مهارتهای اختصاصی، تاکنیک های فردی و گروهی و توانایی های حرکتی متمرکز باشند. اگر چه در این مرحله کسب نتیجه و برنده شدن، بیش از گذشته اهمیت دارد، اما با وجود این، نباید بیش از حد بر آن تاکید کرد.
12. ورزشکاران باید در این مرحله، تمرینات ذعنی و فکری را تیز همپا با سایر تمرینات انجام دهند. همچنین باید فعالیتها و تمریناتی برای آنها طراحی و اجرا گردد که باعث رشد و تقویت تمرکز حواس، کنترل توجه، تفکر مثبت ( خوش بینی)، خود تنظیمی، قدرت تجسم (پیش بینی) و افزایش انگیزه ی آنان شده و بدین شکل، عملکرد ورزشکاران را به ویژه در رشته ی ورزشی تخصصی، بهبود بخشند.
13. در اواخر این مرحله ورزشکاران نباید در تکنیک های اصلی و عمده مشکل خاصی داشته باشند. بنابراین مربی می تواند به تدریج در ایم مرحله از قالب معلم و آموزش دهنده، بیرون آمده و نقش اصلی خود را به عنوان یک مربی ایفا کند.(8)
عوامل فرهنگی موثر در گذران اوقات فراغت:
در گذران اوقات فراغت میان زنان و مردان تفاوت فاحشی وجود دارد و این به دلیل درگیر شدن جوانان باارزشها، سنتها و اعتقادات گذشته است. این عقاید و سنت ها از دختران خواسته هایی دارند که شاید از پسران انتظار نداشته باشند. این سنت ها باعث شده اند دختران در گذران فراغت آزادی عمل کافی نداشته باشند.(کبری پورصادقی،1353).
در پژوهشی فریدون تندنویس به دست آورد بین جنسیت، محل سکونت بومی و میزان درآمد ماهیانه دانشجویان با میزان فراغت دانشجویان رابطه معناداری وجود دارد. خسروشاهی در پژوهشی دریافت هنگامی که بی سوادی به حداقل خود برسد مردم به فعالیت های تفریحی رو خواهند آورد..
تاثیر برنامه ریزی شهری در گذران اوقات فراغت:
در مبحث از اوقات فراغت به ترکیب جمعیت بیشت از وضع جغرافیایی توجه می شود. واژه جمعیت به تعداد مردمی که در یک منطقه سکونت دارند اطلاق می شوند. میزان و تراکم جمعیت، سلامت روانی و جسمانی این جمعیت و ترکیب آن از جمله جنس، نژاد، ملیت، تفاوتهای فردی و فرهنگی و توزیع جمعیت بویژه توسعه شهرها از جمله عوامل مهمی هستند که بر اوقات فراغت و تفریح اثر می گذارد.
از آنجایی که شهر محیطی است که بایستی با اختصاص فضاهایی خاص از فضای کالبدی خود به پاسخ گویی رفع نیازهای اساسی شهروندان و فراهم آوردن زمینه های آسودگی و رفاه آنان بپردازد: لازم است فضای کالبدی شهر طبق برنامه ای نظام دار و منطقی به کاربردی های مختلف مسکونی، تجاری، آموزشی، بهداشتی، درمانی، تجهیزات و تاسیسات شهری، فرهنگی و تفریحی و غیره اختصاص یابد تقسیم و اختصاص این فضاها ارتباط مستقیمی با تعداد جمعیت ساکن شهر و نحوه افزایش آن دارد. هر گونه افزایش غیرمنطقی و پیش نشده جمعیت ممکن است در انتظام ایجاد شده شهری اختلال و بی نظمی به وجود آورد.
تراکم شدید جمعیت در شهرها موجب گسترش بی رویه شهرها، ظهور پدیده هایی نظیر حومه نشینی، زاغه نشینی، حلبی آبادها، گودهای سه گانه قبل از انقلاب جنوب تهران، بروز مشکلاتی از جمله کمبود مسکن، فضای آموزشی، تفریحی، فرهنگی و غیره می شوند. اختصاص غالب فضاهای باعث کسالت و یکنواختی شهر می شود. و از زندگی پر جنب وجوش قبلی اثری باقی نمی ماند. شکل توزیع و پراکندگی مراکز فوق الذکر در سطح شهرها نیز می تواند اثری مشابه در شهر بوجود آورد. بدین ترتیب که تمرکز مراکز تفریحی و فرهنگی مثل سینماها، تئاترها و نظایر آن در یک منطقه موجب می گردد که عده کثیری از شهروندان نتوانند از آنها بهره گیرند. بدین جهت است که بعضی از طراحان و مهندسین شهری معتقدند بهتر است کلیه نیازهای تفریحی و فرهنگی خانواده ها در تمام بخشها و حومه های شهری تدارک گردد تا یکنواختی و کسل کنندگی این نواحی را تعدیل نماید. علاقمندند که محل انجام کارهای روزانه و مراکز تفریحی و وقت گذارانی های نها از هم فاصله زیادی نداشته باشد. (حسین شکوهی،1352).
همچنین لازم است در شهرها، مراکز، محله ای، ناحیه ای و منطقه ی بوجود آید و با استقرار این قبیل مراکز پخش امکانات فراغتی در سراسر شهر به صورت منطقی امکان پذیر می گوید. کوین کاگز1یکی از عمده ترین شرایط برای محیط زیست سالم را امکان گذران اوقات فراغت می داند و معتقد است محیط زیست سالم محیطی است که در آن امکان گذران اوقات فراغت در دسترس همه مردم جامعه قرار گیرد تا همه مردم قادر باشند از پارکها، کتابخانه ها، تئاتر، سینما و انواع ورزش ها با توجه به ذوق و علاقه خود بهره مند شوند.
لذا برنامه ریزی شهری در تهیه پلان ها و طرتحی جامعه شهری به همراه دیگر سطوح لازم مانند فضاهای مسکونی، آموزشی، بهداشتی، و درمانی، سطوحی را نیز باید جهت گذران اوقات فراغت از نظر گرفته واقدام به برآورد و تامین سطوح مورد احتیاج آنها نمایند. (حسین شکویی، 1352).
مواردی که در طراحی شهر باید مدنظر قرار بگیرند به شرح زیر می باشند:
1- عنایت اوضاع اجتماعی و فرهنگی جامعه شهری از جمله دین، مذهب، آداب، سنن و سطح فرهنگی جامعه
2- اوضاع اقتصادی از جمله نوع اشتغال شهروندان، مدت زمان کار، مقدار درآمد، مقدار هزینه ای که برای تفریح و اوقات فراغت باید در نظر گرفته شوند، میزان سختی کار و میزان استراحت و اوقات فراغتی که برای آن لازم است.
3- عملکرد عمده شهر، یعنی عنایت به این نکته که نقش شهر صنعتی، کشاورزی، خدماتی و تجارتی، توریستی، فرهنگی و غیره می باشد.
4- موقعیت جغرافیایی و اقلیمی شهر.
5- نوع ساخت شهر و یا سیستم، بافت و فرم شهر، اینکه شطرنجی باشد، تک هسته ای باشد، یا چند هسته ای باشد، خطی باشد، شعاعی باشد، متراکم باشد پراکنده و گسترده اقماری و …
6- میزان جمعیت، منظور تراکم جمعیتی شهر می باشد.
براساس این اطلاعت برنامه یزان شهری باید جهت گذران اوقات فراغت موقعیتها و فضاهای کالبدی را در شهر در نظر بگیرند تا امکان استفاده از این مراکز برای شهروندان و خصوصاً جوانان فراهم باشند.
عوامل موثر بر نحوه گذران اوقات فراغت
1- سن و نقش خانوادگی
مساله اوقات فراغت به عنوان یک مساله تعیین کننده و حساس مطرح می شود جوانان در مورد چگونگی گذران اوقات فراغت نیز خواستها و گرایشهایی متفاوت از پدران و مادران خود دارند. بعضی از این تفاوتها طبیعی و ناشی از تفاوتهای سنی و مقتضیات آن است یعنی جوانان علاوه بر نیازهای زیستی اولیه نیازهای ثانویه ای نیز دارند مانند: محبت، معنی جویی برای زندگی، تعلق خاطر به گروه متجانس با خود، امنیت، احساس رزشمندی و موفقیت، نوآوری، همدلی و همدردی نیاز به احساس کمال، تعالی و پیشرفت پذیرفته شدن توسط گروه همسال، شناخت ارزشهای اخلاقی. بعضی از صاحب مظران معتقدند که پاسخ عاقلانه و منطقی به تمایلات و خواستهای اقتصادی و فن آورانه که به افزایش قیمت وقت ازاد کمک می کند ممکن است به تشویق توسعه اوقات فراغت منجر شود. این امر از طریق سرمایه گذاری و خدماتی عملی خواهد بود که امکان استفاده و لذت بردن از مسافرت، ورزش، پرداختن به امور هنری، آموزش مناسب برای دور شدن از جو خشن و جدی کار، تقویت تمایلات مردم در مورد گذران اوقات فراغت را فراهم می سازد.
2- عوامل فردی، اجتماعی
نظریه های زیست شناختی و روانشناختی؛ بازی و تفریح را یکی از منابع رفع نیازهای انشان دانسته و آن را نوعی برون ریزی انرژی و تنش زدائی می دانند. از این رو کار را نوعی فعالیت تنش زا و فعالیتهای تفریحی را متضاد آن تلقی می کنند. همچنین انسان بوسیله بازی می تواند از اثرات مضر و زیان آور خستگی ناشی از کار جلوگیری کند.
3- خانواده
نهاد خانواده با توجه به خصوصیاتی که دارد می تواند نقش بسیار مهمی در اگر گذران اوقات فراغت ایفا کند. هر فرد ساعات متعددی از شبانه روز خود را در خانه به سر می برد که از این اوقات برای استراحت،غذا خوردن، رفع خستگی، گفتگو با دیگر اعضاء خانواده، مطالعه، بازی و مانند آن استفاده می کند. بدیهی است که خانواده به عنوان یکی از واحدهای اجتماعی با دیگر واحدها و نهادها در تماس و از آنها متاثر است همانگونه که برآنها تاثیر می گذارد در ارتباط با موضوع مورد بحث ننیز این قاعده مصداق پیدا می کند مثلاً شرایط فعلی افراد خانواده بر نحوه گذران اوقات فراغت آنها اثر می گذارد. افرادی که از یک کار سخت و فشرده روزانه به خانه بر می گردند نمی توانند افراد خلاق، فعال و پراحساسی باشند. (مجدالدین)

