رفتارشناسی حیوانات اهلی
مقدمه:
در طول چندین هزار سال انسان شکارچی و مصرف کننده گوشت می باشد. انسان Homoerectus در 400 هزار سال قبل شکار و استفاده از آتش را برای پختن گوشت آغاز کرد. بر اساس یافته هایی در تانزانیا استراتژی شکار انسانهای اولیه بر اساس شناخت رفتار حیوان مورد مطالعه قرار گرفته، و آقای Leakey به عنوان نمود در این استراتژی میگوید اگر شکارچی در محدوده حدود 15 متری خرگوش یا حیوان دیگری باشد باید مستقیما و بلافاصله به سوی شکار هجوم برد. در این شرایط حیوانات کوچک در ابتدا در جای خود میخکوب می شوند سپس در فاصله 2 تا 3 متری شکارچی باید به سرعت به سوی چپ یا راست بچرخد. چون رفتار طبیعی فرار، حرکت سریع به یک جهت خواهد بود، اگر شکار و شکارچی هر دو به سوی چپ حرکت کنند شکارچی در بالای سر شکار خواهد بود و می تواند آن را با دست خالی بگیرد و یا آن را با یک سنگ مورد هدف قرار دهد. اگر شکارچی حدس درستی نزده باشد باید توقف کند، تغییر مسیر دهد و به دنبال حیوان بدود تا شاید موفق به گرفتن شکار گردد. این اولین استفاده انسان های اولیه از رفتارشناسی حیوانات بود. انسان های Homosupianse به مشاهده و بررسی رفتارها و خصوصیات حیوانات روی آوردند. چون هم به استفاده خوراکی آنها نیاز داشتند و هم مجبور بودند با شناخت رفتارهای تهاجمی خود را از خطر صیادان دور نگه دارند. شکارچیان دوره Paleolithic حدود 35 هزار تا 10 هزار سال قبل احتمالاً از آتش به منظور راندن شکارها به سوی صخره ها یا مکان های بن بست استفاده می کردند. نقاشی های ماقبل تاریخ در فرانسه و اسپانیا جنبه های دیگری از ارتباط بین بشر و حیوانات خبر می دهد. این نقاشی ها، حیواناتی را که برای مسابقات و سرگرمی مورد استفاده انسان ها قرار می گرفتند و دوره های مختلف زندگی این حیوانات را به نمایش می گذارند و اولین گام های استفاده از حیوانات به منظور پرورش و اهلی کردن آنها را نشان می دهد. گونه های که اهلی شدند به منظور تولید گوشت، شیر، تخم مرغ و پشم مناسب بودند اما علاوه بر داشتن این صفات این گونه ها دارای ویژگی های رفتاری ای بودند که اهلی سازی آنها را امکانپذیر می نمود.
* پتانسیل کاهش پاسخ ضدصیادی نسبت به انسان
* تهاجم کم نسبت به انسان
* تولید مثل کافی
از صفات اصلی به منظور اهلی سازی حیوانات بودند.
به منظور استفاده از این صفات، به اهلی سازی حیوانات از دوره های قدیم تاکنون اهلی کنندگان حیوانات و پرورش دهندگان آنها باید قادر به شناسایی و ارزیابی رفتارهای حیوانات باشند.
با آغاز قرن بیستم و افزایش نیازهای بشر، استفاده از حیوانات اهلی به سرعت گسترش پیدا کرد و به شکل صنعتی درآمد. نگهداری و پرورش متراکم حیوانات بخصوص در سال های پس از 1970 سیستم های پیشرفته پرورش گاو و طیور مورد استفاده قرار گرفت و مرتباً تعداد دام نگهداری شده در فضای محدود افزوده گردید. این شرایط باعث افزایش انتقال بیماری ها و مشکلات پرورشی گردید و حیوانات مجبور به تطابق فیزیولوژیکی و تطابق رفتاری گردید. حیوانات می توانند با محدودیت های محیطی خود را تطبیق دهند و این تطابق در رفتارهای آنها قابل مشاهده است و دانش شناخت رفتارهای دام ها تحت شرایط سیستم های پرورشی متراکم به بهبود این سیستم های مدیریتی کمک میکند.
بسیاری از مشکلات امروزه دامپروری با روش های تغذیه ای فیزیولوژیکی یا دامپزشکی قابل حل نیستند و نیاز به شناخت دقیق رفتارهای حیوان دارند. واژه اتولوژی به معنای مطالعه علمی رفتارهای حیوانات در شرایط طبیعی، اغلب برای مشاهده و توصیف جزئیات رفتاری به منظور شناخت نقش مکانیسم های زیستی بکار می رود. مطالعه علمی رفتارهای حیوانات در طی 30 سال اخیر گسترش فوق العاده ای داشته است. تکنیک های جدید در رفتارشناسی در فیزیولوژی، گستره وسیعی از علم رفتارشناسی، از جمله بررسی تحریک ها، کنترل حرکات، اثرات هورمونی، غرایز، رفتارهای حفظ جان، رفتارهای تولید مثلی و شناخت رفتارهای حیوانات اهلی برای افرادی که در دامپروری فعالیت می کنند یک ضرورت است.
رفتار و تولیدات حیوان:
کلیه افرادی که در صنعت دامپروری فعالیت می کنند مانند فروشندگان دام، مدیران واحدهای دامپروری، مسئولین جابه جایی دام ها و طراحان لوازم و دستگاه های مورد استفاده در مصارف پرورش دام ضرورتاً باید با رفتار دام ها آشنا باشند. این اطلاعات در طول سالیان گذشته با انجام تجربیات عملی در رفتارشناسی بسیار مهم است. بعنوان مثال رفتارهای تغذیه ای یکی از موضوعات مهم برای مدیران واحدهای دامپروری می باشد. کنترل تغذیه، انتخاب نوع غذا یا مرتع و شناخت رفتارهای رقابتی بین دام ها از عوامل مهم در تنظیم میزان دریافت خوراک و بهبود ضریب تبدیل می باشد.
رفتارهای تولید مثلی از عوامل مهم در کنترل تعداد دام های گله می باشد. روشهای تولید مثلی از مهمترین روش های تشخیص فحلی در گاو می باشد.
کار و بررسی بر روی تمایل به جفتگیری و عواملی که میل جنسی را تحت تاثیر قرار می دهند از اصول مدیریتی گله های گوسفند، بز، گاوهای گوشتی و اسبها می باشند که در این گله ها افزایش میزان جفتگیری هدف مدیر واحد است.
