پیدایش جنگل و انواع آن

 پیدایش جنگل
تعریف جنگل و انواع آن
مقدمه

جنگل منطقه وسیعی پوشیده از درختان ، درختچه ها و گونه های علفی است که همراه با جانوران وحشی نوعی اشتراک حیاتی گیاهی و جانوری را تشکیل داده و تحت تاثیر عوامل اقلیمی و خاکی قادر است تعادل طبیعی خود را حفظ کند.
حداقل سطحی که برای تشکیل جنگل از نظر علمی لازم است بسته به نوع گونه درختی ، شرایط محیطی و غیره تغییر می کند. این مساحت در شرایط معمولی حداقل 3/0 هکتار ( 3 هزار متر مربع ) است. واژه " جنگل " از زبان سنسکریت است و به اکثر زبانهای اروپایی نیز وارده شده است و معنای جنگل طبیعی و بکر را می دهد. جنگل بسته به نوع پیدایش آن و خصوصیات ساختاری به جنگل بکر ، جنگل طبیعی ، جنگل مصنوعی یا جنگل دست کاشت طبقه بندی می شود.
جنگل بکر یا جنگل دست نخورده ، جنگلی است که بدون دخالت انسان بوجود آمده است و ترکیب گونه های درختی و درختچه ای و علفی آن طوری است که وضعیت کاملاً طبیعی را نشان می دهد .چوب و سایر فرآورده های تولید شده در جنگل بکر در همان سیستم طبیعی تجزیه شده و به خود جنگل بر می گردد. بعبارت دیگر از جنگل بکر هیچ گونه موادی ( زنده یا غیر زنده ) به خارج از آن حمل نمی شود.
رویش چوبی جنگلهای بکر که به حالت تعادل رسیده باشند عملاً صفر است ، یعنی همان قدر که چوب و سایر مواد آلی تولید می شود همان قدر هم تجزیه می شود و یا می پوسد. بعبارت دیگر چرخه رفت و بازگشت مواد در یک جنگل بکر چرخه ای بسته است.
در جنگل بکر بین تولید کنندگان ( گیاهان ) ، مصرف کنندگان ( جانوران ) و تجزیه کنندگان ( جانوران ریز ) یک اشتراک حیاتی متقابل و پایدار برقرار است . جنگل های بکر از تنوع زیستی بالایی برخوردارند و دارای اطلاعات ژنتیکی ارزشمندی هستند که تا به امروز بسیاری از این اطلاعات کشف نشده است . امروزه ارزش جنگلهای بکر بسیار زیاد است هر چند که متاسفانه روند تخریب کمی و کیفی آنها در دنیا روبه افزایش است.
امروزه سعی بر این است که جنگلهای بکر باقی مانده بر روی کره زمین را حفظ و از آنها بعنوان ذخیره گاههای اطلاعات ژنتیکی و تنوع زیستی استفاده شود. امروزه تبدیل جنگلهای بکر به جنگلهای صنعتی قابل توجیه نیست و نگهداری آنها حتی از نظر اقتصادی نیز قابل توجیه است.
جنگل طبیعی ، جنگلی است که بدون دخالت انسان به وجود آمده است ولی انسان به طور مستقیم یا غیر مستقیم در آن دخالت ( بهره برداری ) کرده است .
جنگلهای بکر دست خورده و بهره برداری شده تبدیل به جنگلهای طبیعی می شوند. بعبارت دیگر جنگلهای طبیعی جنگلهای بکر دست خورده هستند. ترکیب درختان و سن آنها و تنوع گونه های گیاهی و جانوری در یک جنگل طبیعی با جنگل بکر متفاوت است و عموماً جنگل طبیعی از نظر زیست محیطی فقیرتر از جنگل بکر است.با وجود این جنگلهای طبیعی قادرند چشم اندازهای طبیعی هر منطقه را حفظ کرده و در اکثر موارد از جنگلهای مصنوعی یا دست کاشت غنی تر و پایدارتر باشند.
جنگلهای مصنوعی یا دست کاشت یا جنگل انسان ساخت جنگلی است که به دست انسان و با هدف مشخصی ایجاد شده است و هدف از ایجاد آن تولید چوب، ایجاد مناظر طبیعی ، حفظ آب و خاک ، ایجاد مناطق تفریحی و تفرجی و غیره است.