یافته های تحقیق نشان دادند:
میزان درآمد تاثیر مثبت و معنی داری بین هر 7 تا12 نمونه مورد مطالعه نشان داده است. میزان حقوق سرپرست خانواده تاثیر معنی داری بر نوع تفریحات فراغتی غیرفعال و سرگرمیهای اجتماعی داشت ولی بر روی تفریحات فراغتی فعال تاثیری نشان نداده است. در حالی که میزان حقوق همسر یا حقوق دیگر افراد خانواده فقط بر تفریحات فراغتی فعال موثر بوده است.( شعاعی، 1377)
سن سرپرست خانواده: خانواده های مسن تر نسبت به خانواده های جوان هزیه کمتری در گذران اوقات فراغت دارند و زمان مصرف شده در تفریحات فعال فراغتی و سرگرمی های اجتماعی با بالا رفتن سن از مرز44 سال کاهش می یابد.
تعداد افراد خانواده: وجود تعداد افراد بالغ در خانواده ارتباط معنی دار و مثبتی در هر سه نوع تفریحات ذکر شده داشته است و برعکس تعداد بچه های خانواده فقط بر تفریحات از نوع غیرفعال تاثیر منفی داشته است.
میزان تحصیلات: این متغیر ارتباط معنی دار و مثبتی بر هر سه نوع تفریحات دارا بوده است.
نژاد و جنس: خانواده هایی که سرپرست آنها سیاپوست بوده اند وقت کمتری را در هر سه نوع تفریحات صرف نموده و سرپرستان خانواده هایی که مرد بوده اند در مقایسه با خانواده هایی که به سرپرستی زنها اداره می شده اند بیشتر در تفریحات و سرگرمیهای اجتماعی شرکت می نموده اند.
محل زندگی:ارتباط معنی داری را فقط در دو نوع تفریحات نشان داد به طوریکه روستائیان و شهرهای منطقه غرب(مورد مطالعه) وقت کمتری در جهت تفریحات فعال فراغتی موقت می گذاشته اند. (همان منبع)
4- مدرسه
یکی از نقشایی که برای نهادهای آموزشی و پرورشی به خصوص در جوامع پیشرفته در نظر گرفته شده پرورش مهارتهای دانش آموزان است. برای گذران اوقات فراغت انجام کارهای هنری خلاق مستلزم فراگیریهای مهارتهایی است که مدرسه می تواند در این مورد نقش مهمی ایفا کند مثلاً تقویت مهارتهای ورزشی از طریق ساعات بازی رسمی و ساعات غیررسمی، ترتیب دادن مسابقات ورزشی میان کلاسهای مختلف، برپا کردن کلاسهای آموزشی هنری مانند کلاس نقاشی، موسیقی، خطاطی، مجسمه سازی، تشکیل دانش آموزی برای تهیه روزنامه دیواری، تشکیل گروههای نماشی، ترتیب دادن بازدید دانش آموزان از مراکز تفریحی و فرهنگی که می تواند با همفکری و همکاری والدین و انمنهای مدرسه و خانه صورت گیرد.

