بررسی اثر غلظت های مختلف اکسین بر روی ریشه زایی قلمه های نیمه خشبی نارنج و نارنج سه برگ

عنوان طرح:
اثر غلظت های مختلف اکسین بر روی ریشه زایی قلمه های
نیمه خشبی نارنج و نارنج سه برگ

چکیده
نارنج (Citrus aurantim L.) و نارنج سه برگ (Poncirus trifoliate L. Raf.) بعنوان پایه برای مرکبات استفاده می شوند. در این پژوهش اثر دو اکسین (نفتالین استیک اسید و ایندول بوتریک اسید) در 4 غلظت (صفر، 2000، 3000 و 4000 میلی گرم در لیتر) بصورت فاکتوریل در 3 تکرار در شرایط گلدانی مورد بررسی قرار گرفته است. در این بررسی صفات درصد ریشه زایی، طول بزرگترین ریشه، میانگین طول ریشه، وزن خشک ریشه و طول رشد جدید اندام هوایی برای هر 10 نمونه ای که بطور تصادفی انتخاب شده اند اندازه گیری شده و مورد تجزیه و تحلیل قرارگرفته است. نتایج نشان می دهد که کاربرد ایندول بوتریک اسید در غلظت 4000 میلی گرم در لیتر و نفتالین استیک اسید در غلظت 3000 میلی گرم در لیتر بر روی درصد ریشه زایی، طول بزرگترین ریشه، میانگین طول ریشه، وزن خشک ریشه و طول رشد جدید اندام هوایی اثرمعنی داری داشته و ایندول بوتریک اسید دارای گستره وسیعتر و اثر بهتری در ریشه زایی قلمه های نیمه خشبی نارنج و نارنج سه برگ نسبت به نفتالین استیک اسید بوده است و نفتالین استیک اسید در غلظت 4000 میلی گرم در لیتر در تمامی اندازه گیری ها اثر منفی نشان داده است. همچنین نارنج در تمامی اندازه گیری های انجام شده دارای میانگین بیسار بالاتری از نارنج سه برگ می باشد و نیز غلظت 3000 میلی گرم در لیتر نفتالین استیک اسید + غلظت 4000 میلی گرم ایندول بوتریک اسید دارای بیشترین میانگین در هر دو نارنج بوده است.
واژه های کلیدی: اکسین، نارنج، نارنج سه برگ، ایندول بوتریک اسید، نفتالین استیک اسید، ریشه زایی.

فصل اول
تاریخچه و اهمیت اقتصادی

مقدمه
منشا مرکبات بنظر بسیاری از پژوهشگران، جنوب شرقی آسیا شامل کشورهای عربی در شرق آسیا، فیلیپین و همچنین از جنوب هیمالیا تا اندونزی بوده است. در بین این مناطق وسیع احتمالا شمال شرقی هند و نواحی شمال برمه موطن و مرکز اصلی مرکبات محسوب می گردد. بعضی از انواع مرکبات قبل از مسیحیت به مناطق غربی آسیا نظیر عمان، ایران و فلسطین انتقال یافته است. یکی از انواع مرکبات بالنگ یا بادرنگ می باشد، که منشا آن از مناطق جنوبی چین تا هند بوده و بنا بر گزارشهای مورخین، اسکندر مقدونی این گونه رات در 330 سال قبل از میلاد مسیح در ایران مشاهده کرد. عقیده بر این است که بعدها گونه بالنگ به مناطق مدیترانه ای انتقال یافت. در اوایل دوران امپراطوری روم بین سال 27 قبل از میلاد و 248 بعد از میلاد بعضی گونه های مرکبات در ایتالیا شناخته شده بود، ولی پایدار نماند و از بین رفت.
تایزوبروتانکا که مطالعات وسیعی در گیاهشناسی مرکبات داشته در بیان ومعرفی منشا مرکبات، خطی را بطور فرضیاز جنوب شرقی آسیا به سمت شمال شرقی آسیا پیشنهاد نمود. وی پراکندگی مرکبات ترش و شیرین را روی این خط در جنوب دانسته که سپس به سایر نقاط دنیا پخش شده است. منشاء نارنگی در قسمت شمالی روی این خط فرضی و جنس پونسیروس در 3/1 خطی که از جنوب مرکزی چین عبور می کند در امتداد خط غربی شرقی گزارش شده است. به عقیده سویینگل موطن لایم از جزایر شرق هند بوده و احتمالاً از دریای عمان بوسیله سربازان عرب به مصر و اروپا انتقال داده شده. منشاء لیمو به خوبی شناخه شده نیست شاید گونه ای باشد که از تلاقی بالنگ و لایم حاصل شده است. به نظر متخصصین گیاهشناسی مرکبات، بالنگ و لایم هر دو گونه از مرکبات اولیه هستند و لیموها هم از نظر زمان پیدایش به دو گونه قبلی نزدیک می باشد. به گزارش کیلرمن، بذور مربوط به بالنگ و بادرنگ در حفاریهای مربوط به جنوب بابل حکایت از قدمت 4000 سال قبل از میلاد آن در این مناطق دارد. نارنج از آسیای جنوب شرقی و احتمالا هند منشا گرفته و در قرنهای اولیه میلادی به شمال افریقا و اروپا انتقال یافته است. تولکوسکی گزارش نمود از مطالب و نقوش مندرج بر کاشی ها و سفالهای تاریخی بجا مانده استنباط می شود که ارقام شیرین نارنج در روم قدیم، سال 79 بعد از میلاد وجود داشته است.
پرتقال از مناطق جنوبی چین منشا گرفته و سپس به اروپا رفته است. در همین ایام گلخانه برای حفاظت از سرما بوجود آمد. گزارشات تایید شده ای از پژوهشگران دیگر در دست است که نشان می دهد قبل از توسعه مرکبات در اروپا در چین کشت پرتقال مرسوم بوده است. هان ین- چی در 1178 میلادی27 رقم پرتقال، نارنج، نارنگی نام برده و بالنگ و کامکواتها را توصیف نموده و به بررسی روشهای خزانه داری و مدیرت و بیماریهای مرکبات در اروپا پرداخته است. گروه پوملو از جزایر هند و مالزی منشا گرفت و سپس در جزایر فی جی پخش گردید. دورگ های پوملو یا شدک در فلسطین حدود 900 سال بعد از میلاد شناخته شد و سپس به اروپا اتقال یافت. این گونه بوسیله کاپیتان کشتی هند شرقی بنام شدک، به این نام نامگذاری شد. گریپ فروت از یک جهش یا دورگ شدک در غرب هند حاصل شده است. این گونه در فلوریدای آمریکا بصورت گسترده پخش شده است که احتمالا از گیاهانی که در 1809 دن فیلیپ در جامائیکا کاشته بود منشا گرفته است. موطن نارنگی جنوب چین گزارش شده که سپس در مناطق شرقی هند گسترش یافت. مناطق تولید سنتی آن در آسیا بوده است. از آسیا نارنگی به اروپا انتقال پیدا کرد منتها خیلی دیرتر از سایرگونه های مرکبات این جابجایی صورت گرفت. برای مثال نارنگی ویلولیف در سال 1805 از چین به منطقه مدیترانه اتنقال پیدا کرد و بعدها نارنگی های معمولی از چین به نقاط دیگر انتشار یافت. ورود مرکبات در ایران بجز گونه بالنگ، سابقه ای حدود 400 ساله دارد. به اسناد مدارک تاریخی، ایران دروازه خروج مرکبات از آسیا به سایر مناطق دنیا بوده و بعبارت دیگر مرکبات از موطن اصلی آن به ایران و سپس به فلسطین و بالاخره به اروپای جنوبی و امریکا انتقال یافته است. از زمان صفویه به لحاظ تردد کشتیهای پرتغالیها در جنوب ایران، بذور پرتقال در اختیار مردم مردم جنوب قرار گرفت و کشت شد. سپس بذور آن از جنوب در حدود 300 سال قبل از به شمال کشور آورده شد و در خرم آباد تنکابن کشت گردید. پس از آن بویژه از اوائل 1300 گونه هاو ارقام مختلف مرکبات وارد ایران گردید و در باغهایی که متعلق به خاندان سلطنتی بود و یا در برخی باغهای شخصی، مربوط به علاقه مندان باغبانی کشت گردید.
مناطق تولید مرکبات
مرکبات بین عرضهای جغرافیایی 40 درجه شمالی و جنوبی از خط استوا با خاک مناسب، رطوبت کافی و در صورت عدم یخبندان تولید می گردد. لکن بنظر می رسد مناطق عمده تولید مرکبات در سطوح تجارتی در نواحی نیمه گرمسیری بالاتر از 20 درجه شمالی یا جنوبی قرار دارد. ایران یکی از کشورهای تولید کننده مرکبات است ودر بین 50 کشورتولید کننده که در سطحی حدود 6/1 میلیون هکتار، به تولید مرکبات می پردازند، ایران قریب 3 میلیون تن در مساحتی حدود 222 هزار هکتار انواع مرکبات را در مناطقمختلف شمال و جنوب کشور تولید می نماید. تمام تولیدات ایران بصورت تازه و مقادیر ناچیزی بصورت آبمیوه به مصرف داخلی می رسد. مازندران، فارس، جیرفت، کهنوج و هرمزگان به ترتیب با 6/38، 9/20، 14 و 2/12 درصد سطح از درختان باروررتبه های اول تا چهارم را به خود اختصاص داده اند. جمعا 6/85 درصد سطح بارور مرکبات کشور در این مناطق قرار دارد.
مناطق مرکبات خیز ایران
الف- سواحل دریای خزر: از آستارا تا گرگان ارقام مختلفی از مرکبات کشت می شود.محدودتهای اقلیمی موجب شده که بیشتر تراکم باغات مرکبات در نواحی چابکسر تا نوشهر و آمل تا بهشهر باشد. سطح زیر کشت ناحیه شمالی 081/84 هکتار بوده که 80 درصد آن پرتقال، 15 درصد نارنگی محلی، انشو، کلمانتین و سایر ارقام نارنگی و 5 درصد متفرقه شامل لیموترش و گریپ فروت می باشد. تولید سالیانه این ناحیه 1372978 تن می باشد.
ب- ناحیه مرکزی: این ناحیه شامل بلوچستان، خوزستان، فارس، کرمان و باختران می باشد. در این ناحیه شرایط اقلیمی متفاوت دیده می شود. عرض جغرافیایی پایینتر از 33 درجه شمالی بوده و بیشرروزها آفتابی بوده و رطوبت نسبی محیط پایین می باشد. متوسط بارندگی این مناطق 100- 300 میلیمتر بوده است و بنابراین در تابستان به 4- 5 نوبت آبیاری نیازدارند. سطح زیر کشت این منطقه 87239 هکتار بوده که 5/52 درصد آن را پرتقال، 7/28 درصد مکزیکن لایم، 6/11 درصد نارنگی محلی، 4/10 درصد لیمو شیرین، 8/2 درصد متفرقه تشکیل می دهد و جمع تولید این منطقه 1282715 تن برآورد شده است بهترین نواحی تولید مرکبات این منطقه جیرفت و بم می باشد.
ج- ناحیه بندرعباس و دریای عمان: در حاشیه خلیج فارس و دریای عمان در عرض جغرافیایی حدود 23 درجه حدود 24333 هکتار باغ مرکبات وجود دارد. این منطقه عاری از یخبندان، با رطوبت نسبی بالا حدود (53-86 درصد) و گرمای زیاد در تابستان می باشد دمای مناسب از مهر ماه تا اوائل فروردین سال بعد برای رشد و نمو مرکبات مناسب است، ولی شرایط نامطلوب تابستان و یا بهار از کیفیت پرتقال و نارنگی می کاهد. درحالیکه در این منطقه تولید لیمو شیرین و لیمو ترش از کیفیت خوبی برخوردار می باشد. ارقام این منطقه شامل 90 درصد مکزیکن لایم، 5 درصد لیموشیرین، 5 درصد سایر ارقام می باشد. تولید ناحیه ساحلی جنوب 388432 تن براورد شده است.
میزان محصول مرکبات در واحد سطح بعلل و عوامل مختلف بستگی دارد. آب و هوا، نوع خاک، مواظبت زراعی خصوصا استفاده از پایه های سالم و عاری از ویروس، همچنین نوع پایه و پیوندک و سازگاری آن با محل کشت، که هر یک تاثیر قابل ملاحظه ای در میزان محصول و کیفیت مرکبات دارد. امروزه دردنیا با افزایش تعداد درخت در هکتار، استفاده از ارقام تجارتی پر محصول و پیوند آنها روی پایه های مقاوم به امراض قارچی و ویروسی و شرایط نامساعد محیطی، میزان محصول مرکبات را تا میزان قابل توجهی در هکتار بالا برده اند. لیکن بطور متوسط در سطوح تجارتی میزان تولید حدود 30 تن در هکتار برآورد می شود. در وضعیت کنونی و در باغ های سنتی ایران میزان محصول بستگی به شرایط مختلف از 17- 5 تن در هکتار متغیر می باشد.
ارزش غذایی و موارد مصرف مرکبات
مرکبات حاوی املاح و سرشار از ویتامین های A،B،P،C بوده که جنبه دارویی و غذایی دارد. نزدیک به یک صد صنعت از مرکبات در تولید فراورده خود استفاده می کنند. تامین غذای دام از مخلوط تفاله مرکبات و ملاس چغندر، استفاده از آبمیوه آن در صنایع غذایی و بهره گیری از اسانس و اترهای چرب آن در صنایع آرایشی حائزاهمیت بسیار است. از تفاله مرکبات به میزان قابل توجهی پکتین استخراج می گردد و از اسید سیتریک مرکبات در صنایع غذایی، فلزی، نساجی، داروسازی و بالاخره برای صمغهای مصنوعی استفاده می شود.
گیاه شناسی
مرکبات گیاهانی بوته ای، درختچه ای با شاخ و برگ متراکم و یا درختی با گلهای سفید مایل به ارغوانی می باشد. گلها با داشتن 4-8 گلبرگ کلفت سفید، قرمز یا ارغوانی و 4- 5 کاسبرگ و 16-32 پرچم و بوی عطر و شهد فراوان، توجه حشرات بویژه زنبور عسل را بخود جلب می نماید. مرکبات از خانواده Rutaceae و تحت خانواده Aurantioideae بوده و طبقه بندی گیاهان این خانواده بر اساس سیستمهای متفاوتی از حدود یک صد سال قبل تاکنون انجام شده است.(8)
اولین سیستم طبقه بندی در سالهای 1875 و 1896 به ترتیب توسط هوکر و انگر بر اساس مشخصات مرفولوژیکی و منشا فرضی گونه ها ارائه گردید. این گیاهشناسان وجود چند جنینی و اهمیت آنرا نادیده گرفتند و این در حالی بود که هنوز فناوری لازم در رابطه با زیست شناسی مولکولی جهت طبقه بندی این گیاهان کسب نگردیده بود. در طی نیمه قرن نوزدهم سوئینگل مرکبات را به دو زیر تحت خانواده Clauseneae و Citreae بر مبنای مشخصات ظاهری و نیز اهمیت و نقطه نظرهای کاربردی تقسیم کردند. سوئینگل در طبقه بندی خود مرکبات را به سه دسته مرکبات حقیقی، دسته نزدیک به مرکبات و مرکبات اولیه در تحت یک گروه بنام Citrinae قرار داد. در گروه حقیقی شش جنس جای گرفت که جنس Citrus را با 16 گونه پیشنهاد نمود(58). تاناکا (1977) گیاهشناس ژاپنی طبقه بندی وسیعتری را انتخاب و پیشنهاد کرد. بر اساس این طبقه بندی اختلاف بین گیاهان مستلزم تقسیم بندی بیشتری است. به همین جهت در جنس Citrus، 162 گونه قرار داده می شود. تاناکا عقیده داشت که نمی توان دو رگهای متعدد را مشابه نظر سوئینگل در داخل یک گونه جمع کرد. در طبقه بندی دیگری که هوگس انجام داد گونه های Citrus را 36 عدد دانسته که 16 گونه با طبقه بندی سوئینگل و20 گونه با طبقه بندی تاناکا مشترک می باشد. طبقه بندی سوئینگل ساده و جامع است و اکثر موارد مورد استفاده قرار می گیرد.