هر دامی که در تولید نسل بعد موفق نشود یا تولد فرزند را به تاخیر اندازد باعث خسارت مالی به گله می شود. رفتارهای مادری و محافظت از بره ها و گوساله ها نیز نقش مهمی را در حفظ نتاج و افزایش اندازه گله ایفا می کند. در مواقعی که دام ها به صورت گله هایی متراکم در کنار یکدیگر قرار می گیرند، شناخت رفتارهای اجتماعی می تواند به تعیین تعداد دام های نگهداری شده در هر بهاربند یا اصتبل یا سالن کمک می کند. اگر مدیریت مزرعه در مورد رفتارهای اجتماعی بطور صحیح اعمال نشود می توانند باعث جدال، ایجاد جراحت یا ترس بین دام ها گردد و منجرب کاهش راندمان مصرف خوراک، کاهش ارزش لاشه و افزایش تلفات می گردد، بنابراین با شناخت رفتارهای اجتماعی دام ها می توان از بروز این خسارات جلوگیری کنیم.
رفتار ها و دامپزشکی:
موقعیتهایی که در دامپزشکی در تعامل با دام حائز اهمیت است عبارتند از:
در اختیار گرفتن دام و استفاده از رفتارهای دام بعنوان علائم تشخیص افتراقی. همچنین برای جراح دامپزشک شناخت علائمی که نشان دهنده دام برای حمله یا ضربه زدن است بسیار مهم است.
در معالجه دام ها به شکل کلینیکی داشتن تاریخچه دام که مجموعه ای از رفتارهای گذشته دام است ضروری است. مانند داشتن کاهش اشتها، تغییر فعالیت یا کاهش وزن که نشان دهنده وضعیت سلامت دام می باشد و دامپزشک می تواند با شناخت رفتارهای طبیعی دام از این علامت ها در جهت تشخیص و درمان بیماری استفاده نماید.
رفتارهای تولید مثلی در جنس نر و ماده
توانایی تولید مثل:
رفتارهای تولید مثلی جزء گروهی از رفتارهای دام های اصلی می باشد که به صورت مقطعی و متناوب بروز می کند. بروز رفتارهای تولید مثلی نیاز به مکانیسم های بلوغ (Maturation) و مکانیسم های تحریکی دارد تا قادر به تولید رفتارهای تولید مثلی گردد. قسمت عمده رفتارهای تولید مثلی به وضعیت هورمونی ناشی از تحریکات حسی بستگی دارد. توانایی بروز رفتارهای تولید مثلی به مجموعه وسیعی از عوامل متنوع مانند مکانیسم های عصبی، مکانیسم های هورمونی و مکانیسم های فرومونی (Pheromone) و دریافت تحریک بیرونی می باشد. مجموعه این شرایط حیوان را به وضعیت بروز رفتارهای تولید مثلی می رساند که در ادامه به دلیل اولویت بالای غریزی این رفتار سایر رفتارهای حیوان را تحت الشعاع قرار می دهد.
عوامل تحریک کننده:
1- بویائی (Olfaction): حس بویائی اهمیت زیادی در تحریک بروز بسیاری از رفتارهای حیوانات در به عنوان مثال زمانی که حس بویائی را در دام متوقف کنیم، رفتار تولید مثلی کاهش می یابد. رایحه یا بو می تواند از عوامل اصلی تحریک جنسی نر باشد. ترکیباتی که توسط یک حیوان تولید می شود و موجب انتقال اطلاعات و علائم از طریق بویائی به حیوان دیگر می شود فرمون ها (Pheromones) نام دارد. فرمون ها دارای مکان های سنتز و دریافت می باشند. به عنوان مثال در خوک نر (Boar) این فرمون ها در غدد بزاقی تحت الفکی سنتز می شوند و از طریق مایعات بزاقی ترشح می گردند. بوهای متنوعی در حیوانات نر از جمله انسان شناسایی شده اند که در هر گونه از حیوانات وظیفه ارسال پیام به دیگر اعضای آن گونه را بر عهده دارد و نیز در ضمینه ارتباط مادر با فرزند ترشح این مواد حاوی بو نقش مهمی را بر عهده دارند.
2- بینایی (Photoperiodism): پس از شناسایی اولیه توسط سیستم بویائی، سیستم بینایی به عنوان دومین عامل شناسایی بین فرزند و مادر شکل می گیرد، همچنین طول روز به عنوان عاملی در جهت بروز رفتار تولید مثلی در حیوانات اهلی حائز اهمیت است. فتوپریودیسم به دو شکل بر روی رفتار حیوان تاثیر می گذارد:
الف) برخی از حیوانات رفتارهای تولید مثلی را در بخشی از سال که دوره روشنایی روز طولانی تر است نشان می دهد به عنوان مثال، فصل تولید مثل اسب ها در بهار می باشد که در این فصل طول روز شروع به افزایش می کند و شدت نور نیز بیشتر است و در طول زمان تا فصل تابستان افزایش طول روز ادامه دارد.
ب) برخی از گونه های حیوانی زمان تولید مثل خود را در بخشی از سال که حداقل طول روز را دارد قرار می دهند که در این فصل طول روز کمتر از طول تاریکی شب می باشد و تا فصل زمستان مرتباً کاهش می تابد.
3- تحریک شنوایی: شواهد زیادی در دست است که تحریک شنوایی نقش مهمی در ایجاد ارتباط بین مادر و فرزند ایفا می نماید حیوانات نسبت به اصوات مختلف پاسخ های رفتاری متفاوتی را از خود بروز می کنند.
4- عوامل هورمونی و فرومونی: رفتارهای تولید مثلی بر اساس تفاوت های جنسی که در مغز در زمان جنینی رخ می دهد پایه گذاری می شود. انجام رفتار جنسی بر اساس تحریک ایجاد شده بر اساس استروژن در جنس ماده و تستسترون در جنس نر صورت می گیرد. همچنین فرمون ها و تحریک بویائی نقش مهمی در ایجاد ارتباط جنسی دارد و می تواند از طریق غدد پوستی ترشح شود یا در ادرار، مدفوع یا بزاق وارد شود.
پاسخ های سیستم تولید مثلی به تغییرات فصلی و آب و هوایی:
:(Seasonal and climatic breeding responses)
تغییرات فصلی و آب و هوایی می تواند تولید مثل را تحت تاثیر خود قرار دهد. به عنوان مثال، گوسفند فعالیت تولید مثلی خود را به فصل های بخصوصی محدود می کند و به این ترتیب بره ها می توانند در فصولی که از نظر آب و هوایی مناسب هستند متولد شوند و رشد کنند. اسب و بز از دیگر حیوانات دارای تولید مثل فصلی می باشند. در برخی گونه ها مانند گاو که دارای تولید مثل دائمی هستند شدت تولید مثل و بروز رفتارهای تولید مثلی در برخی فصول بیشتر است.