5- دولت
دولتها با توجه به اختیارات و امکانات وسیعی که در اختیار دارند و همچنین با توجه به توسعه کارکردهای که از گذشته بر عهده داشته اند و انتظارات جدیدی که مردم از آنها دارند هم می توانند و هم باید در برنامه ریزی و اقداماتی در جهت بهبود و غنی کردن نحوه گذران اوقات فراغت مردم نقش عهده ای ایفا کنند این امر ناشی از این واقعیت است که حتی در کشورهای غربی که فردگرائی اساس فلسفه سیاسی آنهاست مداخلات دولت در شئون مختلف زندگی اجتماعی گسترش یافته است.
6- محل سکونت
مونتسکیو2 در مورد تاثیر آب و هوا بر شیوه زندگی و حتی ذوقیات افراد می گوید در کشورهای سرد، مردم در برابر لذات چندان حساسیت ندارد. این حساسیت در کشورهای معتدل بیشتر و در کشورهای گرم بسیار زیاد است. همچنانکه آب و هوای هر منطقه را با توجه به طول جغرافیایی آن تشخیص می دهند. می توان گفت که درجه حساسیت افراد نیز معیار مناسبی برای تشخیص آب و هوای مناطق آنهاست من اپراهای انگلیس و ایتالیا را تماشا کرده ام. موضوع داستان و بازکنان با هم تفاوت ندارد اما همان موسیقی واحد چنان تاثیرات متفاوتی بر افراد و ملت ها می گذارد که باورنکردنی به نظر می رسد یکی تحت تاثیر موسیقی آرام است و دیگری از خود بی خود . بنابراین عوامل جغرافیایی از نظر مونتسکیو تاثیر زیادی روی جهت گیریهای ذاتی افراد به جای می گذارد که در مورد نحوه گذران اوقات فراغت نیز مصداق خواهد داشت.
7- نهادهای مذهبی
اعتقادات مذهبی افراد و قداست امور دینی و وابستگی عاطفی افراد به این امور نقش مهمی را در ارتباط با نحوه گذراندن اوقات فراغت در اختیار موسسات دینی قرار می دهند. این موسسات با استفاده از نفوذپذیری معنوی بر فکر و ذهن مردم و به خصوص جوانان، آنان را در امر گذران صحیح و مناسب اوقات فراغت یاری می کنند. کلیساها و کنیسه ها، معابد، مساجد، دیرها، خانقاهها می توانند متناسب با امکانات خود در این مورد ایفای نقش کنند در بررسیهایی که در مورد چندین کلیسای پروتستان بعمل آمد مشخص شده است که آنها گذشته از وعظ و تبلغ دینی که کارکرد اصلی آنهاست بیش از 30 کارکرد غیر دینی که مرتبط با اوقات فراغت است دارند مانند راهنمائی زنان جوان، باشگاه نمایش، برپایی کلاسهای ورزش، دو زندگی، خانه داری، بهداشت، زبان آموزی، سخنرانی در کشور ما نیز به خصوص پس از پیروزی انقلاب اسلامی، مساجد با اقدامات و برنامه های گوناگون سعی در ایفای نقشی بایسته در این ارتباط داشته اند.( مجدالدین).

8- امکانات
با توجه به اینکه نحوه گذران ساعات آزاد هر فرد متاثر از رشد اقتصادی و اجتماعی محیطی است در آن زندگی می نماید بنابراین اوضاع و شرایط شهر مورد مطالعه از لحاظ درجه پیشرفت اقتصادی و اجتماعی در گذراندن اوقات فراغت و همچنین نحوه فعالیتهای فراغتی افراد نقش اساسی دارد. و همچنین است نبودن آمادگی فرهنگی و رشد اجتماعی برای پذیرش دسته ای فعالیتها که جنبه نوآوری دارند، زیرا در محیطی که عوامل مذهبی نقش موثر دارند یا اینکه اعتقاد و پایبندی به سنن به طور محکم و پا برجا وجود دارد عناصر معارض با این عوامل به سختی می توانند جای پایی برای خود در چنینی محیطی باز کنند. و مورد پذیرش قرار گیرند. به هر حال شرایط اقتصادی نقش مهمی در نحوه استفاده افراد از تاسیسات فراغتی دارد وجود عواملی چند باعث می شود که محدودیت هایی برای جوانان در امر فراغت ایجاد شود.
تعداد موانع
نبودن امکانات
کمبود وقت
نداشتن پول
مخالفت پدر و مادر
کل
قدرمطلق
38
24
6
14
92
درصد
6/53%
8/26%
5/6%
1/14%
100%
نتایج حاصله نشان می دهد که وضعیت اقتصادی، اجتماعی مستقل و متاخری روی الگوهای فراغت جوانان دارد بطوریکه وضعیت اقتصادی، اجتماعی بطور مستقیم و غیر مستقیم در مشارکت و علاقه مندی جوانان به شکلهای گوناگون گذراندن اوقات فراغت تاثیر می گذارد.
کارکردهای اوقات فراغت از دیدگاه اسلام
1- یکی از برنامه های تفریحی که متضمن قوعد متعددی می باشد مسافرت است. در دیوانی که به علی(ع) نسبت داده شده چنین امده: برای نیل به تعالی و ترقی از تنهایی خود دور شوید، مسافرت کنید که در سفر پنج فایده است: سفر باعث تفریح و انبساط روح است، اندوه و آزردگی را برطرف می کند، یکی از راههای تحصیل درآمد و تامین معاش است. وسیله فراگرفتن علم و تجزیه است به انسان زندگی می آموزد و آدمی در سفر با افراد با فضیلت و ارزشمند برخورد می کند و با آنها دوست می شود.
2- در اسلام از انواع ورزش و بازی که موجب ساخته شدن انسان می شود به تواتر از زبان ائمه اطهار و معصومین(ع) سخن رفته است. مثلاً اسب سواری و تیراندازی برای ایجاد روحیه سلحشوری و مقاومت نه فقط توصیه شده بلکه شرط بندی هم در این دو مورد جایز شمرده شده است.
3- خدمت به هنموعان، هموطنان و همشریان به صورت کمک به درمانگان و ساکنین و آسیب دیدگان اجتماعی، راه اندازه ی چرخ های ندگی افراد، با صدقت و خیرات و غیره یکی دیگر از مواردی است که در اسلام به آن توصیه شده است.
4- از دیگر موارد که جای تفریح و وقت آزاد را می تواند پر کند، معاشرت، دوستی و صله رحم با دیگران است.
5- وسایل ارتباط جمعی، پدیده ای است که امروزه در اکثر جوامع، مخصوصاً جامعه اسلامی ما رواج چشمگیر داشته است. اگر این وسایل برنامه های مفید و سازنده ای ارائه نماید، علی رفع خستگی و سرگرمی می تواند در افزایش سطح دانش و بینش افراد اثر شگرفی داشته باشند.
6- سنما و تئاتر و کلیه مراکز فرهنگی که هم اینک نقش اساس و مهمی را در جوامع ایفا می نمایند، در این زمینه می توانی به سخن گهربار امام خمینی توجه نمائیم که ایشان فرمودند ما با سنما مخالفت نیستیم، با فحشا مخالفیم.
امروزه نقش صحیح گذراندن اوقات فراغت در جبران کمبودهای عاطفی و روانی، جلوگیری از بزهکاری و نیز تاثیر مناسب آن برافزایش تحرک اجتماعی به عنوان یک حقیقت مورد تایید قرار گرفته است. بنابراین همانگونه که استفاده صحیح از اوقات فراغت در هر دو سطح فرد و جامعه تاثیر مثبت خواهد داشت عدم استفاده از آن نیز می تواند آسیب زا باشد. از جهت دیگر شکل و نحوه گذران اوقات فراغت با نظام ارزشی حاکم بر جامعه و فرد در ارتباط مستقیم است، یعنی به عبارت نحوه گذران اوقات فراغت در تحلیل پایانی حاکی از ماهیت ارزشهای مورد قبول افراد است. و از سویی دیگر نیز چگونگی گذران اوقات فراغت بر ارزشها موثر است یعن ممکن است باعث استحکام و تزلزل آنها شود.