جنگل مصنوعی معمولاً به صورت نهالکاری (درختکاری) به وجود می آید، هر چند این جنگلها را می توان با کاشت بذر نیز به وجود آورد. تجربه نشان داده است جنگلهای مصنوعی که با این روش به وجود آمده اند پایدار و نزدیک تر به جنگلهای طبیعی هستند. جنگل مصنوعی که با قلمه ایجاد شده ، قلمستان نامیده می شود ( مثل قلمستان های صنوبر در بسیاری از نقاط کشور ) البته باید متذکر شد که قلمستان ها در اکثر نقاط دنیا از نظر حقوقی جزو جنگلها محسوب نمی شوند. امروزه ایجاد جنگلهای مصنوعی در دنیا از اهمیت بالایی برخودار است چرا که به افزایش نیاز چوبی در جهان پاسخ می دهد.
چنانچه جنگلهایی در زمین های زراعی و بایر با هدف تولید چوب با استفاده از روشهای پیشرفته زراعی از قبیل شخم زدن ، کود دادن و غیره ایجاد شده باشد به آن زراعت چوب اطلاق می شود. حجم زراعت چوب در زمینهای غیر جنگلی در تمام دنیا در حال افزایش است.
علاوه بر سه نوع جنگلی که تعاریف آن ذکر شد در کشور ما از اصطلاح " بیشه " هم استفاده می شود. ما بیشه را معمولاً برای پوشش های گیاهی به کار می بریم که اطراف رودخانه و شیار دره ها در مناطق خشک ظاهر می شوند. این واژه به تجمع درختچه ها در نیزارها نیز اطلاق می شود.
پیدایش جنگل و طبقه بندی آن
جنگلهای دنیا از حدود 140-60 میلیون سال پیش به وجود آمده اند. بسته به نوع درختان تشکیل دهنده ، جنگلهای دنیا را به دو نوع سوزنی برگ و پهن برگ تقسیم می کنند.
جنگلهای سوزنی برگ دنیا قدیمی تر از جنگلهای پهن برگ هستند و پیدایش اولیه این جنگلها در دوران دوم زمین شناسی در دوره کرتاسه یعنی حدود 140 میلیون سال قبل رخ داده است. جنگلهای پهن برگ در مقابل جنگلهای سوزنی برگ تکامل یافته تر در عین حال جدیدتر هستند. این جنگلها در دوران سوم زمین شناسی در حدود 60 میلیون سال پیش به وجود آمده اند. از آن زمان تاکنون جنگلهای دنیا دائماً در حال تحول و تکامل بوده و اگر انسان در روند آن دخالتی نداشته باشد سیر تحول وتکامل آنها همچنان ادامه خواهد یافت.
در اواخر دوران سوم زمین شناسی اقلیم کره زمین روبه سردی گذاشت به طوری که در اوایل دوران چهارم ( حدود یک میلیون سال پیش ) بارشهای آسمانی اکثراً به صورت برف درآمد و به خصوص در عرضهای جغرافیایی بالاتر از 40درجه شمالی و یا ارتفاعات بالای 3 تا 4 هزار متری عرضهای پایین تر یخچال های طبیعی تشکیل شدند و به تدریج رشد کردند، به عبارت دیگردوران های یخبندان به وجود آمد.
یخچال های طبیعی اکثر جنگلهای مناطق مذکور ( بالاتر از 40 درجه عرض شمالی ) را در زیر خود مدفون ساختند . با گرم شدن آب و هوای کره زمین یخچالها ذوب شدند یا به اصطلاح عقب نشینی کردند و پس از مدتی دوباره بر اثر سرد شدن اقلیم یخچال ها شروع به پیشروی کردند.
در طول یک میلیون سال که از اوایل دوران چهارم می گذرد چهار دوره یخبندان به وجود آمد و در این زمان کلیه جنگلهایی که بالاتر از عرضهای 40 درجه بود از بین رفتند. آخرین دوره یخبندان در حدود 18 هزار سال پیش به اتمام رسید و آب و هوای کره زمین روبه گرم شدن نهاد. لازم به توضیح است که جنگلهای ایران مخصوصاً جنگلهای شمال کشور در این مدت از هجوم یخچال ها مصون ماندند و به توسعه و تکامل خود ادامه دادند. اکثر جنگلهای کنونی اروپایی پس از پسروی آخرین یخچالها به وجود آمدند. به عبارت دیگر جنگلهای کنونی کشورهای اروپایی شمال آمریکا و آسیای شمالی جنگلهای " جوان " هستند و قدمت تکاملی آنها به 10 هزار سال نمی رسد.
در صورتی که جنگلهای شمالی ایران جنگلهای کهن هستند و قدمت آ‎نها بیش از یک میلیون سال است. این اطلاعات ارزشمند ، اهمیت ژنتیکی جنگلهای خزری را به خوبی نشان می دهد.