1- اثرات دما (Temperature effects): در تمامی گونه ها حتی گونه هایی که به صورت یکنواخت در طول سال تولید مثل دارند تغییرات دما و آب و هوا می تواند رفتارهای تولید مثلی را تحت تاثیر قرار دهند. مشاهده شده است که بروز سرمای ناگهانی در محیط گاوداری می تواند باعث کاهش دام های فحل گردد. در گاو و در بز مشاهده شده است، در فصولی که باران می بارد و علوفه شروع به رشد می نماید میزان فحلی افزایش می یابد. در گونه ای از گاوهای بومی غرب آفریقا میزان فحلی در فصول بارانی بیشتر است. کاهش اندک دما می تواند در گوسفند باعث بروز بیشتر رفتارهای تولید مثلی در فصل جفتگیری گردد. در گاوهای نر افزایش دما و روزهای گرم سال باعث کاهش میل جنسی می گردد و رسیدن به دمای 40 تا 50 درجه باعث توقف میل جنسی در گاو نر می گردد. این اثرات موقتی هستند و در صورتی که حیوان نر را با کمک پاشیدن آب خنک کنیم، میل جنسی باز خواهد گشت. این امر به دلیل حفظ تعادل بدن می باشد، تا از فعالیت بدنی در زمان هوای گرم جلوگیری شود و سلامت دام حفظ گردد. (مرکز این کنترل در هیپوتالاموس می باشد)
2- ریتم درونی (Inherent rhythm): به طور کلی رفتارهای جنسی از دو عامل تحریک محیط و آهنگ داخلی حیوان منشاء می گیرد و تحریک بیرونی برای فعال ساختن آنچه که در درون حیوان به شکل بالقوه وجود دارد کافی نیست. بخش داخلی تولیدکننده رفتارهای تولید مثلی، خود نیز قابل تطابق با محیط می باشد. به عنوان مثال در بین میش هایی که از انگلستان به آفریقای جنوبی منتقل شده بودند، برخی بلافاصله نسبت به فصل تولید مثلی نیمکره جنوبی تطابق نمودند، اما برخی دیگر در طی زمان نسبتاً طولانی به این تطابق دست یافتند و از 2 سال تمامی این میش ها به تولید مثل در ماه های پاییز تغییر پیدا نمودند.
3- الگوی شبانه روزی (Daily pattern): در بسیاری از گونه ها تولید مثل در دوره های مشخصی در 24 ساعت رخ می دهد. به عنوان مثال بیشتر گوسفندان در طی ساعات طلوع یا غروب خورشید (بیشتر ساعات غروب) رفتارهای تولید مثلی نشان می دهند. در برخی گوسفندان بیشتر جهش ها (Mounting) توسط قوچ ها در صبح زود انجام می شود و دلیل اصلی آن شیوع بیش از 75% از فحلی ها در شب می باشد و آمادگی میش ها در حدود زمانی طلوع آفتاب خواهد بود و این الگوی زمانی در ابتدای فصل تولید مثل بیشتر مشاهده می شود. در گاوهای نژاد (Red sidhi) در پاکستان در بیش از 60% از گاوها، شروع فحلی در طی ساعات شب است جفتگیری نیز در شب انجام می شود.
رفتار تولید مثلی در جنس ماده:
3 خصوصیت در ایجاد جفتگیری موفق در پستانداران ماده حائز اهمیت است:
الف) جزابیت (Attractiveness)
ب) احساس نیاز (Proceptivity)
ج) پذیرش (Reseptivity)
جزابیت با میزان تحریک رفتار تولید مثلی که در جنس نر ایجاد می شود سنجیده می شود. این امر بر پایه بوی تولید شده از جنس ماده و کیفیت ظاهری جنس ماده ایجاد می شود.
در مورد احساس نیاز میزان دعوت یا رفتار جذب کننده جنس نر ملاک خواهد بود.
پذیرش، اجازه نزدیک شدن و تماس جنس نر و اجازه جفتگیری مطرح است.
به منظور جفتگیری، پستاندار ماده باید در وضعیت فحلی(Oestrus) قرار گیرد. به موقعیتی که در طی آن جنس ماده به دنبال جنس نر می گردد و جنس نر را می پذیرد فحلی می گوییم. رفتارهای دام ماده در زمان فحلی با تغییرات فیزیولوژیکی اندام های جنسی ماده جهت جفتگیری و بارور شدن می باشد. علامت های فحلی در هر گونه مشخص است. اما در بین افراد هر گونه ممکن است به شکل های گوناگون مشاهده شود. در طی دوره فحلی کاهش میزان تغذیه و استراحت مشاهده می شود و در عوض تحرک دام بیشتر می شود و تولید صدای دام افزایش می یابد. عوامل محیطی می توانند بروز فحلی را تحت تاثیر خود قرار دهند. این عوامل از قبیل تغذیه و جایگاه نگهداری دام و وضعیت سلامت دام می تواند فحلی را تحت تاثیر قرار دهند.
ویژگی ها و خصوصیات دوره فحلی:
1- فحلی پنهان (Silent oestrus): گاهی اوقات فحلی در گاو می تواند فاقد علائم ظاهری باشد و به عنوان فحلی ساکت یا تخمک گذاری مخفی بیان می شود، و حتی ممکن است قابل تشخیص نباشد و منجر به بروز مشکل در گله های پرورشی گاو و اسب می گردد. در گاو و مادیان از طریق لمس تخمدان ها از مقعد می توان وضعیت تخمدان ها و فحلی را مشهود کرد.
2- عدم بروز فحلی: عدم فحلی شرایطی است که در طی آن حیوان ماده نمی تواند بطور منظم و دوره ای فحلی را نشان دهد؛ البته در زمان آبستنی دام و نیز در حیواناتی که فحلی فصلی دارند، عدم بروز فحلی طبیعی است. همچنین در بین 2% از گاوهای شیری بروز فحلی در زمان آبستنی نیز مشاهده می شود. همچنین گوسفندان نیز گاهی در فصل غیر از فصل تولید مثلی ممکن است فحلی را نشان دهند.
3- آغاز فحلی: بنظر می رسد شروع فحلی در گاوهای شیری ممکن است در هر ساعت از شب یا روز رخ دهد اما بیشتر رفتارهای تولید مثلی و جهش زدن در طی ساعات شب مشاهده می شود. در فصول گرم سال و یا مناطق دارای آب و هوای گرم وقوع فحلی در شب بیشتر است. گزارش گردیده است که حدود 75% از فحلی های گوسفندان در مناطق گرمسیری در طی شب است.
4- تولید صدا در فحلی: گاوهای شیری و بزها عموماً در طی دوره فحلی از خود صدا تولید می کنند که عموماً به دلیل جلب توجه جنس نر صورت می گیرد.