مدل نظری مکان های اوقات فراغت جوانان :

نمودار2-1 : مدل نطری تحقیق مکان های گذران اوقات فراغت جوانان

3-1 روش تحقیق :
روشی که در این تحقیق بکار گرفته شده است روش توصیفی پیمایشی ازجمع آوری منظم اطلاعات درباره افراد و گروهها و اجتماعات از طریق مصاحبه، پرسشنامه است. در پیمایش ممکن است برای تعمیم یافته ها به کل جمعیت آماری از. نمونه آمار اطلاعات جمع آوری شود و اگر جمعیت کم باشد از همه افراد می توان اطلاعات کسب کرد. در این شیوه پژوهش داده های حاصل پس ازکدگذاری و کنترل به صورت کمی مورد تجزیه و تحلیل قرار می گیرند تا درباره متغیرهای لازم اطلاعاتی توصیفی بدست آورد و رابطه میان آنها منعکس سازد.
طرح تحقیقی حاضر از نوع پیماشی می باشد " تحقیق پیماشی روشی است برای گرد آوری داده ها که در آن از گروههای معینی از افراد خواسته می شود به تعدادی پرسش های مشخص که برای همه افراد یکسان است ،پاسخ دهند" ( بیکر، ترجمه نایبی ، 1377 ، 196 ) واحد تحلیل در این تحقیق افراد می باشد
3-2 ابزارهای جمع آوری اطلاعات
ابزار تحقیق در این پژوهش پرسشنامه می باشد که شامل 43 سوال بسته می باشد. پرسشنامه مجموعه ای از سوالات مکتوب است که با هدف کسب اطلاعات توزیع و جمع آوری می شود. این ابزار گرد آوری داده ها در پژوهش های اجتماعی بسیار مرسوم می باشد.
3-3 جامعه آماری:
منظور از جامعه آماری همان جامعه اصلی است که از آن نمونه ای نمایا یا معرف بدست آمده باشد. (ساروخانی؛ 1381 : 157).
شامل تمام گروهها و افرادی که برای تحقیق مناسب هستند می باشد. جامعه آماری شامل تمام مواردی است که با معیارهای از پیش تعیین شده برای تحقیق تطبیق می کند
جامعه آماری در این تحقیق ،آمار کل جوانان شهر دهدشت که 16421 نفر می باشد .
3-4 محاسبه حجم نمونه :
تعداد کل عناصر موجود در یک نمونه را حجم نمونه می خوانند. (ساروخانی؛ 1378 : 157).
حجم نمونه بستگی به آن دارد که ما با چه دقتی می خواهیم نتایج تحقیق در نمونه را به کل جامعه آماری تعمیم دهیم. هر چه دقت و اطمینان بیشتر باشد، نیاز به حجم نمونه بیشتری خواهد بود و بر عکس (رفیع پور؛ 1374 : 371).
حجم نمونه با استفاده از فرمول کوکران محاسبه شده است.
جهت تعیین حجم نمونه از روش های آماری و فرمول استفاده شده است که در آن p برآورد نسبت صفت متغیر با استفاده از مطالعات قبلی q=1-p است چنانچه مقدار p در دسترس نباشد می توان آن را مساوی 0/5 اختیار کرد .(سرمد، حجازی،بازرگان؛ 1385 : 187).
از طرفی پژوهشگر به منظور تسهیل تحقیق و صرفه جویی در بودجه زمانی و مکانی و امکان جمع آوری و تحلیل دقیق داده ها است که به تعیین حجم نمونه روی می آورد. برای تعیین حجم نمونه می توان از فرمول کوکران یا جدول لین3 استفاده کرد.
حجم نمونه با استفاده از فرمول کوکران محاسبه شده است.

با استفاده از فرمول کوکران
ضریب تغییرات96/1 z=
بروز صفت 50%= p
عدم بروز صفت50% q =
حد اشتباه مجاز 06/d=
حجم نمونه= n