وضعیت گل و لقاح
گلهای مرکبات بر حسب گونه ممکن است به سه نوع کامل، نر و ماده وجود داشته است. تعداد گلهای نر به شریط محیطی و رقم بستگی دارد. کم برگی، دمای پایین در زمان تشکیل گل، کمبود مواد غذایی (در پرتقال شاموتی کمبود روی) و بالاخره گلهای آخر فصل سبب بروز افزایش گلهای نر می گردد. پرچمها در مقایسه با مادگی کمتر در طول نمو از بین می روند. تخمدان دارای 6-14 برچه بیضوی و متصل به خامه خیلی باریک و گاهی متورم و پهن بوده که منتهی به کلاله کروی می شود. سطح کلاله پوشیده از موهای ضخیم است و با فرارسیدن زمان لقاح مواد چسبنده ای ترشح می نماید که به اتصال دانه گرده در سطح کلاله کمک کرده و جوانه زدن آنرا موجب می شود. بساک پرچمهای در مرحله بلوغ به رنگ زرد روشن است و چنانچه بساک گرده ناقص و غیر فعال داشته باشد کرم یا سفید رنگ خواهد بود.
تشکیل گل در مناطق نیمه گرمسیری (مناطق مرکبات خیز ایران) به لحاظ سرمای زمستان یک نوبت در سال ولی در مناطق گرمسیری در تمام طول سال و یا بعبارت دیگر چندین نوبت می باشد. در مناطق نیمه گرمسیری گل انگیزی در اواخر دی ماه صورت می گیرد. لکن عواملی مثل بیماری، بارندگی، آبیاری سنگین بعد از خشکی، سبب به گل نشستن بی موقع درخت می گردد. نوع گرده افشانی مرکبات برحسب گونه متفاوت بوده و خودگشن، خودگشن-دگرگشن، یا پارتنوکارپ می باشند. لیموترش عموما خودگشن، لیموشیرین خودگشن و پارتنوکارپ، پرتقال بر حسب رقم دگرگشن و پارتنوکارپ بوده و نارنگی ها نیز اکثرا دگرگشن گزارش شده اند.(8)
علل پارتنوکارپی
– عوامل ژنتیکی موجب بی بذری در میوه تعدادی از ارقام مرکبات بوده است. پرتقال هاملین و سالوستیانا از گروه ارقام بی بذر می باشد.
– عامل بافتی در پرتقال واشنگتن ناول موجب می شود تا قبل از آنکه لوله گرده بتواند خود را از خامه باریک عبور داده و به تخمدان برساند، جنین از بین برود.
– عدم وجود ارقام گرده دهنده قوی در منطقه عامل موثر در پارتنوکارپی محسوب می شود. درختان رقم پیج که دورگی از گروه نارنگی ها است بعلت عدم حضور گرده دهنده قوی می تواند تماما میوه بی بذر تولید نماید.
– شرایط محیطی میتواند تغییرات مختلفی را در گیاه از جهات فیزیولوژیکی بوجود آورده و تاثیراتی در گرده افشانی، وضعیت باروری و ناباروری پرچمها، فعالیت زنبورها در باغ داشته باشد.
عوامل موثر در دگرگشنی
وجود ارقام گرده دهنده قوی در افزایش درصد دگرگشنی موثر می باشد. در تایوان رقم تاتوونتن بدون بذر است ولی در بعضی کشورها بویژه ژاپن میوه حاوی بذر می باشد. وقتی اثر گرده های ارقام مختلف روی رقم ماتوونتن مورد بررسی قرار گرفت از بین 1722 میوه 65/8 درصد آنها بذری بودند که حاکی از قدرت بعضی گرده های مصرفی بوده است. از بین ارقام هانگ یو و پایا که هر دو از Citrus grandis می باشند، درصد بذرگیری میوه ماتوونتن را افزایش داد. در بسیاری از ارقام دورگ مرکب مانند لی، پیج، نوا و رابینسون که خود تلقیح نیستند همواره میوه هایی را که درون تاج تشکیل می دهند عاری از بذر و کوچک می باشد، در حالیکه میوه های بیرون تاج درخت بذری می باشند. قابل ذکر است برخی از این دورگهای مرکب، تلقیح کننده های قوی برای دیگر دورگها محسوب می شوند، مثلا دورگ لی برای پیج یا تمپل و دنسی برای اورلاندو گرده افشا ن های قوی می باشند. ارقام پوملو قابلیت باروری بین خود ندارند، لذا باید در بین درختان آنها ارقام دیگری کشت گردد.
تشکیل میوه در برخی ارقام مرکبات از جنبه ژنتیکی دگرگشنی است، مثلا تعدادی از ارقام نارنگی فقط دگرگشن می باشند و در غیاب گرده دهنده میوه پارتنوکارپ بوجود نمی آید. از طرف دیگر عواملی مانند زنبور و دمای زمان گرده افشانی حائز اهمیت است. فقدان زنبور و پایین بودن دما که موجب کاهش فعالیت زنبورها می گردد مانع دگرگشنی می شود ودر بعضی مواقع می تواند منجر به سال آوری شود.
گلها عموما بین ساعت 9 صبح تا4 بعدازظهر و بویژه در ظهر آماده گرده افشانی می باشند. گلها پس از باز شدن هرگز بسته نشده و گلبرگها چند روز پس از لقاح چروکیده شده و ریزش می کنند.پرچمها چند ساعت پس از باز شدن کامل شکوفه ها گرده های خود را آزاد می نمایند. براساس برسیهای انجام شده یک زنبور عسل برای بازدید و لقاح 100 شکوفه کافی است. فاصله مناسب درختان تا کندو، به موجب نتایج حاصل از آزمایش انجام شده با ارقام مینیولا تانجلو 200- 300 متر شناخته شدو تعداد یک کندوی فعال در 2500 متر مربع توصیه شده است.
آزمایش متعدد پژوهشگران ضرورت پرواز زنبور را برای گرده افشانی تایید می نماید. با قرار دادن گلهای نارنگی در قفس با زنبور و بدون زنبور، مشاهده شد که میوه فقط از گلهایی که زنبور، آنها را بازدید کرده بود بدست آمد. در بسیاری از ارقام گونه های مختلف عدم حضور زنبور به نسبت قابل ملاحظه ای در کاهش محصول موثر بوده است، بطور مثال در لیمو ترش در یک رقم تا 5/42 درصد گزارش شده است.
برای لقاح مصنوعی، گلهای اولیه که نسبتاً بزرگتر از گل های مراحل بعدی همان درخت می باشد، انتخاب می شوند. پرچمها، کاسبرگها و گلبرگها قبل از باز شدن طبیعی حذف می شوند و تا زمان رسیدن کلاله، گلمورد نظر در لقاحداخل کیسه های پارچه ای یا کاغذی قرار داده می شود. پرچم های نارس اگر 12- 24 ساعت در دمای اطاق قرار گیرند شکوفا می شوند. نگهداری گرده ها در انبار خشک و در ظروف سربسته و در دمای 4 درجه سانتیگراد یا کمتر به مدت 5 هفته قابل نگهداری می باشد. در صورت ضرورت به نگهداری طولانی تر، کنترل رطوبت و انتخاب دماهای پایین مناسب خواهد بود. پس ازلقاح مصنوعی گلها باید از بازدیدحشرات بویژه زنبورعسل، بوسیله سرپوشهای پارچهای نازک و یا پاکتهای کاغذی محفوظ بماند.
همه گلهای درختان به میوه تبدیل نمی شوند. در پرتقال واشنگتن ناول از تعداد 102350 عدد گل 419 عدد به میوه (4 درصد) و در والنسیا از 47112 گل 708 عدد میوه (5/1 درصد)، در لیمو ترش از 4440 گل فقط 292 عدد میوه(3/6 درصد) گزارش شده است. درختان مرکبات در سالهای 10-22 سالگی به حداکثر توانایی تولید میوه می رسند. یک درخت سالم از مرکبات تعداد کثیری گل تولید می کند که اگر همه آنها به میوه تبدیل گردد از جهت فیزیکی، درخت تحمل نگهداری آنها را نخواهد داشت. جوانه هایی که استراحت آنها سپری شده است 1-4 درصد آنها به میوه تبدیل می شوند. اغلب درختان جوان در طی سالهای 1-3 سالگی تولید گل می کنند. در بیشتر مواقع میوه های سالهای اول و دوم به منظور امکان نمو بیشتر درخت، باید حذف گردد. بنا بر این با توجه به توضیحی که داده شد میزان رشد درخت و گسترش شاخه و برگها و بلوغ آنها به قبل از سال سوم مربوط می شود.
اصلاح مرکبات و روشهای متداول
اغاز برنامه های اصلاحی مرکبات بطور مدون از سال 1893 در مرکز USDA می باشد. چنانچه مطالعاتی قبل از آن انجام شده باشد پراکنده بوده و نتایج آن منتشر نشده است. درسالهای 1894- 1895 بروز یخبندان شدید سبب خسارت هنگفتی به باغهای مرکبات فلوریدا در آمریکا شد. مرکز USDA که توسط سوئینگل وبر 3 به منظور مطالعه و بررسی، انتخاب ارقام مقاوم به بیماریها تاسیس شده بود به پژوهش پیرامون ارقام مقاوم به سرما پرداخت. از سال 1924 دانشگاه فلوریدا برنامه اصلاح ارقام اسیدی را آغاز و از سال 1956 به انتخاب کلونهای نوسلار و نیز ارقام مقاوم به نماتد مبادرت ورزید. از سایر کشورهایی که در اصلاح مرکبات پژوهش کرده اند در جاوه توکسوپیوس سال 1920 پیرامون انتخاب ارقام مقاوم به فیتوفترا و تورز در همان سال در فیلیپین ودر 1930 پژوهشگران شوروی سابق درباره تهیه ارقام مقاوم به سرما و زودرس پژوهش کردند.
اصلاح مرکبات در ایران با از بین رفتن مرکبات بذری در سال 1297 هجری، به وسیله پیوند آغاز شد. با ورود ارقام اصلاح شده خارجی در رامسر، در سال 1309، نقطه عطفی در گسترش و شناخت ارقام خارجی تلقی می شود. بذر پونسیروس که گیاه مقاوم به سرما و بیماری های فیتوفترا و تریستیزا می باشد، به عنوان یک گیاه زینتی در سال 1329 وارد ایران گردید و یال 1339 در ایستگاه مرکبات رامسر کشت شد. در سال 1342 که اکثر درختان مرکبات شمال به علت سرمازدگی از بین رفت، 21 رقم مختلف تجارتی جدید درشمال و جنوب کشور مورد آزمایش قرار گرفت. در سالهای بعد نیز ارقام دیگری وارد کشور شد و در ایستگاههای پژوهشی مرکبات شمال و جیرفت به مجموعه ارقام افزوده شد. در اوائل پاییز سال 1350، تعداد 48 واریته مختلف مرکبات از یک شرکت آمریکایی واقع در کالیفرنیا به تعداد 100 جوانه از هر واریته خریداری و در اختیار سازمان عمران جیرفت قرار گرفت. در سال 1351 تعداد 28 واریته از مراکش وارد ایران شد و به کلکسیون پژوهشی مرکبات جیرفت اضافه گردید. بطور کلی از سال 1309 تاکنون تعداد 118 واریته تجارتی وارد ایران شد و با روش پیوند به منظور اصلاح باغهای ایران مورد بررسی قرار گرفت. روشهای دیگر اصلاح از قبیل دورگ گیری، انتخاب و نگهداری جهش های مطلوب، تهیه نهالهای نوسلار نیز در دو دهه گذشته در کشور ما رایج بوده است. روشهای اصلاح مرکبات بدو طریق جنسی و غیرجنسی (کلونال) در دنیا متداول است.
روش جنسی: یکی از روشهای اصلاح مرکبات دورگ گیری و تهیه بذر F1 می باشد. چهار امکان تلاقی در مرکبات تاکنون نتایج قابل توجهی داده است.
الف- تلاقی بین واریته ای: این تلاقی به تلاقی بین واریته های یک گونه مثل نارنگی اونشو ونارنگی محلی اتلاق می شود.
ب- تلاقی بین گونه ای: تلاقی بین دو گونه از یک جنس را تلاقی بین گونه ای می گویند. برای مثال تلاقی بین پرتقال و نارنگی که دو کونه مختلف بوده و هر دو از یک جنس می باشند تشکیل دو رگ بین گونه ای می دهند.
تلاقی بین جنسی: چنانچه امکان تلاقی بین دو جنس از یک خانواده فراهم گردد مثل تلاقی جنس Citrus و Poncirus، آنرا اصطلاحا تلاقی بین جنسی گویند.
تاقی مرکب: تلاقی مرکب از تلاقی یک دورگ بین جنس یا بین واریته ای با یک دو رگ بین گونه ای و یا بین واریته ای دیگر بوجود می آید.
در بین دو رگها گروه Citrange, Citrumelo ازلحاظ تجارتی اهمیت زیادی داشته و از پایه های اولیه مرکبات محسوب شده اند. بیشتر تلاقی ها توسط سوئینگل بدنبال خسارت یخبندان سال 1894- 1895 در فلوریدا صورت گرفت. در حالیکه گروه های Citrang و Citrumelo درجاتی از مقاومت را نشان می دهند ولی میوه های آنها خوراکی نمی باشند. امکان ایجاد دورگهای متعدد از گونه ها و جنس های مختلف، موجب دسترسی بهدورگهای مقاوم به شوری، خشکی و غیره شده است. از بین مرکبات پراکنده در جهان 5 گروه از مرکبات شامل پرتقال، نارنگی، گریپ فروت، لیموولیموترش (از جنس Citrus) از اهمیت اقتصادی خاصی برخوردار هستند (36). در ارتباط با قدرت دورگ ها و اینبریدینگ در مرکبات لازم به یادآوری است که F1 تلاقی های بین ارقام خویشاوند عموما دارای قدرت ضعیف ترینسبت به والدین هستند. مثلاً از تلاقی پرتقال های Ruby & Valencia نتایج بسیار ضعیفی حاصل می شود در حالی که پوملو و پونسیروس موجب تهیه دورگ های قوی و موثر می باشند.