5- طول دوره فحلی: در برخی حیوانات مانند اسب طول دوره فحلی منظم نیست؛ در مادیان فحلی می تواند حدود یک هفته ادامه داشته باشد و محدوده زمانی فحلی در اسب بین 4 تا10 روز می باشد و در زمان فصل تولید مثل اغلب فحلی کوتاه تر مشاهده می شود. در گاوهای شیری زمان فحلی حدود 18 تا 24 ساعت می باشد که در فصل های مختلف این زمان متفاوت است؛ در بهار حدود 15 ساعت و در پاییز حدود 20 ساعت می باشد. باید توجه داشت که انجام جفتگیری باعث کوتاه شدن زمان فحلی می شود. در گوسفند نیز طول فحلی تحت تاثیر فصل می باشد. در برخی از نژادها مانند مرینو یا مرینوس تفاوت فحلی در فصول مختلف مشاهده نمی شود. جفتگیری در گوسفند نیز باعث کاهش طول دوره فحلی می شود.
6- بروز فحلی پس از زایش: در برخی از گونه ها به دلیل اینکه برای تولید مثل مجدد بازگشت رحم به وضعیت طبیعی خود مستلزم گذر زمان است. بلافاصله پس از زایش حیوان ماده قادر به تولید مثل و بروز فحلی نیست، با وجود این امر برخی از گونه ها در مدت زمان کوتاهی پس از زایش می توانند فحلی را نشان دهند. بعنوان مثال مادیان در زمان کوتاهی پس از زایش می توانند فحلی را نشان دهند که حدود 9 روز پس از زایش است اما این فحلی زمان کوتاه و قابلیت باروری کمی دارد. حدود 65 تا 69 درصد مادیان حداکثر تا بیستمین روز پس از زایش، فحلی را نشان می دهند. در گاو زمان بروز اولین فحلی پس از زایش طولانی تر است و اگر در این مدت گوساله از مادر خود تغذیه نماید، زمان بروز فحلی طولانی تر نیز خواهد گردید. در اغلب نژادهای اروپایی گاو اولین فحلی را حدود 7/37 روز پس از زایش نشان می دهد؛ این زمان می تواند تحت تاثیر تولید گاو نیز باشد. در گاوهای پُرتولید علائم اولین فحلی پس از زایش دیرتر بروز خواهد نمود و اگر به گوساله خود شیر دهد این زمان به حدود 6 ماه افزایش خواهد یافت. نگهداری گاو نر در کنار گاوهای ماده باعث کوتاه تر شدن زمان بروز اولین فحلی پس از زایش می شود. در بعضی از گونه های گوسفند که آهنگ تولید مثل فصلی دارد فحلی را در مدت زمان بسیار کوتاهی پس از بره زایی و قبل از شروع فصل غیرتولید مثلی خود نشان می دهد.
رفتارهای فحلی در گونه های مختلف دام:
1- گوسفند: به جز در برخی موارد استثنائی، فحلی در گوسفند به صورت آرام مشاهده می شود. تشخیص فحلی در میش اگر قوچی در گله وجود نداشته باشد کار بسیار مشکلی خواهد بود. اما اگر در گله قوچ وجود داشته باشد میش ها به دنبال قوچ می گردند و میش فحل، در طول یک دوره 24 ساعته کاملاً در نزدیکی قوچ قرار خواهد گرفت. گاهی اوقات میش خود را به بدن قوچ می مالد. علامت دیگر فحلی در گوسفند لرزش دم می باشد که فقط در زمان جفتگیری قابل مشاهده است؛ اما پرش زدن میش ها بر روی یکدیگر در زمان فحلی مشاهده نمی شود.
2- بز (Goat): در مقایسه با گوسفند فحلی در بز دارای علائم کاملاً مشخص می باشد. تمامی نژادهای بز رفتارهای بارز فحلی را نشان می دهند. در طول یک یا دو روز دوره فحلی، بز ماده حرکت سریع دم به شکل موج نشان می دهد. نسبت به روز های معمولی خوراک کمتری می خورد و بدون هدف خاصی به اطراف می پرد.
3- گاو شیری (Cattle): در گاوهای شیری فحلی به شکل بسیار قوی و بارز که بتوان آن را هیجان جنسی(Heat) نامید، مشاهده نمی شود. اما فحلی در گاو دارای علامتهایی از جمله بی قراری عمومی، بالا بردن دم، کشیدن و خم کردن پشت و حرکت به اطراف می باشد. مشخص ترین علامت فحلی در گاو ایستادن گاو فحل و اجازه دادن به دیگر گاوها در پریدن به پشت گاو فحل می باشد. و یا اینکه گاو فحل بر روی گاوهای دیگر گله سوار می شود. علائم رفتاری فحلی در گاوهای شیری شامل موارد زیر است:
الف) افزایش فعالیت و تحرک گاو و مشاهده بی قراری در گاو
ب) تولید صدای بیش از حد معمول
ج) افزایش حرکت زبان و لیسیدن گاوهای دیگر
د) پرش زدن یا سواری دادن به گاوهای دیگر زمانی که تعداد زیادی گاو در گله حضور دارند، پرش های این گاوها که در پی پرش اولیه گاو فحل رخ می دهد شناسایی گاو فحل را مشکل می سازد. اما زمانی که یک حیوان بطور مشخص می ایستد تا سایر گاوها بر روی او بپرند معمولاً آن گاو فحل می باشد.
ه) زمان فحلی بین 12 تا 24 ساعت می باشد. فعالیت نامنظم تخمدان ها می تواند باعث تغییر رفتارهای طبیعی تولید مثلی در گاو ماده گردد. عدم فعالیت منظم تخمدان باعث عدم بروز فحلی و یا فحلی نامنظم می گردد. کیت های فولیکول تخمدان شایع ترین دلیل هر دو عارضه می باشد. ناهنجاری های دیگر تخمدان باعث کاهش میزان فحلی می گردد.
4- اسب: بر خلاف گاوها در اسب پرش بر روی اسب های دیگر مشاهده نمی شود، اما فحلی در اسب ویژگی های مخصوص خود را دارد و می توان گفت بشدت هیجان جنسی و رفتارهای جنسی در اسب بیش از سایر گونه های اهلی می باشد. مادیان فحل مکرراً ادرار می کنند، در طی این دوره ادرار که دارای قوام کمی می باشد، بر روی کپرهای حیوان پخش می شود. مادیان فحل دم خود را کاملاً بلند می کنند، پاشنه های سُم های عقبی را از روی زمین بلند می کنند و فقط انگشت آن پا بر روی زمین قرار می گیرد. در طی زمان فحلی مادیان با بازکردن مکرر واژن، کلیتوریس را به نمایش می گذارند طول متوسط فحلی در مادیان 4 تا 6 روز می باشد. در مادیان زمانی که رشد فولیکول در تخمدان بدون بروز علائم ظاهری فحلی باشد، این فحلی را سرکوب شده یا ساکت می گویند که در طی آن تخمک گذاری انجام نمی گیرد. در مورد مادیان بی نظمی فحلی مشاهده می شود. حدود 50% از فحلی ها در کشورهای اروپایی در فصل زمستان انجام نمی شود و در کانادا تقریباً همگی مادیانها عدم فحلی فصلی را نشان می دهند.