با توجه به ابعاد هزینه ای و محدودیتهای زمانی و توانایی محقق حجم نمونه 240 نفر انتخاب شده است.
3-5 شیوه نمونه گیری :
نمونه پژوهش، عبارتست از یک گروه منتخب از جامعه ی پژوهش و یا جمعیت کل و یا نمایش یک مورد کوچکتر از یک جمع بزرگتر (آیت الهی ، 1388).
در این تحقیق ، از نمونه گیری تصادفی ساده استفاده می شود.
3-6 چگونگی جمع آوری داده ها :
رایج ترین تکنیک ساختمند برای جمع آوری داده ها پرسشنامه است. یک پرسشنامه محصول مسئله تحقیق، نظریه مورد استفاده ، روش اجرا و روش های تحلیل داده هاست. اگر چه پرسشنامه دارای محدودیت های آشکاری است، اما بسیاری از این محدودیت ها را می توان با تفکر دقیق و مطالعه پیشین به حداقل رسانید. (دواس؛ 1383 : 134).
در این مطالعه تکنیک پرسشنامه انتخاب شده است . یکی از راه های تدوین پرسشنامه ، استفاده از پرسشنامه های پیشین است . (همان : 105).
با شناسایی خانوارها و مراجعه حضوری به آنها پس از معرفی و جلب اطمینان آنان که اطلاعاتی که از آنها خواسته می شود صرفا جهت انجام یک تحقیق دانشگاهی بوده و کاملا محرمانه خواهند بود . نحوه پاسخگویی و علامت گذاری در پرسشنامه به آنها آموزش داده شد و سپس اطلاعات آنان براساس مندرجات پرسشنامه جمع آوری گردید.
3-7 ابزار تحقیق
در این مطالعه تکنیک پرسشنامه انتخاب شده است . یکی از راه های تدوین پرسشنامه ، استفاده از پرسشنامه های پیشین است . (همان : 105).
ابزار تحقیق در این مطالعه پرسشنامه محقق ساخته که در قالب 43 سوال برای بررسی کم رنگ شدن رابطه خویشاوندی در دنیای امروز در شهر دهدشت و عوامل موثر بر آن طراحی که 6 سوال مشخصات فردی و 7 سئوال به شکل چند گزینه ای و 36 سوال به شیوه طیف لیکرت در 5 سطح طراحی شده است.
3-10روشهای آماری تجزیه و تحلیل داده ها :
الف) آمار توصیفی
در مطالعاتی که انسان ها موضوع آن هستند ، جمع آوری اطلاعات در مورد تعداد آنها در نمونه، توزیع فراوانی، دامنه و میانگین متغیرهای جمعیتی بسیار مفید خواهد بود. در این تحقیق برای توصیف داده ها از جدول توزیع فراوانی و نسبی استفاده خواهد شد. جداول از مهمترین ابزار برای سنجش و اندازه گیری داده های یک تحقیق انسانی اجتماعی به شمار می آیند. هدف نهایی جدول، کمی و سنجش پذیر ساختن واقعیت مورد مطالعه تا سر حد امکان و ارائه تصویری دقیق از آن است. (ساروخانی؛ 1378 : 92).
ازآمارهای فراوانی ودرصد فراوانی برای توصیف اطلاعات جمع آوری شده استفاده شد.
ب) آمار استنباطی :
برای ارزیابی تعمیم پذیری یافته های حاصل از تحلیل نمونه، به جمعیت آماری که این نمونه از آن انتخاب شده است، از آمار استنباطی استفاده می شود. لذا محقق، پس از توصیف داده ها به دنبال استنتاج الگوهای جامعه آماری از الگوهای جمعیت نمونه ای است که از آن جامعه گرفته شده است. به عبارت دیگر او می خواهد بداند آیا الگوها و روابط مشاهده شده در نمونه برای کل جمعیت هم کاربرد دارد یا نه و از این طریق به تبیین واقعیت برسد. (دواس؛ 1383 : 150-153).
هنگامی که از قلمرو آمار توصیفی به قلمرو آمار استنباطی وارد شدیم، می بینیم که قطعیت مشاهدات خیلی اندک است و عملا هر چیز غیر قطعی است. در این جاست که لزوم استفاده از آزمون های استنباطی بر احتمالات به کمک ما می آید . (معصوم زاده به نقل از مولر و دیگران ؛ 1381 : 361)).
جهت تعیین اختلاف آماری متغیرهای مورد مطالعه در این پژوهش از آمار توصیفی (میانگین، انحراف معیار، تعداد آزمودنی ها ) و آمار استنباطی (آزمون X2 (خی دو) تک نمونه ای (متغیره) استفاده شده است.
3-11 روایی و پایایی ابزار اندازه گیری :
در تحقیقات اجتماعی از آنجایی که ابزار سنجش ملموس که مفاهیم انتزاعی را به طور عینی و مستقیم اندازه گیری نماید وجود ندارد و ناچاراً در این تحقیقات سنجش غیر مستقیم صورت می پذیرد. یعنی شاخص هایی که به نظر می رسد نماینده مفهوم انتزاعی مورد نظر است اندازه گیری می شوند. بنابراین مسئله مهمی که در نظر اندازه گیری ضرورت پیدا می کند روایی و پایایی ابزار سنجش است.
3-12 روایی (اعتبار) :4
برای سنجش اعتبار سوالات از اعتبار صوری (استفاده از نظر متخصصان) استفاده شده به همین منظور از تمهیدات زیر استفاده شد.
الف- استفاده از نظرات استاد راهنما و مشاور در هدایت تحقیق.
ب . استفاده از چند شاخص برای سنجش متغیرهای تحقیق.
ج. استفاده از منابع تحقیقات مشابه.
د. حذف سوالات مبهم پس از چند بار پالایش پرسشنامه.
و. انتخاب نظرات مناسب و ساخت چارچوب نظری منسجم و هدفمند که در افزایش اعتبار پرسشنامه سودمند بود.
3-13 پایایی (اعتماد):5
به لحاظ پایایی وسیله معتبر آن است که دارای ویژگی های تکرار پذیری و باز یافت پذیری باشد ، یعنی بتوان آن را در موارد متعدد بکار برد و در همه موارد نتیجه یکسان تولید کرد. (ساروخانی؛ 1381 : 146).
برای افزایش پایایی (اعتماد) پرسشنامه تمهیدات زیر انجام گرفت :
1- انجام تست مقدماتی و بدست آوردن پایایی از طریق آلفای کرونباخ و نرم افزار آماری spss ارزیابی و روایی پایان نامه مورد تایید قرار گرفت. (74/= r)
2- آموزش پرسش گران که سوگیری ناشی از پرسش گران را به حداقل رساند و سبب دقت بیشتر در تکمیل پرسشنامه ها شد.
3-14 روایی آزمون :
برای سنجش آلفای کرونباخ ، پرسشنامه تحقیق حاضر نمونه شامل سی نمونه پرسشنامه بوده که ابتدا در بین جوانان بصورت کاملاً تصادفی انجام شد. ( پیش آزمون ) سپس از طریق نرم افزار (SPSS ) برای هر کدام از ابعاد اوقات فراغت بصورت مستقل گویه های آنها از طریق نرم افزار آلفای کرونباخ مورد بررسی قرار گرفت که نتایج در جدول شماره 1 و 2 آمده است.
به منظور بررسی روایی پرسشنامه از ضریب آلفای کرونباخ استفاده گردید که نتایج در جدول زیرآمده است .
جدول 3-1.ضریب آلفای کرونباخ پرسشنامه اوقات فراغت (پیش آزمون )
خرده مقیاس
تعداد ماده
تعداد نمونه
ضریب آلفا
وسایل ارتباط جمعی
6
30
30/0
اقدامات مسوولین
13
30
58/0
وسایل اوقاعت فراغت
17
30
81/0
کل
43
30
74/0