در تلاقی های مرکبات بهنژادگر علاوه بر قدرت دورگه ها به نکات دیگری از قبیل ناسازگاری گامتوفیتی، پلی پلوئیدی و…. توجه دارد. اهمیت تریپلوئیدها ازجهت تولید میوه بی بذر، محصول بالا، قدرت نسبتا زیاد آنها مورد نظر می باشد. بر عکس تتراپلوئیدها ارزش اقتصادی کمی دارند هر چند که برای بهنژادگر حائز اهمیت زیاد می باشند.
روش غیرجنسی کلونال: کلیه روشهای غیرجنسی که در بهنژادی مورد استفاده قرار می گیرد بعنوان روش کلونال شناخته می شود. این روشها هامل تهیه نهالهای نوسلار،کشت بافت، جهش و پیوند می باشد.
نارنج (Citrus aurantium L.)
گونه نارنج بعنوان پابه گونه های دیگر مرکبات کاربرد دارد. نارنج از گونه های قدیمی بوده و در ایران درخت 150 ساله آن در کازرون وجود دارد. گیاهی مقاوم به پوسیدگی طوقه و خاک سنگین ولی به بیماری ویروسی تریستیزا حساسیت دارد. اوایل آذر ماه زمان آبگیری نارنج است و در این ایام پوست میوه هنوز زرد نشده است. نارنج دارای ارقام متفاوتی است که اغلب آنها از گیاهان زینتی محسوب می شوند، از بین آنها می توان نارنج شیرین، عطری و رقم خوشه ای را نام برد (28).ارقام رویاین پایهدارای قدرت رشد متوسط، تاج بزرگ و سیستم ریشه وسیع و عمیق بوده و ضمنکقاومت در برابر سرما، نسبتا مقاوم به خشکی می باشند. خاکهای سنگین با زهکشی ضعیف و نیز فیتوفترا را تحمل می نماید. عادت پذیری خوبی در برابر PH و شوری بالا از خود نشان می دهد. نارنج در برابر نماتد مرکبات و بلایت حساس می باشد. اندازه میوه روی این پایه نسبت به رافلمون کوچکتر ولی نسبت به کلئوپاترا بزرگتر بوده، اما میزان TSS و TA میوه بالا خواهد بود. همین مشخصه همراه با مقاومت به گموز و سرما سبب شده که همچنان نارنج مورد توجه باغداران باقی بماند.
نارنج سه برگ (Poncirus trifoliate L.Raf.)
جنس نارنج سه برگ یا پونسیروس تنها دارای یک گونه بنام تریفولیاتا می باشد. این گیاه خیلی مقاوم به سرما (تا 20- درجه سانتیگراد در زمستان) و خزان کننده است. درختان آن پر خار، کوتاه جثه با برگهای سه قسمتی و میوه این گونه زودرس است و فاقد ارزش خوراکی می باشد. از بهترین پایه های مرکبات است و دورگهای متعدد تجارتی ازآن تهیه شده که حائز اهمیت هستند. دورگ های Citrus sinensis X Poncirus trifoliate بنام Citrange خوانده می شود و دارای ارقام مختلفی می باشد. مشخصات عمومی این دورگها سه برگه ای بودن و مقاومت به سرما می باشد. این ارقام دورگ بعنوان پایه استفاده می شوند و در مطالعات و پژوهش های مربوط به تهیه پایه های مقاوم به سرما از سال 1898 توسط سوئینگل و همکارانش معرفی گردیدند. بذور این ارقام دو رگ دارای درصد چند جنینی بالایی هستند.
نارنج سه برگ تنها گونه خزان کننده مرکبات بوده و بعنوان پایه برای نارنگی ساتسوما و پرتقال در کشورهای ژاپن، چین، آرژانتین، استرالیا و ایران استفاده می شود. قبل از آنکه ویژگیهای مطلوب این پایه بخوبی شناخته شود، بعنوان پایه پاکوتاه برای ارقام پاکوتاه استفاده می شد. برخی نژادهای اگزوکورتیس بر پاکوتاهی این پایه می افزاید.ارقام پیوندی روی پونسیروس دارای قدرت رشد کمتری نسبت به پایه های نوع لیمو داشته و میزان محصول نیز کمتر از هنگامی است که روی رافلمون، رنگ پور لایم و نارنج پیوند شده اند.
نارنج سه برگ دارای سیستم ریشه سطحی است و در خاکهای شنی خیلی زود دچار تنش خشکی می شود. در خاکهای لومی یا رسی، اندازه استاندارد خود را دارد. در شرایطشوری و آهکی، قدرت رشد و مقاومت در برابر سرما را کاهش می دهد.
رقمی از نارنج سه برگ بنام فلایینگ دراگون بعنوان پایه پاکوتاه شناخته شده است. پایه پونسیروس در برابر گموز، تریستزا، زایلوپوروسیس و نماتد مقاومت نشان می دهد ولی احتمالا در برابر بلایت حساس می باشد. اندازه میوه روی این پایه به نوع خاک بستگی دارد. آب میوه روی این پایه کیفیت بسیار عالی تری را نسبت به سایر پایه ها نشان می دهد.مقدار TA میوه روی پونسیروس نسبت به پایه های دیگر و نارنج بیشتر است و همین قابلیت، موجب تاخیر در رسیدن میوه می گردد.
صفات کمی پایه های مرکبات
– پوسیدگی ریشه: پایه های نارنج و پونسیروس کاملا مقاوم به بیماری پوسیدگی ریشه و طوقه می باشند. در برنامه های بهنژادی برای تهیه پایه مقاوم به پوسیدگی ریشه، پونسیروس یا نارنج بعنوان یک والد مورد استفاده قرار می گیرد.
– نماتد: از آفات بزرگ ریشه نماتد می باشد. بیشتر ارقامی که جنس Citrus در دورگ گیری آنها استفاده شده به نماتد حساس هستند. دو رگ پونسیروس و پرتقال به نماتد مقاوم هستند.
– بیماری های ویروسی: بیماریهای ویروسی شامل تریستیزا، پسروز، اگزوکورتیس ایمپی یتراتورا، رینگ پاترن، وین اینیشن، کاچکسیا و استاببورن توسط ژنهای متعدد کنترل می شوند. در دورگ گیری ها برای انتقال این مقاومت لازم است والد مادری مقاوم به بیماری باشد. مثلا پونسیروس مقاوم به تریستیزا است و در همه دورگ گیریها به منظور تهیه یک رقم قوی و مقاوم، باید بعنوان یکی از والدین بویزه والد مادری مورد استفاده قرار گیرد.
– مقاومت به سرما و تنش های محیطی: صفت مقاومت به سرما همیشه مورد نظر متخصصین اصلاح مرکبات بوده است. پونسیروس تنها جنس خزان کننده و مقاوم به یخبندان و سرما تا 20- درجه سانتیگراد می باشد. جنس پونسیروس یا دورگهای آن در تهیه ارقام مقاوم به سرما بعنوان والد مادری منظور می گردد. همچنین نارنگی های ساتسوما و شانگ شا از سال 1950 توسط مرکز USDA بعنوان مقاوم به سرما معرفی شده و در دورگ گیریها مورد استفاده قرار گرفته اند. سایر تنشهای محیطی نظیر شوری، خشکی و کم آبی نیز از جمله خصوصیاتی است که با چندین ژن کنترل می شوند و همواره هدف بهنژادگر می باشد.
– مقاومت به کلر: بعضی ارقام مقاوم به کلر نظیر رنگ پور لایم، نارنگی کلئوپاترا و نارنگی شکواشا هنگامی که با پونسیروس و نارنج تلاقی داده شدند مقاومت به کلر خاک در دو رگ های آنها افزایش نشان داده است. دورگهای حاصل از این تلاقی ها کلر موجود در آب آبیاری را در مقیاس بالا تحمل می نمایند. شدت تحمل در دو رگهای مختلف متفاوت بوده و بهترین نتیجه از هیبریدها یی که هردوشان مقاوم باشند مثل رنگ پور لایم X کلئوپاترا حاصل شده است.
هورمونهای اکسینی
تاریخچه و انواع
اکسینها اولین گروه از هورمونهای گیاهی بودند که کشف شدند و مورد استفاده قرار گرفتند. این کشف در رابطه با بررسی هایی که بر نورگرایی غلاف برگ برگ اولیه یولاف انجام می شد بدست آمد.
در سال 1934 دانشمندی به نام کوگلتوانست اکسین را تجزیه و فرمول آن را پیدا کند و مشخص نماید که ماده ای شیمیایی به نام ایندول استیک اسید می باشد. بررسی های بعدی نشان داد که این هورمون در تمام گیاهان وجود دارد ولی در گروه خود منحصر به فرد می باشد، بدین معنی که هرچند در گیاهان چند ماده دیگر نیز یافت می شود که ویژگی اکسینی دارند، ولی همگی اثر خود را از راه تبدیل شدن به ایندول استیک اسید نشان می دهند و خودشان اکسین نیستند.
با کشف اترها و کاربردهای اکسین، دانشمندان علوم گیاهی، همکاری شیمیدانها به فکر ساختن مواد مشابه آن افتادند و در نتیجه پنج گروه مواد شیمیایی مختلف یعنی ایندول ها، نفتالینها، نفتوکی ها، بنزوییک ها و فنوکسی ها را که همگی دارای ویژگی اکسینی هستند، و برخی از آنها بارها از ایندول استیک اسید قویترند را تولید نمودند. در هر یک از این گروهها تعداد زیادی مواد مختلف ساخته شده است که امروزه برای کارهای مختلف علمی و عملی مورد استفاده قرار می گیرند. در ساختار تمام این مواد یک هسته حلقوی اشباع نشده و یک زنجیره جانبی اسیدی (یا مشتق از اسید) وجود دارد.
به طور کلی پذیرفته شده است که IAA از تریپتوفان موجود در گروه و بافت های فعال و در حال رشد گیاه از قبیل مریستم ساقه، پریموردیای برگ، برگها و جوانه های جوان و در حال رشد و میوه ها سنتز می شود.
ریشه زائی
بارزترین ویژگی اکسین ها اثری است که بر رشد طولی سلولها دارند. عامل مهمی که در تاثیر اکسینها نقش دارد، غلظت این مواد در بافت گیاهی است. به طور کلی، حساسیت بافت های مختلف گباهی نسبت به غلظت اکسینها با یکدیگر متفاوت است، برای مثال: بافتهای ساقه، نسبت به اکسین، بیش از سایر بافتها تحمل دارند،در حالیکه بافتهای ریشه از همه حساستر هستند. در هر بافت معین،تا زمانیکه غلظت اکسین از مقدار بیشترین تحمل آن بافت پایین تر باشد،هورمون بر فعالیتهای فیزیولیژیکی آن اثر محرک دارد ولی هنگامیکه غلظت این ماده از حد اشاره شده بیشتر شد،نه تنها اثر محرک متوقف می شود بلکه یک اثربازدارندگی نیز دیده می شود.بر این اساس می توان پی برد که در حالیکه مکانیزم کار اکسین در زمین گرایی ساقه و ریشه هردو یکسان است،چگونه ساقه ها به سوی بالا و ریشه ها به سوی پایین رشد می کنند. علت همان طور که ذکر سه حساسیت بیشتر یاخته های ریشه نسبت به اکسین است. یعنی در حالیکه برای ساقه، آن قسمتی که اکسین بیشتردارد (قسمت زیرین) رشد بیشتری می کند، در ریشه عکس این مورد بوده و رشد یاخته های قسمت زیرین به دلیل حساسیت آنهابه اکسین، کند و یا متوقف می شود وریشه به سوی پایین خم می گردد.
قدرت ریشه زایی در قلم های گیاهان مختلف متفاوت است.قلمه برخی از گیاهان (مانند بید، تبریزی و انگور) به راحتی ریشه دار می شود. در برخی دیگر (مانند ورد، سیب و هلو) این کار به سختی انجام می شود ودر گروهی (مانند گردو و پسته) این کار به تقریب نا ممکن است. پژوهشها نشان می دهند که قدرت ریشه زایی با غلظت اکسینی که در یاخته های بافت پینه ای ناحیه که قلمه یافت می شود ارتباط مستقیم دارد.در باغبانی از همین پدیده برای ریشه دارکردن قلمه های گیاهان سخت ریشه زا، می توان استفاده کرد.
در اینجا ذکر دو نکته لازم به اشاره است:
1- اگر قلمه گرفته شده، دراصل قدرت ریشه زایی نداشته یعنی مواد مورد نیاز ریشه زایی را نداشته باشد نمی توان آنرا با استفاده از هورمون وادار به ریشه زایی کرد.
2- اثر اکسین، تنها تولید سرآغازه های ریشه است واگر این ماده مدت زیادی درمحیط کشت باقی بماند ازسه ریشه های تولید شده جلوگیری خواهد کرد.البته در عمل، پس از اینکه اکسین کار خود را انجام داد، یا توسط آب آبیاری شسته می شود، بنابراین اشکالی در رشد ریشه های تولید شده بوجود نمی آید.
در حال حاظر اینگونه کاربرد اکسین در دنیا معمول است و برای این منظور، آمیخته های هورمونی به نامهای تجاری مانند روتان وهورمودین در بازار یافت می شوند. بیشتر آمیخته ها، که بطور معمول به صورت پودر هستند، شامل دو اکسین ایندول بوتیریک اسید و نفتالین استیک اسید می باشد که هردو از تنظیم کننده ها هستند.(1و4)
اهداف تحقیق
از آنجائیکه تکثیر اکثر گیاهان بوسیله بذر باعث هتروزیگوس شده وزمان بلوغ و گلدهی گیاهان طولانی می شود پس تکثیر به روشهای غیر جنسی ضروری بنظر می رسد ونیز چون هورمون های اکسینی در ریشه زایی دخیل می باشند پس باید بهترین نوع اکسین و موثرترین غلظت آن نیز تعیین گردد.
تمامی نارنجهایی که بوسیله قلمه تکثیر می شوند با استفاده از قلمه های نیمه خشبی حاصل شده اند و به دلیل اینکه بسیاری از قلمه ها در زمان تکثیر خشک شده و از بین می روند که خود باعث ضرر و زیان به نهالستان ها و بخش باغبانی می شود پس با استفاده از هورمون های اکسینی می توان قلمه ها و گیاهان قوی تری که دارای ریشه بیشتری می باشند تولید کرد.
واز آنجائیکه گیاه نارنج درختی همیشه سبز می باشد و دارای ارقام ابلق و ساده با گل هایی به رنگ سفید و خوشبو، پس می توان به عنوان گیاهی زینتی در بسیاری از جاها مورد استفاده قرار گیرد ضمن اینکه از جنوب تا شمال ایران کشت می شود و می تواند جایگزین خوبی برای درختان بلند قامت کنار خیابانها که باعث خرابی پیاده رو و جویهای آب وخرابی اتصالات برق می شوند باشد و نیز نارنج سه برگ که به عنوان درختچه ای برای حصار باغات و مزارع می تواند مورد بهره برداری قرار گیرد. از اهداف این تحقیق؛ یافتن نوع هورمون اکسینی که برای ریشه زایی قلمه های نارنج و نارنج سه برگ کاربردی تر است و بهترین غلظت هورمونی که در ریشه زایی قلمه ها موثراست می باشد.