انواع رفتارهای فحلی در حیوانات اهلی:
شکل رفتارهای جنسی
دام
ادرار مکرر، بلند کردن دم، نمایش کلیتوریس، انقباض واژن
اسب
بی قراری در ابتدای فحلی، حرکت متناوب و سریع دم، کاهش اشتها به مدت یک روز
بز
بی قراری، بالا بردن و چرخاندن دم، تولید صدا، پرش زدن یا ایستادن و اجازه دادن به سایر گاوها جهت پرش، واژن توسط گاوهای دیگر بوئیده می شود
گاو
دوره کوتاه بی قراری، در فحلی میش ها به دنبال قوچ می گردند و در کنار قوچ ها قرار می گیرند و ممکن است به همراه قوچ از گله جدا شوند
گوسفند
ویژگی های فحلی در اسب:
شرح
دامنه
متوسط
خصوصیت
بستگی به نوع نژاد دارد
24-10ماه
18ماه
سن بروز اولین فحلی
طول دوره تولید مثلی بستگی به طول دوره فحلی دارد فحلی 5 روزه باعث سیکل 21 روزه و فحلی 10 روزه باعث سیکل 26 روزه می گردد
26-19روز
21 روز
طول دوره تولید مثلی
در ابتدای فصل تولید مثلی طول فحلی بیشتر است و هرچه فصل تولید مثل پیش می رود طول فحلی کاهش می یابد
10-2 روز
6 روز
طول فحلی
اولین فحلی حدود 9 روز پس از زایش رخ می دهد
13-4 روز
9-4 روز
اولین فحلی پس از زایش
به نژاد اسب بستگی دارد
22-16سال
18سال
طول دوره زندگی تولید مثلی
اسب حیوان دارای چند فحلی در فصل تولید مثل می باشد و فصل تولید مثل اسب در بهار و تابستان (همراه با افزایش نور) در نیمکره شمالی یا جنوبی می باشد فصل تولید در مناطق گرمسیر طولانی تر و درنزدیک قطب ها کوتاه است
سیکل و فصل تولید مثل
ویژگی های فحلی در بز:
شرح
دامنه
متوسط
خصوصیت
بزغاله هایی که در بهار متولد می شوند در پاییز همان سال فحل می شوند
8-4 ماه
5 ماه
سن بروز اولین فحلی
21-18روز
19 روز
طول دوره تولید مثلی
به ندرت کمتر از 24 ساعت مشاهده می شود
3-1 روز
28 ساعت
طول فحلی
برخی از نژادهای گرمسیری می توانند در زمان شیردهی نیز فحل شوند
پاییز
اولین فحلی پس از زایش
در نژادهای گرمسیری کمتر است
10-6 سال
7 سال
طول دوره زندگی تولید مثلی
10-8 فحلی در هر فصل تولید مثلی
چندفحلی فصلی
نوع دوره فحلی
در حدود روز تعادل پاییزی آغاز می شود، در نیمکره شمالی از شهریور تا دی ماه در نواحی گرمسیری طولانی تر است
فصل تولید مثل
ویژگی های فحلی در گوسفند:
شرح
دامنه
متوسط
خصوصیت
پس از رشد کافی، معمولاً در اولین پاییز رخ می دهد
12-7 ماه
9 ماه
سن بروز اولین فحلی
بزرگ بودن دامنه به دلیل وجود فحلی مخفی در این حیوان است
20-14 روز
16/5 روز
طول دوره تولید مثلی
48-24 ساعت
26 ساعت
طول فحلی
برخی شب ها در زمان شیردهی فحلی را نشان می دهند
بهار یا پاییز
اولین فحلی پس از زایش
8-5 سال
6 سال
طول دوره زندگی تولید مثلی
7 تا 13 فحلی در هر فصل رخ می دهد
چندفحلی فصلی
نوع دوره فحلی
رفتارهای تولید مثلی در جنس نر:
نمایش رفتارهای جنسی در حیوانات نر به عنوان تمایل جنسی شناخته می شود. تمایل جنسی پس از بلوغ بوجود می آید و پس از آن در طول دوره زندگی حیوان نر ادامه پیدا می کند. تمایل جنسی در جنس نر به دلیل تولید هورمون تستسترون توسط بیضه ها می باشد و بین گونه های مختلف تفاوتهایی در این ضمینه وجود دارد. در گاو نر تمایل جنسی بر اساس سن گاو و نژاد گاو متغییر می باشد و بطور کلی تمایل جنسی به میزان کمتری در نژادهای گوشتی نسبت به نژادهای شیری مشاهده می شود. در بین گونه های مختلف بیشترین میل جنسی را در حیوانات دارای تولید مثل فصلی مانند قوچ ها مشاهده می کنیم. گونه هایی که فصل تولید مثلی آنها در زمان کوتاهی متمرکز می باشد دارای توانایی جنسی بیشتر برای تولید مثل موثر در زمان کوتاه می باشند. سطح میل جنسی با تغییر برخی عوامل تغییر خواهد نمود. معمولاً قوچ های جوان تمایل جنسی کمتری را پس از ورود به گله جدید نشان می دهند. همچنین تغییرات فیزیکی در گاوهای نر مسن باعث کاهش میل جنسی آنها می گردد. بطور کلی هر حیوانی که احساس ناراحتی یا درد در حرکت یا جهش داشته باشد میل جنسی کمتری را از خود نشان می دهد. همچنین عامل دما می تواند باعث کاهش میل تولید مثلی گردد. چاقی و مشکلات اسکلتی نیز باعث بروز کاهش در میل جنسی خواهد بود.
در طبیعت کم بودن میل جنسی می تواند باعث کاهش تولید مثل و کاهش تعداد نتاج آن حیوان گردد. اما در پرورش دام های اهلی انتخاب های پرورش دهنده می تواند باعث تولید مثل هر یک از دام های نر گردد.
ویژگی های رفتاری جنس نر:
یکی از ویژگی های اصلی رفتاری جنس نر در سمداران (Olfactory reflex) می باشد که در طی این عکس العمل، جنس نر سر و گردن خود را کاملاً کشیده نگه می دارد و لب بالای خود را به سوی بالا می کشد و تنفس کوتاه و سریع دارد. معمولاً این حرکات پس از بوئیدن ادرار جنس ماده و اعضای تناسلی جنس ماده رخ می دهد. رفتارهای جنس نر را به طور کلی می توان به 5 بخش تقسیم کرد:
1- اعلام کردن: در این مرحله گاوهای نر به مقابله با یکدیگر می پردازند، حیوان گردن خود را می کشد و موهای پشت گردن خود را بلند می کند. در اسب بلند شدن بر روی پاهای عقب خوابانیدن گوش ها جزو رفتارهای اعلام کننده می باشد.