با توجه به جدول فوق دامنه ضریب آلفا برای خرده مقیاس های پرسشنامه بین 3/0 تا 8/0 بوده است. که در بعد وسایل اوقات فراغت با 17 ماده بالاترین ضریب 81/0 و بعد وسایل ارتباط جمعی با 6 ماده پایین ترین ضریب 30/0 را به خود اختصاص داده است. که در مجموع ضرایب بدست آمده حاکی از روایی این پرسشنامه می باشد. و همچنین ضریب آلفای کرونباخ کل پرسشنامه 74/0 می باشد که حکایت از پایائی بالای سوالات پرسشنامه در جهت سنجش سازه مورد نظر بوده است.
جدول 3-2.ضریب آلفای کرونباخ پرسشنامه اوقات فراغت
خرده مقیاس
تعداد ماده
تعداد نمونه
ضریب آلفا
وسایل ارتباط جمعی
6
240
30/0
اقدامات مسوولین
13
240
58/0
وسایل اوقاعت فراغت
17
240
81/0
کل
43
240
69/0
با توجه به جدول فوق دامنه ضریب آلفا برای خرده مقیاس های پرسشنامه بین 3/0 تا 8/0 بوده است.
که در مجموع ضرایب بدست آمده حاکی از روایی این پرسشنامه می باشد. و همچنین ضریب آلفای کرونباخ کل پرسشنامه 69/0 می باشد که حکایت از روایی کل آزمون مناسب این پرسشنامه برای بخش سازه های مورد نظر دارد.
3-15 تعاریف عملیاتی متغیرها ومفاهیم :
تعریف عملیاتی: تعریف عملیاتی شامل فرایندهایی است که پژوهشگر جهت تثبیت موجودیت پدیده ای از طریق مفهوم دنبال می کند . هنگامی که پدیده ای قابل مشاهده مستقیم نباشد دانشمندان از تعاریف عملیاتی استفاده می کنند . (فرانکفورد/نچمیاس ،1381 : 51)
متغیر: عوامل موضوع مورد بحث که به طور تجربی مورد اندازه گیری قرار می گیرند متغیر نامیده می شود .(فرانکفورد/نچمیاس ،1381 : 64)
مفهوم : ساده ترین شکل درک محیط یا تعمیم مشاهدات مرتبط (برگرفته ازجزوه کاله ،1372 )
با توجه به نکات و تعاریف بالا به تعریف عملیاتی متغیرها و مفاهیم این پژوهش می پردازیم تا در توان پژوهش به بررسی فرضیه ها بپردازیم . از جمله مفاهیم این پژوهش عوامل موثر بر پایداری ازدواج می باشد که به متغیرهای قابل اندازه گیری تبدیل می شوند .
فعالیت های اوقات فراغت:
فعالیت هایی است که پرداختن به آنها معمولاً برای کسب فراغت صورت می گیرد این فعالیت ها عبارتند از : استراحت ، دراز کشیدن – صحبت با افراد خانواده – بازی و ورزش – رفتن به سینما – مطالعه مجله – تماشای مسابقات ورزش – مطالعه کتاب – رفتن به اردو – مسافرت – انجام کارهای هنری – زیارت اماکن مقدسه – زیارت اهل قبور و شهداء – قدم زدن در خیابانها ، ایستادن سر کوچه و گذر – شرکت در مساجد و هئیت های مذهبی – تماشای تلویزیون – گوش دادن به نوار مذهبی – رفتن به تئاتر – شرکت در کانونهای فرهنگی.
اوقات فراغت:
آن بخش از زندگی روزانه که انسان از تعهدات شغلی و انجام وظایف کاری آزاد بوده و به صورت دلخواه ، بدون هیچ گونه فشار یا تحمیل از سوی دیگران به استراحت و رفع خستگی فیزیکی و روانی می پردازد. اوقات فراغت اگر به صورت صحیح برنامه ریزی شده باشد ، می تواند در بهبود روحیه ی انگیزش مطلوب ، افزایش سطح انرژی روانی و ترمیم قوا ، موثر باشد . انجم بین المللی جامعه شناسی تعریف زیر را از اوقات فراغت ارائه نموده است:
"اوقات فراغت ، مجموعه هایی از سرگرمی ها و تفریحاتی اطلاق می گردد که افراد به صورت دلخواه و با میل خود ، خواه برای استراحت و تفریح و خواه برای توسعه ی و سطح دانش ، ایجاد روابط مطلوب اجتماعی و مشارکت اجتماعی و به صورت داوطلبانه در غیر ساعات کاری ، با آنها اشتغال می ورزند.
جوانان :
در لغت تداعی کننده توانایی، بالندگی، اقتدار، سلامتی، شادابی، سرور، سرزندگی، حرکت، فعالیت، جنب و جوش، خروش، جوشش، صداقت و احساسات و قطاری از این واژه های زنده است
جوانی در حقیقت دورانی از عمر است که از فرصت ها و توان ها آکنده می نماید; یعنی اوج توانمندی های انسان در این سنین می گذرد. جوانی به زمانی میان کودکی و بزرگ سالی در زندگی هر فرد گفته می شود. جوانی همچنین با نمود، طراوت، نیرومندی، روح و .. بعنوانِ شخصی که جوان است نیز تعریف شده است.
فرهنگ :
عامل انسجام سیستم های اجتماعی است. با بهره گیری از این ره آورد، نقش عوامل طبیعی و جسمی در تعیین زندگی انسان کاهش یافت. جامعه انسانی و فرهنگ منبعث از آن به قدری تافته و بافته هم هستند که جدایی بین آنها مشکل است. این دو لازم و ملزوم همدیگرند. فرهنگ هویت اجتماعی و شخصیت اساسی جامعه است که بدون شک حامل تضادها و سرمایه هایی است که بر اثر آن، هویت جدید شکل می گیرد. همانطور که در فلسفه اردیسم می خوانیم : شالوده و زیربنای گسترش هر کشور ، فرهنگ است . ارد بزرگ به صراحت می گوید : در بلند هنگام هیچ نیرویی نمی تواند در برابر فرهنگ و هنر ایستادگی کند . فرهنگ می تواند بخش های مختلف جامعه را به هم متصل کند و باعث به وجود آمدن نگرشهای جدید و همبستگی های انسانی شود.
رسانه های ارتباط جمعی :
رسانه های جمعی مانند تلویزیون، فیلم، کتاب و … نقش بسیار مهمی در القای ارزش های جامعه به افراد دارند. نگرش ها و الگوهای رفتاری ما از اطلاعات داده شده و شیوه های ارایه شده توسط این رسانه ها تاثیر می پذیرد.
فعالیت های ورزشی:
فعالیت هایی هستند آموزشی – تربیتی ، که هدف آنها بهبود بخشیدن به اجرا و رشد انسان از طریق فعالیت های جسمانی است. این فعالیت ها شامل کسب و پردازش مهارت های حرکتی ، توسعه و نگهداری آمادگی جسمانی برای تندرستی و سلامتی انسان است.
عوامل اجتماعی :
عواملی هستند پایدار که باعث می شوند فرد بتواند نقش اجتماعی خود را فرا گیرد که این عوامل عبارتند از :
موسسات اجتماعی (فامیل ، همسالان ، مربیان) وضعیت های اجتماعی (بازی ها ، محیط های بازی ، اسباب بازی ها) خصلت های شخصی ، قابلیت های ورزشی درک شده که اکر این نیازها برآورده شوند فرد آسانتر به سازگاری اجتماعی می رسد و در غیر این صورت زمینه های بروز شخصیت ضد اجتماعی فراهم می شود.