شیوه های ازدیاد بوسیله قلمه
در ازدیاد بوسیله قلمه، قسمتی از ساقه و یا ریشه، همراه با برگ از گیاه مادری جدا شده و در شرایط محیطی مساعد مشخصی قرار می گیرد، تا ریشه و شاخساره بر روی آن تشکیل شده و گیاه مستقلی که در بیشتر حالات مشابه گیاه مادری است تولید شود. (3)
اهمیت و مزایای ازدیاد به وسیله قلمه زدن
تکثیر به وسیله قلمه، مهمترین روش ازدیاد درختچه های زینتی گونه های خزان دار و همچنین انواع همیشه سبزهای پهن برگ و باریک برگ می باشد. همچنین به صورت گسترده ای در ازدیاد تجارتی گلخانه ای بسیاری از گلها استفاده می شود. ازدیاد چندین گونه ی میوه ای نیز توسط قلمه انجام می پذیرد.
در گونه هایی که با قلمه به آسانی ازدیاد می شوند، این روش مزایای فراوانی دارد. گیاهان جدید بسیاری، می توانند از شمار کمی گیاه مادری و در فضایی محدود ایجاد شوند. این روش، ارزان، سریع و ساده است و به شیوه های خاصی که برای پیوند (پیوند شاخه) و کو پیوند (پیوند جوانه) لازم است، نیازی نیست. مشکل ناسازگاری با پایه و یا خوب جوش نخوردن محل پیوند وجود ندارد. در گیاهان ازدیاد شده، یکنواختی بیشتری وجود دارد، زیرا تغییراتی که گاهی در اثر تفتوت های بین دانهال های پایه در گیاهان پیوندی بوجود می آید در بین این گیاهان دیده نمی شود. گیاه ماری، معمولاً تکرار شده و هیچ تغییر ژنیتیکی صورت نمی پذیرد.
این امر که گیاهان بر روی ریشه ی خودشان یعنی به وسیله ی قلمه تکثیر شوند، حتی اگر امکان پذیر هم باشد، همیشه مطلوب نیست. غالباً مفید تر و حتی الزامی است که از پایه هایی مقاوم در برابر شرایط نامساعد خاک و یا موجودات بیماری زای خاکزی استفاده شود یا پایه های کوتاه کننده یا کم رشد کننده را به کار برد. (3)
مشخصات قلمه ها
قلمه، از قسمتهای رویشی گیاه، مانند ساقه، ساقه های تغییر شکل یافته، ساقه زیرزمینی، غده، سوخ توپر، برگ و ریشه گرفته می شود. قلمه ها را می توان بر اساس قسمتی از گیاه که از آن گرفته می شوند، به اقسام زیر تقسیم کرد:
1- قلمه ی ساقه
A. قلمه ی چوب سخت خزان دار (سوزنی برگ همیشه سبز)
B. قلمه چوب نیمه سبز
C. قلمه چوب نرم
D. قلمه علفی
2- قلمه برگ
3- قلمه جوانه برگ
4- قلمه ریشه
بسیاری از گیاهان را می توان توسط انواع مختلفی از قلمه ازدیاد کرد و نتیجه ای رضایت بخش گرفت گزینش نوع قلمه، معمولا به شرایط ازدیاد کننده، حداقل هزینه لازم و آسانی روش تکثیر بستگی دارد.
برای گیاهان چند ساله چوبی آسان ریشه زا، قلمه چوب سخت، معمولا در یک خزانه هوای آزاد، به دلیل آسانی عمل و کمی هزینه لازم مورد استفاده قرارمی گیرند. برای گونه های علفی حساس، یا برای آنهایی که ازدیادشان مشکلتر است، به وسایلی گرانتر و دقیقتر که برای قلمه های برگدار لازم است، نیاز می باشد. بکار گیری قلمه ریشه برخی از گونه ها نیز رضایت بخش است، اما ممکن است بدست آوردن مواد قلمه ای به مقدار زیاد مشکل باشد.
در گزینش گیاه مادری برای قلمه گیری، گزینش گیاهانی که عاری از بیماری بوده، رشد متعادلی داشته وهویت آنها معلوم باشد، بسیار لازم است. ازبکاربردن گیاهانی که ازخشکی و یا یخبندان آسیب دیده اند، برگهایشان به وسیله حشرات تغییر شکل داده است, رشدشان بوسیله میوه دهی بیش از حد،عقب مانده و یا آنهایی که رشد انبوه و بیش ازاندازه دارند، می بایستی دوری شود.
عمل قابل توصیه برای ازدیاد کنندگان این است که قسمتی از خزانه را به گیاهان مادری اختصاص داده و به عنوان منبعی برای ازدیاد از آن استفاده کنند. در این قسمت، گیاهان مادری یکنواخت، شبیه به اصل و عاری از بیماری نگهداری شده و شرایط غذایی مناسب برای آنها فراهم می آید، تا قلمه هایی که از آنها گرفته می شود، بهترین ریشه زایی را داشته باشند.(3)
قلمه ساقه
قلمه ساقه، مهمترین نوع از قلمه است. قلمه ساقه براساس ماهیت چوبی که برای قلمه گیری به کار می رود، به چهار گروه قلمه چوب سخت، قلمه چوب نیمه سخت، قلمه چوب نرم، قلمه علفی یا (واشی) تقسیم می شوند.در ازدیاد بوسیله قلمه ساقه، قسمتی از ساقه که جوانه های جانبی و یا انتهایی دارد گرفته می شود،بدین امید که در شرایط مناسب، ریشه های نابجا بر روی آن تشکیل شده و بتواند گیاهی مستقل پدید آورد.
نوع چوب، مرحله ای از رشد که طی آن قلمه گرفته می شود، زمان قلمه گیری در سال و چندین عامل دیگر، در ریشه دهی رضایت بخش قلمه های برخی از گیاهان اهمیت زیادی دارد.(3)
قلمه های چوب سخت (گونه های خزان دار)
استفاده از قلمه های چوب سخت یکی از ارزانترین و آسانترین روشهای ازدیاد رویشی است. قلمه گیری از چوب های سخت به آسانی صورت گرفته و به سهولت آسیب نمی بیند، در صورت لزوم، فرستادن آنها به نقاط دور دست،به راحتی ممکن است و در حین ریشه زایی به ابزار ویژه کم و یا ناچیزی نیازمند می باشند.
به دلیل ارزانی ازدیاد توسط قلمه چوب سخت، تاسیس باغهای میوه متراکم که شامل درختان میوه پاکوتاه می گردد که هزارها از آن در هر هکتار کشت می گردند و سود قابل توجهی را حاصل می نمایند میسر می گردد. به عنوان مثال، برخی از ارقام هلو، می توانند به آسانی در سطح بزرگ، توسط ریشه دار کردن قلمه های چوب سخت ازدیاد شوند.
غالباً گیاهان چوبی خزان دار،بوسیله قلمه چوب سخت ازدیاد می شوند، اما بعضی از پهن برگان همیشه سبز نیز، مانند زیتون،می توانند توسط قلمه چوب سخت بی برگ تکثیر شوند. بسیاری از درختچه های زینتی خزاندار نیز به آسانی می توانند با این نوع قلمه ازدیاد شوند. معمولی ترین آنها برگ نو، یاس زرد، گلیسین، پیچ امین الدوله و اسپیره می باشند.
پایه های گل سرخ مانند مولتی فلورا به مقدار زیاد توسط سخت تیل تکثیر می شوند، تعدادی از گونه های میوه ای،با این روش،ازدیاد تجاری می شوند که از آنها می توان انجیر، به، زیتون، توت، انگور، انگور فرنگی، انار و بعضی از انواع آلو را نام برد. برخی از درختان مانند بید و سپیدار هم توسط قلمه چوب سخت ازدیاد می شوند.
قلمه چوب سخت می بایستی از گیاهان مادری سالم که زیر آفتاب کامل قرار داشته و رشدی متعادل دارند گرفته شوند. چوبی که برای قلمه گرفته می شود، می بایستی از قسمت هایی که رشد انبوه و میانگره های بلند غیرعادی دارند گرفته نشود و شاخه های ضعیف درون درخت نیز برای این کار مناسب نیستند، اما چوبهایی که رشد و اندازه ای متوسط دارند، بسیار مطلوب می باشند. قلمه، پیش از آنکه گیاه جدید بتواند غذای خود را تامین کند، می بایستی مواد غذایی ذخیره کافی برای غذادهی ریشه و شاخه داشته باشد. معمولاً قسمت های انتهایی شاخه ها، مواد غذایی ذخیره کمی دارند و باید حذف شوند. قسمتهای وسط و پایین شاخه برای قلمه گیری مناسبند.
طول قلمه چوب سخت، از 10 تا 75 سانتیمتر متغیر است. هنگامی که قلمه های بلند به عنوان پایه برای درختان میوه بکار می روند، این امکان را فراهم می سازند که پس از ری شه دهی، مستقیما روی آنها پیوند زده شود و بنابراین، روی شاخه های کوچکتری که از ریشه های تیل های کوتاه پدید می آیند، پیوندزده نمی شود.
بر روی قلمه، می بایستی حد اقل دو گره وجود داشته باشد. برش پایین قلمه، درست در زیر یک گره، زده می شود، ولی محل برش بالایی می بایستی در حدود 12 تا 25 میلیمتر بالای گره باشد. در عین حال، هنگامی که قلمه از گیاهانی گرفته می شود که میانگره هایی کوتاه دارند، توجهی به این مطلب نمی]شود، بویژه هنگامی که تعداد زیادی قلمه بطور همزمان با استفاده از اره تهیه می شود. قطر قلمه، بر حسب گونه های مختلف ممکن است بین 6 تا 25 و حتی 50 میلیمتر تغییر کند. هرگاه تشخیص بین ته وسرقلمه مشکل باشد، توصیه می شود که یکی از برشهای سر و یا ته،به صورت مورب به جای برش مستقیم زده شود. برای ازدیاد درسطحی بزرگ، شاخه ها به صورت دسته ای، توسط اره یا وسایل مکانیکی دیگر،در اندازه مورد نظربریده می شوند نه بصورت تک تک و با دست. در ازدیاد تجارتی در سطح بزرگ، کاشت قلمه ها نیز بصورت مکانیزه انجام می شود.(4)
قلمه های چوب نیمه سخت
قلمه های چوب نیمه سخت، معمولا از گونه های سوزنی برگ چوبی همیشه سبز گرفته می شود. اما قلمه های تابستانه برگدار، از چوبهای نیمه رسیده گیاهان خزاندار نیز به عنوان قلمه چوب نیمه سخت محسوب می شوند.قلمه های گونه های پهن برگ همیشه سبز،عموما در تابستان، از شاخه های جدید و بلافاصله پس از یک دوره رشد، هنگامی که چوبها نیمه رسیده اند، گرفته می شوند، بطور معمول، بسیاری از درختچه های زینتی مانند کاملیا، گوشوارک، آزاله، خاس با قلمه چوب نیمه سخت ازدیاد می شوند. ضمنا چند گونه میوه ای نیز مانند مرکبات و زیتون، می توانند با این روش ازدیاد شوند.
قلمه ها، به طول 5/7 تا 15 سانتیمتر گرفته شده و برگها، در قسمت بالای آن نگهداشته می شوند. اگر برگها بسیار بزرگ باشند، باید اندازه ی آنها را کوچکتر کرد تا مقدار از دست رفتن آب کمتر شود و به توان آنها را در بستر ازدیاد، نزدیکتر به هم قرار داد. غالباً، برای قلمه گیری از قسمتهای انتهایی شاخه ها استفاده می شود، اما قسمتهای پایین ساقه نیز معمولا ریشه می دهد. برش پایینی قلمه را بطور معمول، درست در زیر یک گره انجام می دهند. می بایستی در ساعات خنک صبح زود، که ساقه شاداب می باشد، قلمه را گرفت و آن را در پارچه کرباسی مرطوب و تمیز و یا در کیسه های پلاستیکی بزرگ قرار داد. شاخه ها باید تا زمانی که از آنها قلمه تهیه می شود، زیر آفتاب نمانند.
لازم است که تیل های برگدار در شرایطی ریشه دار شوند که میزان از دست رفتن آب از برگهای ایشان، حداقل باشد. در سطح تجارتی، بطور معمول قلمه ها را زیر مه افشان نوبتی، ریشه دار می کنند. پا گرما و تیمار کردن با مواد تنظیم کننده رشد مفید است. محیطهای کشت، مانند مخلوط پرلایت و پیت خزه به نسبت 1:1 یا پرلایت و ورمی کولایت نتایج رضایت بخشی می دهند.(4)
قلمه های چوب نرم (چوب سبز)
قلمه هایی که از رشد جدید نرم و آبدار بهاره ی گونه های خزان دار و یا همیشه سبز، گرفته می شود، به عنوان قلمه های چوب نرم کروه بندی می شوند. بسیاری از درختچه های چوبی زینتی را می توان توسط قلمه چوب نرم ازدیاد کرد. یاس خوشه ای دو رگه ی فرانسوی، یاس زرد، ماگنولیا، آزاریا و شلیم، نمونه هایی آشکار از این نوع گیاهان می باشند.
برخی از درختان زینتی خزان دارمانند افرا را نیز می توان بدین روش تکثیر کرد. با آنکه درختان میوه بطور معمول، با قلمه ی چوب نرم تکثیر نمی شوند، اما نرم تیل ها ی سیب، هلو، گلابی، زرد آلو و گیلاس را می توان در زیر سیستم مه افشانی ریشه دار کرد.
عموماً قلمه های چوب نرم، آسانتر و سریعتر از دیگر انواع قلمه، ریشه دار می شوند اما به مراقبت و ابزار بیشتری نیاز دارند. این نوع قلمه ها، همیشه برگدار گرفته می شوند. در نتیجه، باید با دقت جابجا شوند تا از خشکی آنها جلوگیری شده و در شرایطی ریشه دار شوند که برگها بیش از اندازه، آب از دست ندهند. در حین ریشه زایی میزان دما می بایستی برای بیشتر گونه ها، در پایین قلمه ها بین 23 تا 27 درجه ی سانتیگراد و در سطح برگها 21 درجه ی سانتیگراد باشد. در بیشتر موارد، نرم تیل ها در مدت دو تا چهار و یا پنج هفته ریشه می دهند. این قلمه ها، عموماً در برابر تیمار با تسهیل کننده های ریشه زایی، واکنش خوبی از خود نشان می دهند. در ازدیاد به وسیله ی قلمه ی چوب نرم. به دست آوردن مواد قلمه ای مناسب از گیاه مادری، اهمیت بسیاری دارد. اما این مواد، بر حسب گونه ای که تکثیر می شود، بسیار متغیرند. شاخه های بسیار تند رشد نرم و حساس، برای قلمه گیری مطلوب نیستند، زیرا پیش از ریشه زایی از بین می روند. از سوی دیگر، ساقه های چوبی مسن، دیر ریشه می دهند و حتی ممکن است برگهایشان بریزد و ریشه ندهند. تمام شاخه هایی که برای قلمه گیری مورد استفاده قرار می گیرند می بایستی تا حدودی انعطاف پذیر، اما به اندازه کافی رسیده باشند، نمی بایستی برای قلمه گیری مورد استفاده قرار گیرند، همچنین شاخه های پر رشد و بطور غیرعادی ضخیم و سنگین ف مناسب این منظور نیستند. بهینه ترین شاخه ها، آنهایی هستند که رشدی متوسط داشته و زیر آفتاب کامل قرار دارند. شاخه های جانبی گیاه مادری، یکی از بهترین مواد مناسب برای قلمه گیری، است اگر سر شاخه های اصلی زده شوند، تعداد زیادی شاخه جانبی تولید می گردند که می توان از آنها قلمه تهیه کرد. نرم تیل ها، می بایستی 5/7 تا 5/12 سانتیمتر طول و حد اقل 2 گروه داشته باشند. وجود گره های بیشتر اشکالی ندارد. معمولاً برش پایینی درست در زیر یک گره زده می شود. برگهای قسمت پایینی قلمه حذف شده و برگهای قسمت بالایی نگهداشته می شوند. اندازه برگهای درشت را می بایستی کم کرد، تا میزان تعرق آن کاهش یافته و جای کمتری را در بستر قلمه اشغال کند. تمام گلها و غنچه ها می بایستی حذف شوند. در بعضی از خزانه کاری ها، که تعداد فراوانی قلمه تهیه می کنند، دسته های قلمه را با دستگاه برش کاغذ، با طولی یکنواخت و به سرعت می برند.