2- مبارزه خواهی و رقابت: در تمامی گونه ها تا حدودی بین نرهای بالغ رقابت رخ می دهد و پس از انجام مبارزه برنده مشخص می شود و نر برنده معمولاً تعداد فرزند بیشتری را تولید خواهد کرد. در شرایط پرورش صنعتی ممکن است حضور گاو نر برتر (Boss bull) یا قوچ برتر (Boss ram) مشاهده می شود. در گاو رفتار مبارزه طلبانه در 3 بخش قابل تفکیک است:
الف) گاو با پای جلوی خود به زمین می کوبد و سر خود را پایین نگه می دارد.
ب) گاو صورت خود را به زمین که توسط پای جلوی خود لگدکوب کرده می مالد.
ج) گاو بی حرکت می ایستد و مرتباً صدای خفه ای از گلوی خود خارج می کند.
3- فرستادن علامت و نشانه گذاری: به منظور مشخص ساختن قلمروی جنسی (Sexual trittory) حیوانات زمین را با پا می کنند و قلمروی خود را مشخص می سازند که بیشتر در گاو مشاهده می شود. اسب های نر با ادرار کردن، اطراف قلمروی خود را در مرتع علامتگذاری می کنند و این عمل را با فواصل کوتاهی در همان نقاط تکرار می کند و به این ترتیب هم قلمروی خود را مشخص می کنند و هم جنس ماده را توسط فرمون ها تحریک می کنند.
4- جستجو و هدایت کردن جنس ماده: جستجو کردن جنس ماده و هدایت کردن آن در پشت سر جنس نر یک مرحله دیگر از رفتارهای تولید مثلی جنس نر است؛ امروزه مشخص شده است که این رفتار در تحریک جنس ماده نقش خواهد داشت.
5- هل دادن و جهت دادن: معمولاً پیش از فحلی یا همزمان با فحلی جنس ماده، دام نر توسط آرنج (Elbow) و یا سر حیوان ماده را به اطراف هل می دهد. در صورتی که حیوان ماده به آرامی به ایستد یا مقاومت کند این امر مثبت تلقی می شود و اثر تحریک کننده افزایشی بر روی حیوان نر خواهد داشت. اسب های نر هل دادن جنس ماده را توسط شانه نیز انجام می دهند و اگر مادیان فحل باشد اسب نر مبادرت به گاز گرفتن مادیان می نماید.
عوامل موثر بر رفتارهای جنسی نر:
1- چاقی: در گاوهای گوشتی افزایش وزن و چاقی میزان تمایل جنسی را کاهش می دهد. چاقی در کلیه حیوانات معمولاً باعث کاهش میل جنسی می شود که این امر با تغییرات فیزیکی و ناهنجاری های اکتسابی اسکلت استخوانی حیوان نر چاق همراه است.
2- سن: افزایش سن در گاوها باعث کاهش میل جنسی جنس نر می گردد.
3- گرمای فصلی: افزایش دما در تابستان باعث کاهش میل جنسی جنس نر می شود.
4- میزان تغذیه: مشاهده شده است که افزایش مصرف خوراک در گوساله های جوان ترشح هورمون تستسترون را کاهش می دهد و باعث کاهش میل جنسی می گردد.
5- ژنتیک: در بین نژادهای مختلف میزان تمایل جنسی جنس نر نیز متفاوت است.
با وجود عوامل موثر بر روی میزان میل جنسی مقدار اسپرم تولید شده و کیفیت آن تحت تاثیر میل جنسی قرار ندارد. بعنوان مثال مایع منی (Semen) تولید شده در قوچ های دارای میل جنسی معمولی تفاوتی با قوچ های دارای میل جنسی کم نشان نمی دهد.
اندازه گیری میل جنسی دام نر:
پارامترهای مورد نظر در اندازه گیری میل جنسی عبارتند از:
1- تعداد انزال (Ejaculation) در یک آزمایش تخلیه کامل
2- زمان عکس العمل (میزان تاخیر قبل از انزال)
3- نسبت عدم موفقیت در پرش زدن
4- نسبت عدم موفقیت در انزال
لازم به ذکر است کلیه این پارامترها باید در شرایط ثابت و یکسان اندازه گیری شود. در بررسی انجام شده بر روی گاوهای نر نژادهای مختلف و سنین مختلف مشاهده شده که گاوهای با سن بیش از 4 سال زمان عکس العمل طولانی تری دارند و این زمان در نژادهای گوشتی بیشتر از نژادهای شیری می باشد. خصوصیات رفتاری گاو نر نیز در زمان انزال موثر می باشد. گاوهای نر که رفتار تهاجمی بیشتری دارند زمان عکس العمل پیش از انزال کمتری را نشان می دهند.
اثر نژاد و سن بر روی میانگین زمان قبل از انزال بر حسب دقیقه
گاوهای شیری
گاوهای گوشتی
گروه سنی
12
24
4 سال و بیشتر
5
6
کمتر از 4 سال
جفتگیری (Copulation):
در حیوانات اهلی آمیزش زمانی است که در طی آن بیشترین مقدار اسپرماتوزوا وارد دستگاه تولید مثلی جنس ماده می شود تا پس از رها شدن تخمک در جنس ماده سلول تخم را تشکیل دهد. اولین آمیزش ها اغلب در اوایل زمان فحلی صورت می گیرد و با گذشت مراحل مختلف فحلی آمیزش ها تکرار می شوند و در اواخر فحلی کاهش می یابد. در آمیزش هر دو جنس به یک اندازه نقش دارند. در جنس ماده بروز فحلی و رفتارهای ناشی از آن باعث بروز رفتارهای تولید مثلی در جنس نر و در نهایت موجب آمیزش می گردد. رفتارهای جنس ماده باعث جذب جنس نر می گردد. معمولاً حیوان نر خود را بطور مستقیم و در پشت حیوان ماده قرار می دهد تا شرایط را برای پرش بر روی حیوان ماده فراهم کند. معمولاً پریدن بر روی جنس مخالف در گاو مشاهده می شود و گاوهای ماده حتی با حضور گاو نر در گله بر روی یکدیگر پرش می زنند اما در اسب این امر به ندرت مشاهده می شود و در گوسفند تقریباً رخ نمی دهد. پرش جنس نر بر روی حیوان ماده از گونه دیگر نیز به ندرت اتفاق می افتد. اما اسب های نر بطور معمول بر روی خر (Donkey) و الاغ ماده نیز پرش می کنند. این گونه آمیزش بین گونه ای باعث تولید قاطر (Mule) می شود. آمیزش گوسفند و بز نیز رخ می دهد اما این آمیزش نمی تواند منجر به تولید تخم و باروری گردد. در زمان جفتگیری پس از پرش، جفت نر معمولاً با پاهای جلوی خود حرکت حیوان ماده را محدود می کند و عمل انزال را انجام می دهد، پس از انزال حیوان نر معمولاً عملیات آمیزش را تکرار می کند. با تکرار آمیزش از رفتارهای تحریک کننده جنس ماده کاسته می شود و تکرار آمیزش نیز رخ نخواهد داد. اما اگر حیوان ماده جدیدی که فحل باشد در اختیار جنس نر قرار گیرد رفتارهای تولید مثلی جنس نر می تواند به سرعت به صورت اولیه بازگردد. اسب های نر معمولاً در هر فحلی بین 5 تا 10 مرتبه، گاو نر 5 یا 6 مرتبه و گوسفندان نر 3 تا 4 مرتبه آمیزش را انجام می دهند و این تعداد بستگی به میزان پذیرش آمیزش از سوی جنس ماده دارد.