مسائل مذهبی:
اعتقادات مذهبی افراد و قداست امور دینی و وابستگی عاطفی افراد به این امور نقش مهمی را در ارتباط با نحوه گذراندن اوقات فراغت و موسسات دینی قرار می دهند.
نهادهای مذهبی با استفاده از نفوذ معنوی بر فکر و ذهن مردم به خصوص جوانان و نوجوانان ، آنان را در امر گذراندن صحیح و مناسب اوقات فراغت یاری می کنند.

4-1 نتیجه گیری :
واقعیت انکار ناپذیر این است که با افزایش اوقات فراغت برنامه ریزی نشده و تعطیلات غیر هرفمند، آسیب های اجتماعی در جامعه افزایش می یابد. این موضوع، بیانگر اهمیت پرداختن به برنامه ریزی برای افزایش بهره وری اوقات فراغت، بویژه برای نسل جوان است. نوجوانان در مورد چگونگی گذران اوقات فراغت، خواستها و گرایش هایی متفاوت از پدران و مادران خود دارند. بعضی از این تفاوت ها طبیعی و ناشی از تفاوت های سنی و مقتضیات آن است. نوجوانان علاوه بر نیازهای زیستی اولیه، نیازهای ثانویه ای مانند احتیاج به محبت، نیاز به معنا جویی برای زندگی، نیاز به تعلق خاطر به گروه جمع متجانس با خود، نیاز به امنیت، نیاز به احساس ارزشمندی و موفقیت، نیاز به نوآوری، نیاز به همدلی و همدردی، نیاز با احساس کمال و تعالی و پیشرفت، نیاز به پذیرفته شدن توسط گروه همسن و سال و نیاز به شناخت ارزش های اخلاقی دارند که در مجموع، آنها را در شاریط خاص در شرایط خاص روانی، رفتاری، فکری، تصوری و عاطفی قرار می دهد.
گاهی ممن است جوانان تحت فشار ناگهانی کشش های درونی قرار گیرند و ساز و کارهای کنترل درونی و بیرونی نتوانند مانع گرایش آنها به سوی رفتارهای ناهنجار و آسیب های اجتماعی گردد. لازم است که بازدارندگی درونی را در آنان تقویت نمود تا در مقابل وسوسه های محیطی بیشتر مقاوم گردند. این هدف با برنامه هایی نظیر تقویت تصویرسازی مثبت از خویش، بیدار کردن وجوان های آگاه و نشان دادن راه های صحیح برای رسیدن به هدف قابل دستیابی است. از سوی دیگر باید عوامل ساختاری بیرونی ر مورد توجه قرار دهیم، پیوستکی جوانان با مدرسه، خانواده و جامعه را بالا برده، فرصت ها را برای ارتقاء اجتماعی جوانان نتوانند راه هایی برای کسب پایگاه و کسب احترام و ارزش خود پیدا کنند، به راحتی تسلیم وسوسه های محیطی شده و نگهداری پایدار آنها مشکل خواهد بود.
همانطور که گفتیم، تقویت همه جانبه بنیان خانواده، یکی از اساسی ترین راه های کاهش آسیب هاست. باید همه نهادهای اجتماعی را به تحریکی گسترده برای به حداقل رساندن آسیب هایی که خانواده و در نتیجه جامعه را در معرض تهدید قرار می دهد، واداشت.
به طور کلی هیچ فرد، گروه نهاد و سازمانی تردید ندارد که غنی سازی اوقات فراغت نسل رو به آینده دارای اهمیت زیادی است و برای سالم سازی این اوقات باید برنامه ریزی مدونی کرد.
توجه داشته باشم که مدارس در دسترس ترین و آشناترین مکان برقراری ارتباط دانش آموزان هستند. از این رو پیشنهاد می شود، در پایان سال تحصیلی جزوات اطلاع رسانی از سوی مدرسه و با نظارت مدیریت هر منطقه میان محصلان توزیع شود و اطلاعاتی از این قبیل در اختیار نوجوانان و جوانان قرار بگیرد:
معرفی فرهنگسراها و کانون های فرهنگی موجود در هر منطقه و کلاس های آموزشی مختلفی که در کدام برگزار می شود؛ معرفی برنامه های بسیج مساجد در تابستان، اعلام برنامه مدرسه برای تابستان، تهیه مجموعه جداول و سرگرمی های سودمند برای استفاده، تشکیل دوره های ورزشی و آموزش مهارت های فنی و حرفه ای، برگزاری برنامه های تفریحی مانند اردو، معرفی کتابخانه های موجود در هر منطقه و تشویق به عضویت در آنها، معرفی و بهترین کتاب های متناسب با هر مقطع سنی، معرفی محصولات فرهنگی مناسب نظیر فیلم ها، سی دی ها و نشریات مناسب برای استفاده در متناسب با هر مقطع سنی، معرفی محصولات فرهنگی مناسب نظیر فیلم ها، سی دی ها و نشریات مناسب برای استفاده در مقاطع مختلف.
با این جهت مقابله صحیح با وضع موجود و زمینه سازی جهت کاهش بروز آسیب های اجتماعی به تحقیقات، برنامه ریزی و فعالیت های کارشناسانه بیشتری نیاز است. امیدوارم با تعامل بیشتر تعامل های نهادهای تصمیم گیری و اجرایی، شاهد به حداقل رسیدن ناهنجاری ها و آسیب هایی باشیم که نوجوانان و جوانان آینده ساز این مرز و بوم را تهدید می کند.