شاخه های مورد نیاز برای قلمه گیری، بهتر است که در ساعات اولیه روز جمع آوری شوند و یا پیچیدن آنها در پارچه کرباسی و قرار داد نشان در کیسه های پلاستیکی مرطوب، خنک و شاداب نگهداشته شوند. این کیسه و بسته ها، نمی بایستی در معرض تابش آفتاب قرار گیرند. اگر شاخه های قلمه های گرفته شده، حتی دقایقی کوتاه در معرض تابش آفتاب قرار گیرند، آسیب زیادی به آنها وارد می شود. خیسانیدن شاخه ها و یا قلمه ها در آب، برای مدتی طولانی و به منظور تازه نگه داشتن آنها، نامطلوب است. (4)
گیاهان مادری
منابع مواد قلمه ای
در ازدیاد قلمه ای منبع قلمه گیری از اهمیتی فراوان برخوردار است. گیاهان مادری که مواد قلمه ای از آنها بدست می آیند، می بایستی:
1. شبیه به نام و نوع می باشند.
2. عاری ازآفات حشره ای و بیماری باشند.
3. در حالت فیزیولوژیی مناسبی باشند. بطوریکه قلمه های گرفته شده، از آنها به احتمال زیاد ریشه دار شوند. برای بدست آوردن مواد قلمه ای، چندین منبع وجود دارد.
1. از گیاهانی که در طراحی پارک ها، در اطراف خانه ها و ساختمان ها کشت شده و یا بطور وحشی رشد می کنند، این موضوع برای خزانه کارانی که گیاهان را جهت فروش تکثیر می کنند، می تواند عملی خطرناک محسوب شود. هنگامی که گونه شناخته شده باشد، تشخیص رقم ممکن است صرفاً از روی حدس باشد. بعلاوه، این گیاهان ممکن است که توسط بیماریهای ویروسی، قارچی و یا باکتریایی آلوده شده باشند که بیماری شان بعداً در قلمه های ریشه دار شده و یا گیاهان خزانه ای ظاهر می شود.
2. شاخه های پیرایش (هرس) شده از گیاهان جوان خزانه ای، هنگامی که گیاهان سرزنی و شکل داده می شوند. بسیاری از خزانه کاری ها، شاخه های هرس شده را به عنوان منبع اصلی مواد قلمه ای مورد استفاده قرار می دهند. اما گاهی سرزنی در زمانی مناسب انجام نمی شود تا بتوان قلمه ها را ریشه دار کرد، و به همین دلیل قلمه های ریشه دار نشده می بایستی تا مدتی نگهداری شوند. از آنجا که تشخیص دقیق گیاهان خزانه ای جوان غالباً مشکل است، مخلوط شدن بر چسب ها ممکن است که باعث شود گیاهان بسیاری ازدیاد شوند که بطور نا صحیح تشخیص داده شده باشند، بدون این که کسی از اختلاط بوجود آمده تا زمان رسیدن آنها به سن بلوغ، آگاه باشد.
3. گیاهان مادری که اختصاصاً به عنوان منبع مواد قلمه ای نگهداری می شوند با آنکه اینگونه گیاهان ممکن است فضای ارزشمند زمین را اشغال کنند، منبع مطلوبی برای مواد قلمه ای می باشند. تاریخچه و هویت هر گیاه مادری، می تواند دقیقاً تعیین شود. وضعیت سلامت گیاه می تواند کنترل شده و آنها را می توان د شرایط مناسب غذایی و قدرت رشد نگهداری کرد. (3)
محیط ریشه زایی
قلمه های بسیاری از گونه ها، در محیط های مختلف کشت، به آسانی ریشه می دهند. اما آنها که ریشه زایی مشکلتری دارند ممکن است به میزان وسیعی تحت تاثیر نوع محیط ریشه زایی قرار گیرند. این تاثیر نه تنها ممکن است بر روی درصد قلمه های ریشه دار شده باشد بلکه بر روی کیفیت سیستم ریشه تشکیل شده نیز نمود می یابد.
غالباً، بکارگیری ترکیب برخی از موادی که ذیلاً شرح داده می شوند، در مقایسه با کاربرد هر یک از آنها به تنهایی، نتایج بهتری در بر دارد. توصیه می شود که گیاه مورد ازدیاد تحت شرایط محیطی واقعی موجود تجزیه شود تا بهترین مخلوط برای ریشه زایی تعیین شود.
ماسه: به عنوان محیط ریشه زایی قلمه ها، به فراوانی مورد استفاده قرار گرفته و ارزان و همه جا در دسترس است. ماسه های گچی ریز و تمیز، که عاری از مواد کانی بوده و معمولاً در کارهای ساختمانی به کار میروند، برای فراهم آورد محیط ریشه زایی عالی می باشند. ماسه رطوبت را نگاه نمی دارد و همانند بیشتر محیط های کشت دیگر، نیازمند آبیاری پی درپی است. ماسه، می بایستی به اندازه ی کافی ریز باشد تا رطوبت را در اطراف قلمه ها نگهدارد و در عین حال،به اندازه کافی درشت باشد تا آب، به آسانی از آن بیرون رود. ماسه ی با ذرا ت بسیار ریز و یا بسیار درشت اگر به تنهایی به کار رود، نتایج خوبی با قلمه های اکثر گیاهان زینتی چوبی نخواهد داد. ماسه را، همانند دیگر محیط های کشت ریشه زایی، بهتر است که فقط یک بار برای ریشه زایی به کار برد، مگر آن که پس از هر بار استفاده، سترون شود.
برای درختان همیشه سبز مانند سرخدار، ارس (سرو کوهی) ونوش (سرو خمره ای)، احتمالاً ماسه رضایت بخش ترین محیط ریشه زایی می باشد. اما برای بعضی از گونه ها، قلمه هایی که در ماسه ریشه دار می شوند، ریشه هایی بلند، بدون شاخه و شکننده تولید می کنند که با ریشه های رشته ای و شاخه دار مطلوب برای این گونه ها، که در دیگر محیط های کشت بدست می آیند، مغایرت دارد.
پیت خزه: غالباً به نسبتهای مختلف، به منظور افزایش ظرفیت نگهداری آب مخلوط ریشه زایی، به ماسه افزوده می شود. این ترکیب، برای قلمه های بسیاری از گونه ها، محیط ریشه زایی خوبی فراهم می سازد. مخلوط هایی که به کار برده می شوند، از دو قسمت ماسه و یک قسمت گیالوش خزه، یا یک قسمت ماسه و سه قسمت گیالوش خزه، متغیرند.
افزودن گیالوش خزه به محیط ریشه زایی ظرفیت نگهداری آب مخلوط را به نحو قابل ملاحظه ای افزایش می دهد که در نتیجه، خطر وجود آب اضافی را در محیط کشت بوجود می آورد. اگر در مخلوط، میزان زیادی گیالوش خزه وجود داشته باشد و همانند سیستم مه افشانی مرطوب نگهداشته شود، گاهی اوقات موجب از بین رفتن ریشه ها پیش از تشکیل آنها می شود. (3)
تیمار قلمه ها با تنظیم کنندهای رشد
هدف از تیمار قلمه ها با مواد تنظیم کننده رشد یا هورمونهای گروه اکسین، عبارت است از: افزایش درصد قلمه هایی که ریشه می دهند،تسریع در آغازیدن ریشه،افزودن به شماره و کیفیت ریشه های تولید شده و سرانجام افزایش یکنواختی در ریشه دهی.
برای گیاهانی که قلمه های آنها به آسانی ریشه می دهند،استفاده ازاین مواد و ایجاد هزینه اضافی، قابل توصیه نیست. بهترین مورد استفاده این هورمونها،بر روی قلمه گیاهانی است که صرفا به سختی ریشه می دهند. البته کاربرد این مواد،نمیتواند جایگزین عملیات لازمی باشد که در تکثیر به وسیله ی قلمه میبایستی انجام شوند.اینگونه عملیات، مانند میزانهای لازم اب، دما ونور، نمی بایستی فراموش شوند. ارزش این مواد شیمیایی در ازدیاد، به وسیله ی گزارش های متعددی که درنشریات علمی وتجاری چاپ شده اند، به اثبات رسیده است.این گزارش ها، نتایج پژوهش هایی را ارائه می دهند. که برروی ریشه دار کردن قلمه های تقریبا تمام گونه های گیاهی دارای اهمیت اقتصادی، انجام شده است. با ان که تیمارقلمه ها با مواد تسهیل کننده ی ریشه زایی، در امر ازدیاد نباتات مفید است، اما اندازه ی نهایی ومیزان رشد گیاهان تیمار شده، در مقایسه با گیاهان تیمار نشده، بیشتر نیست.(3)
مواد ریشه زا
اسید ایندول بوتیریک واسید نفتالن استیک، مواد شیمیایی سنتز شده ای هستند که کشف شده و حداکثر تا ثیر را در تحریک تولید رشه های نابجا دارند. البته مواد دیگری هم هستند که برای این منظور می توانند مورد استفاده قرار گیرند. اسید ایندول بوتیریک، احتمالاً بهترین ماده برای استفاده،همگانی است، چرا که در غلظتی وسیع، غیر سمی بوده و برای تسهیل ریشه زایی در بسیاری از گونه های گیاهی موثر است. این مواد شیمیایی، به شکلهای تجارتی موجود می باشند، که یا با پودر تالک مخلوط شده و یا به صورت محلول عرضه می شوند. درهرصورت، آنها را می توان با آب رقیق کرد تا به غلظت دلخواه برسند. مواد شیمیایی خالصی نیز توسط کارخانه های شیمیایی ساخته می شوند، که ازدیاد کننده گان می توانند محلول مورد نظر خود را از آنها تهیه کنند.(3)
روشهای کاربرد مواد ریشه زا
پودرهای تجارتی
همراه این مواد تجاتی، دستور کامل مصرف و اسامی گیاهانی که احتمالاً در مقابل این ماده ی خاص واکنش نشان می دهند، به مصرف کننده داده می شود. گونه های چوبی و سخت ریشه زا با غلظت های بیشتر و گیاهان حساس، گوشتی و سهل ریشه زا با غلظتهای کمتر این مواد تیمار می شوند.
پیش از قرار دادن قلمه در پودر، می بایستی برشی تازه در ته قلمه زده شود. کار آغشته سازی دسته های قلمه، از آغشته سازی تک تک آنها، سریعتر انجام می شود. اما قلمه هایی که در قسمت درونی دسته قرار گرفته اند، ممکن است به اندازه قلمه هایی که در قسمت خارجی دسته قرار دارند آغشته نشوند. برای تیمار، آن مقدار از پودری که پس از قرار گرفتن قلمه ها در مواد به آنها می چسبد، کافی می باشد. اگر ته قلمه خشک بوده و یا رطوبت کمی دارد، می توان آن را بر روی یک اسفنج مرطوب فشار داد و آنگاه در پودر فرو برد، تا مقدار بیشتری پودر به آن بچسبد.
توصیه می شود که در هنگام مصرف مواد پودری، مقدار کمی از آن در ظرفی موقتی ریخته شود، تا بتوان باقیمانده آن را پس ازمصرف بدور ریخت. استفاده از تمام پودر، ممکن است که به خراب شدن سریع پودر، دراثر آلوده شدن آن با رطوبت، قارچ و یا باکتری منجر شود.
پس از تیمار، قلمه ها می بایستی فورا در محیط کشت قرار گیرند. برای پرهیزاز برداشته شدن پودر از روی قلمه، درحین قراردادن آن درمحیط کشت، می بایستی با یک چاقوی ضخیم، سوراخی در محیط کشت ایجاد کرده و قلمه را درون آن قرار داد.
موادی که در پودر تالک قرار دارند، دارای این مزیت هستند که به آسانی در دسترس بوده و کاربرد آنها آسان است. ممکن است که به دست آوردن نتایج یکنواخت مشکل باشد زیرا مقادیرپودری که به قلمه ها می چسبد متفاوت است. همچنین، عواملی مانند مقدار رطوبت ته قلمه و نوع بافت ساقه (کرکدار بودن و یا صاف بودن) در این فصل موثر است. (3)
روش فروبری در محلول رقیق
در این روش قدیمی، حدود 5/2 سانتیمتراز ته قلمه را پیش از گذاشتن درمحیط کشت، به مدت حدود 24 ساعت در محلولی رقیق قرارمی دهند. غلظتی که بکار برده می شود، از حدود 20 قسمت در میلیون برای گونه های سهل ریشه زا، تا حدود 200 قسمت در میلیون برای گونه های سخت ریشه زا متغیر می باشد.
به هنگامی که قلمه ها در محلول قرار دارند، به دمایی حدود 20 درجه سانتیگرادنیازمند می باشند، اما نمی بایستی در آفتاب قرار گیرند. مقدار جذب شده ماده شیمیایی توسط قلمه ها، تا حدودی به شرایط احاطه کننده در این مدت بستگی دارد. این موضوع، به دگرگونی در نتایج حاصله منتهی می شود.(3)
طرز تهیه محلول رقیق
برای ساختن محلولی با غلظت 100 قسمت در میلیون از یک ماده آسان کننده ریشه زایی، 100 میلی گرم از ماده شیمیایی خالص را در مقداری حدود 10 میلی لیترالکل (اتیل متیل و یا ایزوپروپیل) حل می کنند. این محلول، با آب رقیق شده و به میزانی معادل یک لیتر می رسد. بهتر است که ابتدا اسید نفتالین استیک در چند قطره هیدرواکسیدآمونیم حل شده و آنگاه آب به آن افزوده شود. نوع اسیدی این گونه مواد تنظیم کننده رشد را نمی توان مستقیما در آب حل کرد. نمک پتاسیم اسید ایندول بوتیریک، موجود بوده و قابل حل در آب است.(3)
روش فروبری در محلول غلیظ
غلظت محلولی که در این روش بکار می رود، از 500 تا 10000 قسمت در میلیون (05/0تا1%) ماده شیمیایی حل شده در الکل 50% تهیه شده و 5/0 تا یک سانتیمتراز قلمه به مدت کوتاهی (در حدود 5 ثانیه) درآن فرو می برند. آنگاه قلمه ها را در محیط ریشه زایی قرار می دهند. بهتراست قلمه ها را بصورت دسته ای در محلول فرو کرد.