ناتوانی جنسی: بررسی ناتوانی جنسی (Impotence) از این جهت که بر روی توانایی گله در افزایش تعداد تاثیر مستقیم دارد از نظر اقتصادی حائز اهمیت است. ناتوانی در جفتگیری مهمترین دلیل حذف گاوهای نر گله گزارش شده است و ناتوانی ممکن است به دلیل عدم میل جنسی، عدم توانایی انجام آمیزش و عدم توانایی انزال رخ دهد و عوامل فیزیکی هورمونی و ژنتیکی می تواند باعث بروز ناتوانی جنسی گردد.
رفتارهای جنینی:
پس از انجام تولید مثل توسط والدین فصل بعدی که رفتارهای جنینی می باشد مورد توجه پرورش دهندگان دام قرار می گیرد. چون یکی از روش های کنترل و کاهش میزان تلفات در دوره جنینی شناخت رفتارهای جنینی می باشد. رفتارهای کلی جنین پستانداران در داخل بدن مادر شامل چرخش در جهت های مختلف و ضربه زدن به رحم می باشد. توسط عکسبرداری بوسیله اشعه X یا رادیوگرافی رفتارهای جنین را در داخل رحم مادر مورد بررسی قرار می دهند. عوامل عصبی که از نخاع یا مغز جنین به عضلات فرمان می دهند آغاز کننده حرکات جنینی هستند و در صورتی که سیستم عصبی به تکامل کافی نرسیده باشد حرکات جنینی تحت تاثیر قرار خواهد گرفت. عامل دیگر در طبیعی بودن حرکات جنین توسعه عضلات می باشد که با بروز مشکلات عضلانی از جمله کم کاری تیروئید جنین، رشد عضلات دچار اختلال شده و رفتارهای جنینی تحت تاثیر قرار می گیرد. بجز چرخش بدن و حرکت دادن گردن تحریک و بازکردن آرواره ها نیز از حرکات قابل توجه جنین می باشد. در گوسفند حدود 40 روز پیش از زایمان باز و بسته کردن سریع دهان جنین قابل مشاهده است و شبیه حرکت مکیدن است. در هفته آخر آبستنی گوسفند نوع حرکت آرواره ها تنوع بیشتری می یابد و حرکات فک بالا و فک پایین در یک زاویه انجام می شود و بدون باز شدن دهان عملی شبیه به جویدن را انجام می دهد. بنابراین جنین در زمان به دنیا آمدن می تواند رفتارهای مکیدن و جویدن را انجام دهد. اصولاً با نزدیک شدن به زمان زایمان حرکات جنینی حالت کامل تر و پیچیده تری به خود می گیرد و حداکثر این فعالیت حدود 3 روز پیش از زایمان قابل مشاهده است و در روز آخر نزدیک به زمان میزان تحرک جنینی اندکی کاهش می یابد.
حرکات جنینی در روزهای آخر آبستنی باعث قرار گرفتن جنین در موقعیت مناسب برای ورود به مجرای زایمان و تولد می گردد. ان حرکات بطور کلی شامل موارد زیر می باشد:
1- حرکات عمومی بدن
2- کشیدگی مفاصل مچ و پاهای جلو بسوی لگن مادر
3- بالا بردن سر و گردن
4- چرخش و حرکت سر بسوی لگن مادر
5- چرخش تنه
پس از انجام این حرکت ها و نزدیک شدن جنین به لگن مادر مفاصل موجود در لگن مادر شروع به باز شدن می نماید و با چرخش جنین، جنین در داخل لگن مادر قرار می گیرد و به مرحله ای می رسد که پس از آن قابل برگشت و چرخش مجدد نمی باشد (Point of no return) و در این زمان مادر شروع به نشان دادن رفتارهای زایش و درد می نماید، و در برخی مواقع ممکن است بره یا گوساله با وضعیت پاهای عقبی وارد کانال زایمان شود که فراوانی کمتری نسبت به وضعیت با سر دارد.
رفتارهای زایمان (Parturient behavior):
زایمان شامل 3 مرحله متمایز می باشد:
1- اتساع سرویکس و شروع رفتارهای زایمان
2- خارج شدن جنین (Expulsion)
3- خروج جفت (Fetal membranes)
و به همین ترتیب می توان رفتارهای زایمان را به 3 نوع رفتارهای پیش از زایمان، رفتار تولد و رفتار پس از زایمان تقسیم بندی کرد.