4-2 پیشنهادات :
توجه به کارگیری توصیههای زیر در تنظیم فراغت بسیار تعیین کننده است:
– چنانچه برای نوجوانان و جوانان، برنامه اوقات فراغت تنظیم میشود شایسته است حتی المقدور با مشورت خود آنان چنین برنامهای تدوین گردد.
– هر فعالیت اوقات فراغت لازم است در راستای علاقه و گرایش آن سنین تنظیم شود.
– در تنظیم اوقات فراغت به گونهای عمل شود که حداقل چنین برنامهای به یک نیاز روحی جوانان پاسخ دهد.
– رعایت تنوع روحی نوجوانان و جوانان در طرح و اجرای چنین برنامهای از عوامل موفقیت آمیز بودن برنامه میباشد، زیرا نوجوانان "تنوع طلب" و "نوگرا" هستند و برنامه هایی که واجد چنین ویژگیهایی باشد. از جاذبه بیشتری برای نسل برخوردار خواهد بود. و در مقایسه با اوقات فراغت باید از جاذبه بالایی برخوردار باشد.
– ترغیب نوجوانان به استفاده از "خلوت شخصی" و "لحظاتی با خود بودن" موجب تقویت ذهن و رشد خودآگاهی آنان میشود علاوه بر آن درک جامعه تری از زندگی نیز بدست می آورند.
– مراقبت از حیات اجتماعی و معاشرتها در ایام فراغت یک ضرورت غیر قابل انکار است. زیرا در اوقات فراغت نرخ جرائم و بزهکاریها، افزایش می یابد و بیشترین عامل ارتکاب نوجوانان به رفتارهای ضد اجتماعی، مهاشرتهای آلوده و دوستی های مشکوک گزارش شده است.
– تشویق نسل نوجوان به داشتن برنامه ای مفید و جامع که شامل ورزش و فعالیتهای فیزیک، کتابخوانی بر اساس یک سیر منظم مطالعاتی جبران عقب افتادگیهای احتمالی آموزشی، پروش ذوق، هنر و سلیقههای متنوع، آموزش مهارتهای زندگی اجتماعی، تعلیم دورههای مختلف زبان و رایانه، تقویت مبانی دینی و اخلاقی، مطالعه زندگینامه الگوها و پیشوایان الهی و سایر موارد مفید و ارزنده باشد، آنان را در تحقیق زندگی متعادل و بالنده یاری خواهد نمود.

4-3 محدودیت ها و مشکلات :
تحقیق حاضر با محدودیتهای به شرح زیر مواجه گردیده است.
– وجود سودگیری احتمالی در یافته های تحقیق
– عدم همکاری بعضی از دانشجویان به دلایل مختلف از جمله وقت نداشتن و یا اینکه عدم اعتقاد به این گونه پژوهشها.
– سوگیری بعضی از جوانان در پاسخ دهی به سوالهای پرسشنامه – بدلیل ترس از افشای نظریات و حالتهای روانی آنان، علی رغم همه تدابیری که برای جلب اعتماد آنها به کار گرفته شده بود.
– فصل تعطیلی دانشگاه و عدم دسترسی به همکلاسان ، کتابخانه های دانشگاه و پایان نامه های مرتبط با موضوع.

منابع وماخذ:
1ـ آیت الهی ، محمد تقی ، (1388)روش های آمار زیستی شیراز : انتشارات دانشگاه شیراز
2ـ ال بیکر،(1377) ، نحوه انجام تحقیقات اجتماعی : ترجمه هوشنگ نایبی، تهران ،چاپ سوم ، انتشارات روشن
3- اسدی، علی:تعاریف فراغت و دیده گاههای آن، سمینار ملی رفاه اجتماعی، کمیته گذران اوقات فراغت، سازمان برنامه و بودجه،( 1352)
4- ادبی، فرهنگ، توسعه و توریسم گذران اوقات فراغت، کمیته اوقات فراغت، سازمان برنامه وبودجه،(1352)
5- باتامور، مولف جواهری، محمد مترجم فرانک شعاعی، 1377 به نقل از ابراهیم(1991)
6- تندنویس، فریدون، نحوه گذران اوقات فراغت دانشجویان دانشگاههای کشور با تاکید با فعالیت های ورزشی، دانشگاه تهران- دانشکده تربیت بدنی، (بدون تاریخ)
7- حجازی ،عباسی ،بازرگانی.زهره،سرمد،الهه. (1385)روش تحقیق درعلوم رفتاری .تهران،نشر آگاه،چاپ دوازدهم
8- دبیرخانه شورای عالی جوانان، چگونگی اوقات فراغت نوجوانان و جوانان در فصل تابستان، انتشارات سازمان ملی جوانان، (1379)
9- دو اس ، دی . ای ، 1383 ، پیمایش در تحقیقات اجتماعی ، هوشنگ نایبی ، تهران : نی
10- رفیع پور ، فرامرز ، 1374 ، کند وکاوها و پنداشته ها ، چاپ هفتم، تهران : شرکت سهامی انتشار
11- زاهدی اصل، جامعه شناسی فراغت(جزوه درسی)، دفتر همکاری حوزه و دانشگاه (بدون تاریخ)
12- ساروخانی ، باقر ، 1383 ، روش تحقیق در علوم اجتماعی ، جلد دوم ، چاپ پنجم ، تهران : پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
13- ساروخانی ، باقر ، 1385 ، روش تحقیق در علوم اجتماعی روشهای کمی ، آمار پیشرفته ، جلد سوم ، چاپ دوم ، تهران : دیدار
14- صباغ لنگرودی، مهدی، چگونگی اوقات فراغت دانشجویان پسر دانشگاه اصفهان با تاکید بر فعالیت های ورزشی، دانشگاه تربیت معلم تهران، دانشکده تربیت بدنی، پایان نامه فوق لیسانس (1377)
15- قرآن کریم، الانعام: آیه162
16- قرآن کریم، العنکبوت، 8
17- قرآن کریم، یونس آیه 67
18- قرآن کریم، فرقان آیه 24
19- قرآن کریم ، رعد آیه 28
20-کینگ، ساموئل، (1349) ترجمه مشفق کاشانی، جامعه شناسی، تهران، امیر کبیر
21- معصوم زاده ، لیلا (1388). بررسی تقسیم کار خانگی و ساخت قدرت در خانواده در شهر شیراز.
22- مجله فرهنگ و زندگی، ش 12، دبیرخانه شورای عالی فرهنگ، و هنر سابق ص 2.
23- معدن کن، ایراندوخت، نقش ورزش در جلوگیری از انحرافات اخلاقی جوانان، سازمان برنامه و بودجه (1369)
24- مجله تربیت، اسلام و اوقات فراغت، ش10، سال هفتم، (1371)
25- مجدالدین، اکبر، بررسی ساختار ارزش ایثار رزمندگان در دو مقطع جنگ و پس از جنگ با تاکید بر نحوه گذرا ن اوقات فراغت، دانشگاه تهران، دانشکده علوم اجتماعی (بدون تاریخ)
26- مهدیان، محمدجعفر، ارزشیابی از برنامه های کانون های فرهنگی و تربیتی، دفتر مرکز کانون های فرهنگی(1373)
1 -kevin. R. cox
2 -moteskio
3 – Lins Table
4-validity
5 – Reliability
—————

————————————————————

—————

————————————————————

ب