این روش نسبت به دیگر روشها از مزایایی برخورداراست مثلا، لزوم داشتن ابزاری برای خیس کردن قلمه ها قراردادن آنها در محیط کشت حذف می شود. بعلاوه احتمالا نتایج یکنواخت تری به دست می دهد، زیرا جذب ماده شیمیایی توسط قلمه ها، به اندازه دو روش دیگر تحت تاثیرشرایط محیطی قرار نمی گیرند. برخی از ازدیاد کنندگان به جای روش فروبری، محلول را بصورت اسپری برروی قلمه ها می پاشند.
یک محلول تهیه شده، برای چندین هزار قلمه مورد استفاده قرار می گیرد، اما زمانی که از محلول استفاده نمی شود، می بایستی در ظرفی که سر آن محکم بسته می شود، نگهداری گردد، زیرا تبخیر شدن الکل، میزان غلظت آن را تغییرمی دهد. بهتر است که در هر نوبت، مقدارکمی از ماده شیمیایی، به اندازه ای که برای نیاز فوری بسنده باشد استفاده شده و با قیمانده آن دور ریخته شود. محلول باقیمانده نمی بایستی به محلول تهیه شده اصلی برگردانیده شود. ازدیاد کننده گیاه یا فروشنده این مواد می تواند محلول را به شکل بلور یا کریستال خالص تهیه کند، هر چند که محلول های تجاری غلیظی وجود دارند که می توان آنها را مطابق دستور رقیق کرد. آزمون ساده با قلمه های برگ گوجه فرنگی، این امکان را فراهم می سازد که طی چند روز، وجود خاصیت ریشه زایی و یا عدم آن را در محلولی که می بایستی برای استفاده بکار رود، تعیین کرد. قلمه های برگ گوجه فرنگی، با ماده مورد نظر آغشته می شوند. آنگاه، برای مقایسه، قلمه های آغشته نشده، همراه با آنها در داخل ماسه مرطوب جعبه هایی پوشیده شده با پلاستیک و یا شیشه قرار داده می شوند. پس از یک هفته، قلمه ها را می توان بررسی کرد. قلمه های برگ گوجه فرنگی، نسبت به تنظیم کننده های رشد حساس بوده و به همین دلیل، با در نظر گرفتن مقدار ریشه ای که تولید شده است، نشانگر خوبی برای موثر بودن ماده شیمیایی می باشد.
در هر زمان ممکن، می بایستی ازمحلول تازه استفاده شود. محلول رقیق، مثلا 25 قسمت در میلیون، اثرخود را به ویژه اگر با مواد خارجی آلوده شوند، طی چند روز از دست می دهند، اما محلول هایی که برای روش فروبری در محلول غلیظ آماده می شوند، دارای درصد بالایی الکل بوده و اثر خود را تقریبا بطورنا محدود نگه می دارند.
معمولا ته قلمه های برگدار را در محلول تسهیل کننده ریشه زایی قرار می دهند، اما در برخی ازموارد فروبری تمام قلمه در محلولی که دارای عامل محدود کننده باشد، در تسهیل ریشه زایی موثرتر از فروبری ته قلمه می باشد. تعویقی اولیه در رشد شاخساره وجود دارد، اما بنظر نمی رسد که عیبی اساسی باشد. فروبری برگهای قلمه، فقط دربعضی از گونه ها موثر است، به شرط آنکه غلظت بکار رفته تا حد کافی بالا (2000 تا 10000 قسمت در میلیون) باشد. شواهدی وجود دارد مبنی بر اینکه قلمه های چوب سخت برخی از گونه ها، که فقط سطح ته آنها با ماده شیمیایی آغشته شده است، در مقایسه با قلمه هایی که 5/2 سانتیمتر و یا بیشتر از ته آنها آغشته شده نتایجی بهتر به دست می دهند. (3)
ساختن محلول غلیظ
برای تهیه 100 میلی لیتر محلول 4000 قسمت در میلیون ماده تسهیل کننده ریشه زایی، 400 میلی گرم از ماده شیمیایی را در 100 میلی لیتر الکل 50% (الکل اتیلیک، الکل متیلیک و یا ایزوپروپیلیک) حل کنید.
شرایط محیطی برای ریشه دهی قلمه های برگدار
نیازهای محیطی عمده، برای ریشه دار کردن موفقیت آمیز قلمه های برگدار عبارتند از:
1. دما (18 تا 27 درجه ی سانتیگراد)
2. آتمسفری که در آن، برگها آب کمی از دست می دهند.
3. نور کافی ولی نه بیش از حد.
4. یک محیط کشت تمیز و مرطوب، با تهویه و زهکش خوب.
5. برای تامین این شرایط، ادوات مناسب فراوانی وجود دارد.
در این مورد می توان از شیشه ای بزرگ و با سرپوشی تاشیکی (پلاستیکی) که بر روی چند قلمه قرار گیرد، تا سکوها ی گلخانه ای مجهز که در آن، راژمان (سیستم) مه افشانی خودکار و کابل های الکتریکی حرارتی کنترل شونده ی خودکار در زیر قلمه ها قرار گرفته اند، نام برد. یکی از ساده ترین وسایلی که برای ریشه زایی تعداد محدودی قلمه مناسب می باشد، جعبه ای چوبی است که نیمی از آن با محیط ریشه زایی پر شده و روی آن با شیشه و یا پلاستیک پوشانیده می شود. اگر این جعبه در زمستان، در اطاقی گرم و نزدیک پنجره قرار داده شود، قلمه های بسیاری از گونه ها را می توان به وسیله ی آن ریشه دار کرد ن قلمه های بعضی از گیاهان، در صورتی که در هوای آزاد و سایه قرار داده شود، به خوبی استفاده کرد. قلمه های بسیاری از گیاهان، تنها هنگامی می تواند ریشه دار شوند که از نور مصنوعی استفاده شود و در زیر لامپ های مهتابی بزرگ قرار گیرند. روشی ساده برای ریشه دار کردن چند قلمه نشان داده شده است.
در سطح تجاری، ریشه دار کردن مقدار زیادی قلمه برگدار، با استفاده از شاسی گرم، شاسی سرد، بسترهای گلخانه ای و یا گلخانه های محیطی تامین می شوند.
بیشتر ازدیاد کننده های گیاهان تجاری، ارزش روشهای بهسازی را طی مراحل ریشه دار کردن قلمه های برگدار شناخته اند. پیشگیری از حمله ی عوامل بیماری زا در مقایسه با تلاش جهت متوقف کردن آنها، بسیار آسانتر می باشد. هنگامی که صد ها هزار قلمه ریشه دار می شوند. خسارات ناشی از حمله ی بیماریها ممکن است بسیار گران تمام شود. (3)
مراقبت از قلمه ها در اثناء ریشه زایی
قلمه های چوب سخت ساقه یا ریشه قلمه های ریشه که در خزانه و در هوای آزاد ریشه دار شده اند، به مراقبتهایی معمولی که از گیاهان دیگر می شود، نیازمند می باشند. این مراقبتها عبارتند از تامین رطوبت کافی خاک، عاری نگهداشتن از رقابتهای علفهای هرز و کنترل آفات و بیماری ها، بهترین نتیجه هنگامی بدست می آید که خزانه در آفتاب کامل قرار گرفته و سایه و رقابت ریشه ی درختان با درختچه های بزرگ وجود نداشته باشد.
قلمه های چوب نرم و یا قلمه چوب نیمه سخت برگدار و قلمه های برگ و یا قلمه جوانه برگ، در زیر رطوبت بالا به توجه فراوانی در حین ریشه زایی نیازمند می باشند. در مورد آنها، دما
می بایستی با دقت بر پاس شود. شاسی های پوشانیده شده با شیشه، حتی اگر برای چند ساعت هم در معرض تابش آفتاب روشن قرار گیرند، به علت تجمع حرارت در زیر آنها، دارای دمایی بسیار زیاد و زیان آور می شوند. این گونه تاسیسات، همیشه می بایستی با پرده ی پارچه ای، پاشیدن آب آهک و یا دیگر روشهای کاهش دهنده ی شدت نور، حفاظت شوند.
در ریشه دار کردن قلمه های برگدار، بالا نگهداشتن شرایط رطوبتی اهمیتی ویژه دارد. این کار، باعث به حداقل میزان از دست رفتن آب از برگها می شود. اگر سیستم مه افشانی خودکار در اختیار نباشد، آب پاشی برگها در فواصل زمانی متعدد، به ویژه در ساعاتی که هوا گرم است، ضروری می باشد. آب پاشی سبک چند بار در روز، با آن که به صرف وقت بیشتری نیاز دارد، بهتر از خیسانیدن زیاد با فواصل بیشتر است. کاهش رطوبت به سطح پایین، باعث پژمردگی زیاد قلمه شده و اگر تا مدتی طولانی ادامه یابد، ممکن است که آنچنان به قلمه ها آسیب رساند که حتی اگر شرایط رطوبت بالا مجددا برقرار شود، ریشه زایی انجام نشود. بدین سبب، بیشتر خزانه کاری ها از مه افشانی نوبتی در بسترهای ازدیاد استفاده می کنند تا بر این مشکل چیره شوند.
زهکشی کافی نیز می بایستی تامین شود تا آب اضافی بیرون رفته و موجب غرقاب شدن و انباشت بیش از حد آب در محیط ریشهزایی نشود. هنگامی که از گیالوش و یا خزه ی اسفاگنوم در محیط ریشه زایی استفاده می شود، جلوگیری از خیس شدن بیش از حد آنها، کاملاً ضروری می باشد.
همچنین، رعایت شرایط بهداشتی در شاسی ازدیاد الزامی است. برگهایی که می ریزند،
می بایستی فوراً جمع آوری شوند. به همین نحو، می بایستی قلمه هایی را که خشک شده اند بیرون آورد محیط مساعد برای زیست عوامل بیماری زا، شاسی ازدیاد سربسته و مرطوبی است که شدت نور در آن پایین باشد. اگر این عوامل بر پاس نشوند، می توانند هزاران قلمه را در یک شب از بین ببرند. مشکلات بیماری در شرایط زیر سیستم مه افشانی جدی نیست. احتمالاً شستشوی متناوب توسط آب هوا دهی شده، هاگها را بیش از آن که جوانه بزنند از بین می برد. شدت بیشتر نور و حرکت هوا نیز وقوع بیماری را کاهش می دهند. اگر کنه، شته و سوسک آرد آلو بر روی برگها ی قلمه مشاهده شوند، مبارزه فوری الزامی است.
شیوه هایی مشکلتر، مانند افزایش گاز کربنیک به فضا و یا به کار بردن مه افشانی کربن دار، منجر به تولید ریشه زایی سریعتر و بیشتر شد، زیرا گاز کبنیک افزوده شده، برای فرایند فتوسنتز بکار رفته است، اما این سودمندیها تنها در حالاتی یافت می شوند که دما بالا و شدت نور زیاد بوده و عامل محدود کننده ی رشد قلمه ها، میزان گاز کربنیک اطراف آنها باشد. وسایلی برای افزایش میزان گازکربنیک، در دسترس می باشد. (3)
جابجایی قلمه ها پس از ریشه زایی
قلمه های چوب سخت
این نوع قلمه ها که در ردیف های خزانه ریشه دار شده اند، معمولاً در طول فصل رکود، پس از آن که برگها ریزش کردند بیرون آورده می شوند. در گونه های تند رشد، قلمه ها ممکن است پس از یک فصل رشد، به اندازه ی کافی بزرگ شده باشند و بتوانند بیرون آورده شوند. در حالی که تیل های گونه های کند رشد، ممکن است به نگهداری دویا حتی سه ساله نیازمند باشند تا به اندازه کافی بزرگ شده و قابل انتقال شوند.
عمل بیرون آوری قلمه ها می بایستی در روزهای ابری، خنک و بدون باد انجام پذیرد. در صورت امکان، بیرون آوری قلمه ها، به ویژه هنگامی که محیط کشت آنها حاوی مقدار زیادی رس باشد، نمی بایستی در زمانی انجام شود که خاک مرطوب است. هنگامی که قلمه ها از زمین بیرون آورده می شوند، بیشتر خاکهای اطراف ریشه ها می بایستی به آسانی جدا شده و بریزند. پس از آن که گیاهان از خاک بیرون آورده شدند، می بایستی روی آنها در محلی مناسب سریعاً با خاک پوشانده و یا درانبار سرد قرار داده و یا بی درنگ در محل دائمی کاشته شوند. برای پوشاندن با خاک، پس از بیرون آوردن گیاهان خزانه ای خزان دار که ریشه ی عریان دارند، آنها را کنار یکدیگر در یک شیار قرار داده روی ریشه ها را به خوبی می پوشانند. این کار، وسیله ای موقت برای نگهداری گیاهان جوان تا زمان کاشته شد نشان در محل دایمی می باشد.
غالباً خزانه کاری های تجاری، تعدادی از گیاهان خزاندار را برای چندین ماه در اطاقک های خنک و تاریک نگهداری می کنند و روی ریشه های آنها را با چوب رنده شده، پس مانده های توفال و یا موادی مشابه، می پوشانند. گیاهان خزانه ای را که می بایستی تا مدتی طولانی نگهداری شوند، نباید در شرایطی حدود یخ زدن (صفر تا 2 درجه سانتیگراد) نگهداری کرد.
اگر می بایستی تعداد کمی گیاه از ردیفهای خزانه بیرون آورده شوند، می توان از بیل استفاده کرد. اما اگر عملیات خزانه ای در سطحی بزرگ انجام می شود، عموماً می توان از بعضی از دستگاه های بیرون آورند، استفاده کرد.
این دستگاه، گیاهان را از زیر قطع می کنند. بدین ترتیب که تیغه ای به شکل U در 30 تا 60 سانتیمتری زیر سطح خاک در زیر ردیف خزانه حرکت کرده و ریشه ها را قطع می کنند. گاهی، تیغه ای افقی، ارتعاش دار و بلند کننده به دستگاه افزوده می شود که در پشت تیغه برنده حرکت
می کند. این تیغه، گیاه را کمی به طرف بالا می آورد، بطوری که بیرون آوردن آن با دست آسان باشد. به استثنای گیاهان بسیار کوچک، گونه های همیشه سبز را نمی توان همانند گیاهان خزان دار بی برگ و در حال رکود، با ریشه عریان جابجا کرد. وجود برگ بر روی گیاهان همیشه سبز، نیازمند تماس دایم ریشه ها با خاک است. به همین دلیل، سوزنی برگان و یا پهن برگان همیشه سبز بزرگ و قابل فروش و گاهی گیاهان خزاندار را، یا در ظرف می کارند و یا ریشه آنها را با گونی می پیچند. در روش دوم، عمل بیرون آوری بدین ترتیب انجام می شود که ابتدا اطراف ریشه گیاه را با دقت خالی می کنند. توده خاک اطراف ریشه ها را گاهی در بالا و پایین به گونه ای می تراشند که خاک حاوی ریشه به صورت توده ای توپی شکل در آید. این نکته که خاک رطوبتی مناسب داشته باشد، یعنی نه زیاد خیس باشد نه زیاد خشک، اهمیت دارد، چرا که در غیراینصورت، خاک از هم پا شیده می شود. توده خاک را به آرامی بر روی یک گونه مربع شکل بزرگ سرازیر کرده، آنگاه آنرا می پیچند و با ریسمان چندلا محکم می دوزند. اگر این کاربه خوبی انجام شود، خاک را در اطراف ریشه ها نگاه می دارد، بطوری که به راحتی می توان گیاه را تا فواصلی قابل ملاحظه انتقال داد و کاشت.