الف) دوره پیش از زایمان (Preparturient): دوره پیش از زایمان از انتهای زمان آبستنی تا زمان خروج جنین را شامل می شود. در این دوره بسیاری از حیوانات خود را از گله جدا می نمایند و مکانی را جهت زایمان انتخاب می کنند. در مراتع آزاد حیوانات مکان های غیرقابل دسترسی برای دیگران را انتخاب می کنند. نشخوارکنندگان اهلی حدود یک یا دو ساعت پیش از زایمان خود را از گله اصلی جدا می کنند. در تحت شرایط متراکم (intensive housing) ملاحظه رفتارهای پیش از زایمان چندان امکان پذیر نیست. اولین تغییرات رفتاری در مرحله پیش از زایمان (Restlessness) بی قراری، تحرک و جابه جا شدن، نشستن و برخاست های متعدد می باشد که به تدریج و با نزدیک شدن به زمان زایمان این جابه جایی ها در هر چند دقیقه یکبار تکرار می شود. شناخت رفتارهای پیش از زایمان به تخمین زمان دقیق زایمان کمک شایانی می کند و با داشتن زمان دقیق زایمان مدیر مزرعه در فراهم نمودن شرایط مناسب جهت دام آبستن و نوزاد او موفقیت بیشتری خواهد داشت. در گاوهای شیری رفتارهای پیش از زایمان از حدود 14 روز قبل از زایش آغاز می شود و 36 تا 24 ساعت قبل از زایش به حداکثر خود می رسد. کمی پیش از زایمان مشاهده می شود که گاوهای آبستن نسبت به گوساله های تازه متولد شده گاوهای دیگر توجه نشان می دهند، این رفتارها نشانگر رفتارهای مادری است که تحت تاثیر عوامل هورمونی بروز می کند. در میش های نزدیک زایش نیز این رفتارها قابل مشاهده است. در گوسفند این رفتار تا 2 هفته پیش از زایمان می تواند بروز نماید اما عموماً در دوره 12 ساعت پیش از زایمان رخ می دهد. این نوع رفتار مادرانه شامل بوئیدن و لیسیدن به جهت تمیز کردن بره می باشد و پس از زایمان دیگر میش این رفتار را نسبت بره های غریبه نشان نخواهد داد. یکی از مشکلات بروز این رفتار در مادیان ها و گاوها مشاهده می شود و آن دزدیدن فرزند می باشد که می تواند باعث بروز مشکلات در بین مادیان ها یا گاوهای موجود در یک گله گردد. یکی دیگر از رفتارهای پیش از زایمان دوری گزیدن از گله و عدم شرکت در فعالیت های اجتماعی گله از جمله در زمان در اختیار گرفتن خوراک و آب می باشد که در گاوهای شیری و گوسفند به خوبی قابل مشاهده است.
ب) زمان زایمان (The timing of parturition): زمان زایش در طی 24 ساعت در برخی از گونه ها مثل انسان و اسب دارای الگوی مشخص می باشد و در برخی گونه ها مانند گاو و گوسفند این الگوی مشخص وجود ندارد و به نظر می رسد زمان زایمان به شکل تصادفی باشد اما در یک تحقیق مشخص شده است که زایمان تلیسه ها الگوی مشخص ندارد، اما در گاوهای شیری زمان عمومی زایمان با نوبت شیردهی همزمان می باشد.
این امر به دلیل آشفتگی های رفتاری و هورمونی گاوهای شیری در زمان شیردهی که به آن عادت کرده اند می باشد.
ج) تولد: بارزترین علامت در زمان زایمان درد می باشد، پس از پاره شدن کیسه آمینیوتیک جنین به محوطه سرویکس وارد می شود و انقباضات شدید رحم باعث بیرون راندن جنین می شود، این انقباضات رحمی و انقباض عضلات شکم مهمترین رفتار مادر در زمان زایمان می باشد. جهت حداکثر شدن فشار، رفلکس های شدید شکمی و انقباض دیافراگم با انقباض عضلات صاف رحم همزمان می شود و هر کدام از انقباضات حدود چند دقیقه به طول می انجامد. ابتدا سر جنین با فشار زیادی از واژن خارج می شود و پس از سر دست ها و شانه ها خارج می شوند و سپس بقیه اندام های جنین به سرعت خارج می شوند. در صورتی که خروج سر و شانه ها به حدود چند دقیقه زمان نیاز دارد. میش معمولاً در زمان زایمان می خوابد اما گاهی اوقات نیز به صورت ایستاده زایمان می کند و طول زمان زایمان میش در حدود یک ساعت پس از وارد شدن به واژن می باشد. در زایمان های دوقلو، زمان تولد دومین بره معمولاً بسیار کوتاه تر خواهد بود. گاوها در زمان خارج شدن دست های جلو و سر گوساله معمولاً بر روی زمین می خوابند و به تدریج با پیشرفت مراحل زایش، گاو به پهلو می خوابد و یک دست و یک پای خود را از زمین جدا می سازد.
د) مرحله پس از زایش (Past parturient): بلافاصله پس از به دنیا آمدن نوزاد مادر وارد آخرین مرحله زایمان که خروج جفت و محافظت از نوزاد می باشد می گردد. معمولاً غشاهای جنینی در طی چند ساعت خارج می شوند و بسیاری از گاوها جفت خود را می خورند (Placentphagia) اما اسب ها به پدیده خوردن جفت علاقه نشان نمی دهند. معمولاً گونه هایی که جفت خود را می خورند فرزند تازه متولد شده (Neonate) را حداقل به مدت چند روز در کنار خود و در محل زایمان (Site of birth) نگه می دارد. اما معمولاً گونه هایی که جفت خود را نمی خورند در چند ساعت پس از تولد نوزاد را از خود می رانند.
ویژگی های مراحل مختلف زایمان:
دوره پس از زایمان
زایمان
دوره پیش از زایمان
گونه حیوان
اغلب حدود 2 دقیقه بر روی پهلو باقی می ماند، جفت را نمی خورد، معمولاً در روز نهم فحلی نشان می دهد
بی قراری و راه رفتن، حرکت سریع دم، لگد زدن به زمین، خمودگی، خوابیدن و انقباضات عضلات شکم، چرخش 180 درجه در جهت خروج کره
کاهش ارتباط با دیگران، بی اشتهایی در نزدیک زایمان، حرکت سریع دم همزمان با شروع زایمان، عدم تهیه بستر
مادیان
اگر جفت و پرده های جنینی تازه باشد قبل از جدا شدن کامل جفت دیواره رحم آنها را می خورد، معمولاً بلافاصله رفتارهایی مانند لیسیدن گوساله را انجام می دهد
درد و ناراحتی، بی قراری شدید (متناوباً می خوابد و برمیخیزد) معمولاً در زمان خروج جفت در حال خوابیده است، خروج جنین نسبت به مادیان کندتر است
ممکن است از گله جدا شود، بی اشتهایی حدود 1 روز، بی قراری چند ساعت پیش از زایمان، عدم تهیه بستر
گاو
به بره توجه می کند، مایعات موجود بر روی بدن بره را می لیئسد، معمولاً در مکان زایمان می ماند
متناوباً می خوابد و برمیخیزد و در زمان انقباضات معمولاً ایستاده است و در زمان خروج جنین معمولاً دراز می کشد
به بره های دیگران توجه نشان می دهد، ممکن است از گله جدا شود(66%)، بیشتر نژادها به دنبال مکانی برای زایمان هستند
میش
به بزغاله توجه نشان می دهد، بزغاله را می لیسد و حس مادری ضعیف است و بزغاله را ترک می کند
علائم واضح درد را نشان می دهد، ناله می کند
بسیار آرام به اطراف حرکت می کند، بی قراری نشان می دهد و می لرزد
بز ماده
16