گیاهان خزانه ای که در مزرعه کشت شده اند، چه با دست در گونی پیچیده شده و چه با وسایل مکانیکی بیرون آورده شده باشند، پیش از انتقال، به هرس ریشه نیازمند می باشند. این کار، بدین منظور انجام می شود که سیستم ریشه ها به صورت متراکم و پراکنده در آمده و می بایستی هنگامی انجام شود که گیاهان جوان برای اولین بار در مزرعه کاشته می شود. ریشه های بلند، خمیده و یا پیچیده شده، می بایستی درچند سانتیمتری گیاه قطع شوند. درسال دوم نیز می بایستی پیرایش ریشه انجام شود. این کار در سطح بزرگ، با تراکتورهایی که دارای تیغه ای به شکل U هستند انجام می شود. اما اگر می بایستی فقط چند گیاه پیرایش ریشه شوند، با یک بیل هم می توان این کار را انجام داد. این شیوه باعث می شود تا ریشه ها به توده خاک محدود شوند، یعنی ریشه هایی که پس ازبیرون آوری ویا پیچیده شدن در گونی، با گیاه همراه خواهند بود.
کاشت گیاهان خزانه ای در ظرف، به ویژه در مناطقی که زمستان ملایم دارند، جایگزین پیچیدن در گونی شده است، چرا که هزینه کارگرکمتری داشته و فرصت کافی برای کارهای مکانیکی موجود است.
قلمه چوب نرم، قلمه علفی، قلمه چوب نیمه سخت، قلمه جوانه برگ، قلمه برگ اینگونه قلمه ها، که همراه با برگ ریشه دارشده ودرشرایط رطوبت زیاد نگهداری شده اند، به هنگام بیرون آوری از محیط ریشه زایی به مراقبتی قابل توجه نیاز دارند. پس از ان که ریشه زایی آغاز شد، می بایستی از میزان رطوبت کاسته شود وتهویه در بستر ازدیاد برقرار گردد. این قلمه ها به محض آن که سیستم ریشه ای اصلی و ریشه های ثانویه تشکیل شد، می بایستی بیرون آورده شوند. تجربه بسیاری از ازدیاد کننده گان، بیانگراین است که قلمه هایی که حتی سریعا ریشه دار شده اند، پس از بیرون آوری واستقراردر گلدان،خشک شده اند.این مشکل را گاهی اوقات می توان با نگهداشتن قلمه به مدت طولانی تری در محیط کشت بر طرف کرد، یعنی تا هنگامی که ریشه های اولیه ایجاد شود، انشعاب دار گردد ویک سیستم ریشه ثانویه متراکم پر شاخه تولید کند که به توده ی خاک محیط کشت به چسبد. اگر می بایستی قلمه ها را به هر دلیلی تا مدتی طولانی در محیط ریشه زایی نگهداری کرد، می بایستی آنها را با محلول غذایی، چندین بارآبیاری نمود.
به هنگام بیروی آوری قلمه ها، می بایستی آنها را به کمک بیلچه و یا وسیله ای مشابه، به آرامی بالا آورده و همچنین دقت شود که ریشه ها نشکنند. بهتر آن است که قلمه ها طوری بیرون آورده شوند که تودهای از محیط کشت به ریشه ها چسبیده باشند.این کار،زمانی انجام پذیر است که در محیط ریشه زایی موادی مانند پیت خزه ویا ورمی کولایت وجود داشته باشند. قلمه هایی برای کشت در گلدان آماده ومناسبند که بیشتر ریشه های آنها 5/2تا 5 سانتیمتر طول داشته باشند.
قلمه های ریشه دار شده پس از کشت در گلدان،می بایستی تا مدتی کوتاه آبیاری شوند.انتقال تدریجی این گلدانها، از شرایط حفاظت شده ای که در ان ریشه دار شده اند (یعنی رطوبت زیاد وشدت نور کم) به شرایط هوای آزاد (یعنی رطوبت کم، شدت نور وباد زیاد) بسیار مهم است. غالباً بهتر است که قلمه ها را پس از ان که در گلدان قرار گرفتند، تا چندین روز در همان شرایطی که ریشه دار شده اند نگهداشت.این گیاهان،اگر زیر راژمان مه افشانی ریشه دار شده اند، به توجه ویژه نیازمند بوده می بایستی تدریجا به هوای خشکترانتقال یابند. پیش از این که قلمه ها درآفتاب کامل قرار گیرند، می بایستی 1 تا 2 هفته در شاسی سرد وسایبان یا در حالی که تا حدودی ازآفتاب حفاظت می شوند، نگهداری گردند تا مقاوم شوند.(3)

فصل دوم
پیشینه تحقیق

کارهای انجام شده مشابه
– فرگوسن و همکاران (1996) ریشه دهی قلمه های ساقه مرکبات به چندین فاکتور بستگی دارند، مانند سن گیاه ـ توانایی گیاه مادری ـ چوبی نبودن قلمه- محل گرفتن قلمه ساقه- تنظیم کننده های ریشه- شرایط محیطی ـ تغذیه گیاه و فاکتورهای ژنیتکی وابسته به جنس یا گونه (23)
– راکش و همکاران (1996) قلمه های ساقه تیمار شده لیمو (C. Limon) با IBA همراه PHAB بهترین ریشه دهی را در غلظت 2گرم در لیتر IBA و2 گرم در لیتر PHBA نشان داده اند (30).
– شازلی و همکاران (1994) در تحقیقی که در آن تاثیرتنظیم کننده های رشد در غلظت های مختلف برای ریشه زایی قلمه های ساقه لیمو و لیمو ترش مورد بررسی قرار داده اند، IBA بهترین محرک برای درصد ریشه زایی بیشترین تعداد و طویلترین ریشه ها را نسبت به هردو ژنوتیپ بود و مشاهده شد اثر تنظیم کننده های رشد (NAA و IBA) در ریشه دهی لیمو ترش Tahiti و پرتقال (C. Sinensis) مفید بود (31).
– کریستوفانی و همکاران (1999) لیمو، لیموترش و با لنگ خیلی راحت ریشه می دهند ولی پرتقال، نارنگی و نارنج سه برگ خیلی سخت ریشه زا می باشند (18).
– دونلی و یانی در سال 1972 گزارش کردند قلمه چوب نرم افرا از قسمت انتهایی شاخه های جوان در اواخر بهار در زیر سیستم آبفشانی ریشه دار می شود و زخم کردن قلمه ها بعلاوه استفاده از اسید ایندول بوتیریک (با روش فرو بردن در محلول غلیظ 000/1 تا 000/10 قسمت در میلیون) باعث افزایش ریشه زایی می گردد(21).
– براگت و همکاران در سال 1976 گزارش داده اند که در گیاه زرشک گرفتن قلمه از شاخه های سال جاری در بهار یا تابستان انجام می گیرد و قلمه ها را در زیر سیستم آبفشان یا در شاسی سرد ریشه دار می کنند. بکار بردن اسید ایندول بوتریک به میزان 000/5 قسمت در میلیون به ریشه زایی قلمه ها کمک می کند. باکرونیک نیز در سال 1993 گزارش داده اند که افزایش طول روز ریشه دار شدن قلمه های گونه B. thumbergii را بهتر می سازد(17).
– بهلا در سال 1977 گزارش داد با قلمه های برگدار درخت توسل (غان) گرفته شده در تابستان پس از قرار گرفتن بمدت 24 ساعت در اسید ایندول بوتیریک 50 قسمت در میلیون و گذاشتن قلمه ها در گلخانه به خوبی تولید ریشه نمودند(15).
– نلسون در سال 1989 گزارش داد در درختان همیشه سبز کاملیا برای گونه های C. japonica و C. sasanngua قلمه ها را از شاخه های فصل جاری که رنگ آنها از سبز به قهوه ای روشن تغییر کرده از انتهای شاخه ها با 2 تا 3 برگ باید گرفت و زیر سیستم آبفشان ریشه دار می گردد (28).
– یتس در سال 1984 گزارش داد که قرار دادن قلمه ها ی کاملیا بمدت 24 ساعت در IBA به غلظت 20 قسمت در میلیون ریشه زایی را تسهیل خواهد کرد به خصوص اگر پایین قلممه ها زخم زنی شوند(33).
– مگ گویر و لون در سال 1997 گزارش داده اند در درختچه های خزانه دار به ژاپنی قلمه ها را در اواخر بهار از شاخه هایی که چوب آنها کمی سخت شده گرفته در زیر آبفشان ریشه دار می شوند. به کار بردن محلول اسید ایندول بوتیریک به غلظت 15 قسمت در میلیون و نگهداری قلمه ها به مدت 24 در این محلول به ریشه دار شدن قلمه ها کمک می کند(27).
– باکر و لینک در سال 1993 گزارش داده اند قلمه درختچه های ورسک (خَلَنَک) ترجیحاً در تابستان از انتهای شاخه های جوان در حال رشد رویش گرفته شوند و قلمه ها در گلخانه ریشه دار شوند و بکار بردن اسید ایندول بوتیریک به غلظت 50 قسمت در میلیون به مدت 24 ساعت به ریشه زایی قلمه ها کمک می کند (14).
– دیر و بیدرمن در سال 1978 گزارش دادند قلمه های زکالوس (Dwarf Alder) را از شاخه هایی که چوب آنها کمی سخت شده در تابستان باید گرفت و در شاسی ریشه دار کرد. فرو بردن ته قلمه ها در محلول اسید نفتالین استیک به غلظت 1000 قسمت در میلیون و اسید ایندول بوتیریک به غلظت 1000 تا 000/10 قسمت در میلیون ریشه زایی را تسهیل می کند (20).
– واکر و همکاران در سال 1997 گزارش دادند برای تکثیر درختچه های همیشه سبز گاردنیا از قلمه های برگدار شاخه های انتهایی گیاه از پائیز تا بهار استفاده می شود. قلمه ها را در گلخانه یا زیر آبفشان در دمای 24 درجه ساتیگراد ریشه دار می کنند. مخلوطی از شن، پیت خزه بطور مساوی محیط کشتی مناسب برای ریشه دار کردن قلمه های این گیاه است. فرو بردن قلمه ها در اکسین ها به غلظت 1000 قسمت در میلیون ریشه زایی را تسهیل می کند(32).
– مک گویر و همکاران در سال 1998 گزارش داده اند قلمه چوب نیمه سخت درختان خاس از اواسط تا اواخر تابستان گرفته می شود. قلمه ها را در شاسی تکثیر یا در گلخانه زیر آبفشان نوبتی ریشه دار می کنند. برای ریشه دار شدن قلمه های بعضی از ارقام بکار بردن اسید ایندول بوتیریک بغلظت 8000 تا 000/20 قسمت در میلیون لازم است (26).
– پری و همکاران در سال 1992 گزارش داده اند در درختان ماگنویا قلمه چوب نرم از اواخر بهار تا اواخر تابستان از درختان جوان گونه هائی مانند M. soulangeana و M. STellata باید گرفته شود. قلمه ها را در شن و در زیر آبفشان ریشه دار می کنند. زخم کردن پایین قلمه ها و بکار بردن هورمون های ریشه زا، به ریشه دهی کمک می کند (29).
– انریت در سال 1988 گزارش داد قلمه چوب سخت درختان فراناز (Dawn Redwood) گرفته شده در اوائل بهار در ردیف های خزانه ریشه دار می شوند. ریشه دار کردن قلمه چوب نرم گرفته شده در تابستان با استفاده از اسید ایندول بوتیریک با غلظت 000/20 قسمت در میلیون به مدت چند ثانیه نیز امکان پذیر است (22).
– هارتمن و کستر در سال 1976 گزارش داده اند قلمه ساقه بلوط گونه Quercus robur که در تابستان گرفته شود با استفاده از اسید ایندول بوتیریک به غلظت 000/20 قسمت در میلیون ریشه زایی بهتری را نشان می دهند (24).
– کوگشال در سال 1992 گزارش داد قلمه درختچه های یاس از قسمت انتهایی شاخه های جدید بلافاصله پس از شروع رشد در بهار باید گرفته شود. قلمه ها را در هوای آزاد یا در گلخانه در زیر آبفشان و یا در شاسی گرم در رطوبت بالا ریشه دار می کنند. بکار بردن اسید ایندول بوتیریک به غلظت 80 قسمت در میلیون برای مدت 24 ساعت ریشه زایی را تسهیل می کند (19).
– کوبو در سال 1995 گزارش داد قلمه درختان همیشه سبز بدار (xylosoma) از شاخه های جوانی که چوب آنها سخت شده در اواخر تابستان یا اوائل پاییز باید گرفته شود. قلمه ها را در شاسی با گرمای 21 درجه سانتیگراد ریشه دار می کنند. معمولاً قلمه ها را در اسید ایندول بوتیریک به غلظت 5000 قسمت در میلیون فرو برده و بلافاصله در محیط کشت یک قسمت پیت خزه و سه قسمت پرلایت قرار می دهند (25).
– آسک ویت در سال 1991 گزارش داد قلمه چوب نرم گلیسین که در تابستان گرفته می شود در شاسی ریشه دار می شود. بکار بردن اسید ایندول بوتیریک به غلظت 25 قسمت در میلیون برای مدت 24 ساعت ممکن است باعث تسریع در ریشه زایی شود. تکثیر بوسیله قلمه چوب سخت در بهار نیز برای ازدیاد بعضی از گونه ها بکار می رود (13).
– زرین بال و همکاران در سال 1380 اعلام کردند قلمه های دارایی تیمار شده توسط NAA با غلظت 2000 میلی گرم در لیتر به طور معنی دار از درصد ریشه زایی بیشتری (93%) برخوردار بودند و در مرتبه دوم IBA با غلظت 4000 میلی گرم در لیتر قرار داشت. طول بزرگترین ریشه، طول ریشه، وزن خشک ریشه و طول رشد جدید (اندام هوایی) در قلمه های برداشت شده در بهمن ماه که توسط IBA با غلظت 4000 میلی گرم در لیتر تیمار شده بودند بیشتر بود. میانگین طول ریشه در قلمه هایی که توسط IBA با غلظت 4000 و 3000 میلی گرم در لیتر و یا NAA با غلظت 2000 میلی گرم در لیتر تیمار شدند و در زیر تونل پلاستیک قرار داده شدند، بیشتر از سایر حالات بوده و تفاوت معنی داری با شاهد و سایر قلمه های تیمار شده داشت.(6)
– معلمی و چهرازی (1382) در آزمایشی اکسینی بر روی قلمه های برگدار و بدون برگ گل کاغذی اعلام کردند که قلمه های برگدار که با IBA در سطح 1000 میلی گرم در لیتر تیمار شدند با 90% بیشترین درصد ریشه زایی را داشتند. بیشترین تعداد ریشه در قلمه های بدون برگ (23,9عدد)در 2000 میلی گرم در لیتر IBA بدست آمد. بهترین طول ریشه (79,5 سانتی متر) در قلمه هایی که با (23,9عدد) در 2000 میلی گرم در لیتر IBA بدست آمد. بهترین طول ریشه (79,5سانتی متر) در قلمه هایی که با غلظت 1000 میلی گرم در لیتر NAA تیمار شدند، حاصل شد. قلمه های بدون برگی که با غلظت 1000 میلی گرم در لیتر NAA تیمار شدند بیشترین قطر ریشه (06,1میلی متر) را داشتند. همچنین وزن خشک ریشه در قلمه های بدون برگ که با غلظت 2000 میلی گرم در لیتر IBA تیمار شدند بیشترین مقدار (69میلی گرم) را نشان داد. تیمار قلمه های برگدار و بدون برگ با سطوح مختلف هورمون اکسین باعث گردید تا صفاتی نظیر درصد ریشه زایی، تعداد و وزن خشک ریشه نسبت به شاهد در سطح 5% افزایش نشان دهد.(9)
– زرین بال و همکاران (1380) اعلام کردند قلمه های شیشه شور برداشت شده در بهمن ماه که با IBA با غلظت 4000 میلی گرم در لیتر تیمار شده بودند، درصد ریشه زایی بیشتری (59%) داشتند که در سطح 1% معنی دار گردید. بیشترین تعداد ریشه در قلمه هایی که با IBA با غلظت 4000 میلی گرم در لیتر و یا NAA با غلظت 2000 میلی گرم در لیتر تیمار شده بودند بدست آمد. طول بزرگترین ریشه، میانگین طول ریشه و وزن خشک ریشه قلمه های شیشه شور در سطح 1% و طول رشد جدید شاخساره در سطح 5% در قلمه هایی که با IBA با غلظت 4000 میلی گرم در لیتر تیمار شده بودند، بیشتر بود. برداشت قلمه ها از پایه مادری در بهمن ماه و تیمار آنها با اکسین، ریشه زایی و طول رشد جدید قلمه ها را به طور معنی داری افزایش داد. درصد ریشه زایی قلمه ها، تعداد برگ و طول رشد جدید قلمه های شیشه شور که با اکسین تیمار شده بودند، در شرایط مه افشان نسبت به تونل پلاستیک به طور معنی داری بیشتر بود، ولی میانگین طول ریشه در قلمه هایی که با اکسین تیمار شده و در زیر تونل پلاستیک قرار داده شده بودند، بطور معنی داری بیشتر بود.(7)
– هاشم آبادی و صداقت حور (1383) در آزمایشی اکسینی (IBA و NAA) بر روی ریشه زایی قلمه های درختچه زینتی کاملیا اعلام کردند، اختلاف معنی داری در صفات درصد ریشه زایی، درصد ماده خشک ریشه، تعداد ریشه و طول بزرگترین ریشه در هر دو تیمار در سطح احتمال 1% مشاهده شد.از بین تیمارها بهترین تیمار که منجر به تولید تعداد ریشه های مطلوب شد، تیمار 4000 میلی گرم در لیتر IBA و تیماری که بزرگترین ریشه ها را تولید کرده بود تیمار 4000 میلی گرم در لیتر IBA + 2000 میلی گرم در لیتر NAA بود. از بین مقادیر IBA، تیمار4000 میلی گرم در لیتر بیشترین درصد ریشه زایی را به همراه داشت، حال آنکه اثر دوجانبه 2000 میلی گرم در لیتر IBA + 2000 میلی گرم در لیترNAA موثرترین تیمار بوده است.(11)
– بلایت و همکاران (2000) غلظتهای مختلف IBA و NAAرا برروی ریشه زایی قلمه های کاملیا بررسی نمودند و مشاهده کردند که در C. japonica تیمارهای 2500 میلی گرم در لیتر IBA + 1250 میلی گرم در لیتر NAA و 3000 میلی گرم در لیتر IBA قادر به افزایش 77 تا 81 درصد ریشه زایی قلمه ها می باشند (16).
– خوشخوی و پناهی (1378) غلظتهای مختلف IBA وNAA را بر روی ریشه زایی و گلدهی دو رقم میخک بررسی نمودند و مشاهده کردند که غلظتهای مختلف IBA و NAA و همچنین آمیخته این دو بر درصد ریشه زایی قلمه اثر معنی داری در سطح 5% با شاهد نداشت. تعداد ریشه قلمه های میخک به شدت تحت تاثیر تیمار با اکسین قرار گرفت و تیمارهای 50 میلی گرم در لیتر NAA و 100 میلی گرم در لیتر IBA به ترتیب بیشترین تعداد ریشه (21/77 و 22/23) در قلمه مشاهده شد. طول ریشه قلمه های میخک نیز در اثر تیمار قلمه ها با سطوح مختلف NAA و IBA در سطح احتمال 5% معنی دار شدند، به گونه ای که در تیمارهای 100 میلی گرم در لیتر NAA و 100 میلی گرم در لیتر IBA به ترتیب بیشترین طول ریشه (7/49، 7/28 سانتیمتر) قلمه ها بدست آمد. تیمار قلمه های میخک با NAA و IBA وزن خشک و تر ریشه را افزایش داد. بیشترین وزن تر (189/. و 184/.گرم) به ترتیب در تیمارهای 50 میلی گرم در لیتر NAA و 200 میلی گرم در لیتر IBA مشاهده شد که هر دو در سطح احتمال 5% با شاهد تفاوت معنی داری نشان دادند. بیشترین وزن خشک ریشه قلمه ها (28./.گرم) نیز در تیمارهای 50 میلی گرم در لیتر NAA و 200 میلی گرم در لیترIBA دیده شد. تیمار قلمه های میخک با NAA و IBA اثر قابل توجهی روی تعداد روز تا گلدهی، تعداد گل، ارتفاع بوته و وزن ساقه گل دهنده داشت. تیمار 200 میلی گرم در لیتر IBA طول دوره گلدهی را به 195/7 روز رساند که نسبت به شاهد (208/3 روز) تفاوت معنی داری در سطح احتمال 5% نشان داد. تعداد گل نیز تحت تاثیر تیمار با اکسین قرار گرفت، به طوری که تیمار 200 میلی گرم در لیتر IBA با بیشترین تعداد گل در بوته (3/17) تفاوت معنی داری با شاهد (8/14) در سطح احتمال 5% داشت. همچنین در تیمار 200 میلی گرم در لیتر IBA بیشترین ارتفاع بوته (74 سانتیمتر) مشاهده شد که با شاهد در سطح احتمال 5% تفاوت معنی داری نشان داد. در تیمار 100 میلی گرم در لیتر NAA و 200 میلی گرم در لیتر IBA بیشترین وزن ساقه گل دهنده به ترتبب(34/98 و36/79 گرم) مشاهده شد که هر دو تفاوت معنی داری در سطح احتمال 5% با شاهد داشتند.(5)
– ابوحدید (1992) برای تحریک ریشه زایی قلمه های خیار رقم کاتیا از هورمون NAA با سه غلظت 500، 1000 و 2000 میلی گرم در لیتر استفاده کرد. تیمار 1000 میلی گرم در لیتر در مقایسه با دو تیمار دیگر تعداد ریشه های بیشتری را ایجاد کرد ولی غلظت 2000 میلی گرم در لیتر در تحریک ریشه زایی حالت بازدارندگی داشت و طول ریشه را کاهش داد (12).
– میرسلیمانی و راحمی (1384) گزارش داده اند، به منظور بررسی اثر غلظتهای مختلف ایندول بوتریک اسید، نفتالین استیک اسید و مخلوط این دو تنظیم کننده بر ریشه زایی قلمه های چوب سخت دورگه هلو × بادام، هم گروه جی.اف 677، آزمایشی در محل دانشگده کشاورزی و منابع طبیعی داراب وابسته به دانشگاه شیراز اجرا گردید. قلمه های مورد نیاز از پایه های مادری دو رگه مذکور، موجود در ایستگاه تحقیقاتی کشاورزی استهبان تهیه شد. این آزمایش در قالب یک طرح بلوک کامل تصادفی در چهار تکرار و نه تیمار اجرا گردید. در این پژوهش تنظیم کننده ایندول بوتریک اسید در چهار سطح صفر، 1500، 2000 و 2500 میلی گرم در لیتر، تنظیم کننده نفتالین استیک اسید در چهار سطح صفر، 1000، 1500 و 2000 میلی گرم در لیتر و مخلوط این دو تنظیم کننده در دو سطح 1000+ 1000 و 1500+ 1500 میلی گرم در لیترتهیه شده و ته قلمه ها به مدت پنج ثانیه در محلول های فوق قرار گرفت. نتایج نشان داد که بیشترین درصد ریشه زایی مربوط به تیمارهای ایندول بوتریک اسید با غلظت 1500 و تیمار مخلوط دو تنظیم کننده با غلظت 1500 + 1500 میلی گرم در لیتر بود. همچنین اختلاف میانگین های صفت تعداد ریشه بین تمام تیمارها با تیمار شاهد در سطح 5% آزمون دانکن معنی دار بود. نتایج این آزمایش نشان داد که تیمارهای بکار رفته تاثیر معنی داری روی تعداد شاخساره در قلمه، طول شاخساره در قلمه و وزن تر ریشه ندارد. در مورد وزن تر شاخساره و قطر آن نیز بیشترین مقادیر مربوط به تیمار ایندول بوتریک اسید با غلظت 2000 میلی گرم در لیتر می با شد(10).
– ابوطالبی و حسن پور (1382) گزارش داده اند، به منظور تعیین عوامل موثر در ریشه زایی قلمه های زیتون زرد رقم محلی ایران، اثرهای زمان و محل قلمه گیری و نوع بستر ریشه زایی در ارتباط با هورمون های اکسینی، در قالب طرح دوبار خرد شده در زمان با چهار تکرار و تعداد 20 قلمه در هر تیمار، ارزیابی شد. به این منظور شاخه های یکساله به قطر حداکثر یک سانتیمتر و طول حداقل یک متر در 15 بهمن، اول اردیبهشت و 15 تیر به سه قسمت شامل قلمه های ابتدای شاخه، میان شاخه و انتهای شاخه تقسیم شدند. قلمه های تهیه شده از این قسمت ها با IBA در غلظت های 2000 و 3000 میلی گرم در لیتر، NAA در غلظت 50 و 100 میلی گرم در لیتر، مخلوط IBA به غلظت 1250 با NAA به غلظت 50 میلی گرم در لیتر و آب خالص به عنوان شاهد تیمار شدند و در بسترهای شن شسته، مخلوط شن شسته به علاوه خاک و کود پوسیده دامی به نسبت مساوی مخلوط 2،3 شن شسته به علاوه 1،6 خاک و 1،6 کود پوسیده دامی کاشته شدند. پس از نگه داری قلمه ها به مدت 75 روز در گلخانه ای مجهز به سیستم مه افشان، اثرهای عوامل فوق روی تعداد قلمه های ریشه دار شده، تعداد قلمه های رشد کرده و تعداد، طول، قطر و وزن خشک ریشه در هر قلمه ثبت گردید. نتایج بدست آمده از تجزیه و تحلیل آماری نشان داد که در مجموع بهترین زمان برای تهیه قلمه، اوایل تابستان و قلمه های انتهایی شاخه ها همراه با بستر شن شسته و تیمار با IBA در غلظت های 2000 و 3000 میلی گرم در لیتر بهترین تیمارها می باشند(2).

فصل سوم
مواد و روشها

مواد و روشها
در این تحقیق که از نوع گلخانه ای می باشد از دونوع هورمون اکسینی ایندول بوتریک اسید (IBA) و نفتالین استیک اسید (NAA) چون در ریشه زایی موثر هستند استفاده شده است و چون غلظت هورمونی در تعیین ریشه زایی موثرمی باشد از چند غلظت هورمونی استفاده شده است، همچنین بخاطر اثر منفی نور بر روی هورمونها و صرفه جویی در زمان و هزینه کارگری بهتر دانستیم از غلظتهای بالای هورمونها استفاده شود، البته از تیمار آب خالص به عنوان تیمار صفر(شاهد) استفاده شده است.
همچنین در این تحقیق از قلمه های نیمه خشبی نارنج و نارنج سه برگ استفاده شده است. این بررسی بصورت آزمایش اسپیلت پلات در قالب 3 تکرار انجام شده است.
ابزار گردآوری داده ها: با استفاده از ترازوی دیجیتال- آون- کولیس و….. که از طریق مشاهده مستقیم و اندازه گیری درصد ریشه زایی، طول بزرگترین ریشه، میانگین طول ریشه، وزن خشک ریشه و طول رشد جدید اندام هوایی انجام شده است.
جامعه آماری: دو نوع هورمون اکسینی (IBA و NAA) و هر کدام در 4 سطح صفر، 2000، 3000 و 4000 میلی گرم در لیتر و قلمه های نیمه خشبی نارنج و نارنج سه برگ می باشد.
حجم نمونه ها: برداشت 10 نمونه بصورت تصادفی از هر واحد آزمایشی و داده های بدست آمده از آزمایش با استفاده از نرم افزار SAS تجزیه و تحلیل شده است.

فصل چهارم
نتایج و بحث

جدول 1- 4: مقادیر درجه آزادی و میانگین صفات مورد ارزیابی

منابع تغییر
درجه آزادی
درصد ریشه زدائی
طول بزرگترین ریشه
میانگین طول ریشه
وزن خشک ریشه
طول رشدجدید اندام هوایی
تکرار (R)
2
**76/13
**73/2
**11/3
**09/0
**51/0
فاکتورA
1
**17/37288
**77/5029
**3382
**69/585
**88/3133
B
3
**19/1487
**58/269
**09/168
**13/23
**01/81
C
3
**94/3084
**48/527
**89/415
**77/53
**18/239
AB
3
**64/76
19/31
81/43
98/17
49/59
AC
3
78/69
33/58
72/52
42/39
**82/166
BC
9
**95/311
55/61
09/18
62/2
98/9
ABC
9
**58/34
78/11
27/13
88/1
86/7
%C.V

52/3
81/3
75/3
39/3
94/2
**: اختلاف آماری معنی دار در سطح 1 درصد را نشان می دهد.
A: نارنج معمولی و نارنج سه برگ
B: 4 سطح نفتالین استیک اسید NAA (شامل صفر، 2000، 3000، 4000 میلی گرم در لیتر)
C: 4 سطح ایندول بوتیریک اسید IBA (شامل صفر، 2000، 3000، 4000 میلی گرم در لیتر)

جدول 2-4: نتایج مقایسه میانگین صفات مورد مطالعه با استفاده از آزمون LSD برای مقادیر مختلف IBA و NAA انواع نارنج
تیمار ها
درصد ریشه زایی
طول بزرگترین ریشه
میانگین طول ریشه
وزن خشک ریشه
طول رشد جدید اندام هوایی
A1
a 04/64
a 07/22
a 15/18
a 82/5
a 84/13
A2
b 62/24
b 59/7
b 28/6
b 89/0
b 42/2
B1
d 21/36
d 45/11
d 74/8
d 97/1
d78/5
B2
c 67/39
c80/12
c 90/11
c47 /3
c 93/7
B3
a 58/53
a 86/18
a 01/15
a 25/4
a 21/10
B4
b 87/47
b 21/16
b 23/13
b 73/3
b 6/8
C1
d 62/29
d 03/9
d 70/6
d 39/1
d 76/3
C2
c 04/42
c47/13
c61/11
c11/3
c 1/8
C3
b 71/49
b 88/16
b17/14
b 05/4
b 58/9
C4
a 96/55
a 95/19
a 39/16
a 88/4
a 08/11

حروف غیر مشابه اختلاف معنی دار در سطح احتمال 5 % را با استفاده از آزمون LSD نشان می دهد.