امروزه با مطالعات گرده شناسی ثابت شده است که قدمت جنگلهای راش اروپا به 6 هزار سال هم نمی رسد . از این رو است که در مقایسه جنگلهای راش شمال ایران ، جنگلهای منطقه قفقاز و شمال ترکیه نیز جزو جنگلهای کهن پهن برگ مناطق معتدله محسوب می شوند. با توجه به طول تحول و تکامل جنگلهای دنیا، جنبشهای قاره ای ، نوسانات اقلیمی در سطح کلان و عوامل دیگر ، امروزه 5 نوع جنگل در دنیا قابل تفکیک است. این جنگلها از قطب شمال به طرف خط استوا به ترتیب عبارتند از :
1- جنگلهای سوزنی برگ مناطق سرد نیمکره شمالی ( جنگلهای بوره آل )
2- جنگلهای پهن برگ خزان کننده ( سبز تابستانه ) مناطق معتدله ( جنگلهای راش و بلوط )
3- جنگلهای همیشه سبز مناطق مدیترانه ای ( جنگلهای زوبین و زیتون )
4- جنگلهای پهن برگ مناطق نیمه استوایی ( همیشه سبز و سبز بارانی )
5- جنگلهای پهن برگ مناطق استوایی ( همیشه سبز و سبز بارانی )
در کشور پهناور ما به دلیل پستی و بلندی فراوان و اقلیم متنوع سه نوع از جنگلهای پنج گانه دنیا وجود دارد. جنگلهای سبز تابستانه راش و بلوط در شمال ایران ، جنگلهای همیشه سبز مدیترانه ای ( جنگلهای زوبین و زیتون ) در شمال و جنوب غرب و همچنین جنگلهای پهن برگ گرمسیری مختص مناطق نیمه استوایی مثل جنگلهای کهور و کنار و جنگلهای ماندابی ( مانگرو ) در جنوب ایران .
به این ترتیب کشور ما حالتی استثنایی دارد. جنگل های راش در شمال و جنگلهای مانگرو در جنوب ایران که به کشور ما جایگاهی ویژه و نادر می بخشد.
علل پدید آمدن جنگلهای پنجگانه دنیا عبارت است از شرایط کلی تحول و تکامل تاریخ از دوران سوم ، پدیده قاره زدایی در این دوران و همچنین شرایط کلی اقلیمی و خاکی حاکم بر نقاط مختلف کره زمین که در این مورد نقش اساسی دارند. طبقه بندی ساده تر و گزیده تر ، طبقه بندی جنگلهای دنیا به سه نوع : جنگلهای سوزنی برگ ، جنگلهای پهن برگ و جنگلهای آمیخته سوزنی برگ و پهن برگ است.
البته تقسیم بندی های دقیق تر و تفصیلی تر هم برای جنگلهای دنیا وجود دارد که براساس هر یک از آنها جنگلهای دنیا به 10 و یا حتی 60 نوع تقسیم می شوند.
پراکنش جنگلها
پراکنش جنگلها در تمام نقاط کره زمین یکسان نیست . اصولاً برای ایجاد جنگل در یک منطقه ، شرایط زیست محیطی خاصی مورد نیاز است. این شرایط عبارتند از حرارت و رطوبت کافی منظور از حرارت و رطوبت کافی برای پیدایش جنگل در یک منطقه وجود حداقل 2 ماه گرم در سال است. که به مدت 60 روز درجه حرارت روزانه به طور متوسط از 10 درجه بالاتر باشد.
وجود رطوبت کافی یعنی بارندگی که مقدار کافی نیز ضرورت دارد که برای رشد جنگل خوب حداقل به 600 میلی لیتر بارندگی در سال نیاز وجود دارد و از این مقدار حداقل نیمی از آن باید در دوره رشد گیاهی یعنی دوره گرم سال ( بهار و تابستان ) ریزش کند. به طور مثال مناطق شمالی کشور ما این شرایط را دارد و به همین دلیل ما از آستارا در غرب گیلان تا جنگل گلستان در شرق استان گلستان جنگلهای انبوه پهن برگ راش و بلوط داریم. حال چنانچه میزان بارندگی سالانه بین 300 تا 600 میلی لیتر باشد جنگلهای به اصطلاح کم پشت یا تنک ظاهر می شوند. ( مثل اکثر جنگلهای منطقه زاگرس در غرب وجنوب غرب کشور ) جنگلهای کویری با گونه هایی مثل تاغ و گز قادرند حتی با بارندگی 100 تا 200 میلی لیتر در سال ظاهر شوند. این جنگلها ، دیگر قدرت تولید زیاد چوب را نداشته و بیشتر از نظر حفاظت خاک وجلوگیری از فرسایش اهمیت دارند.
در مناطق استوایی حرارت کافی در تمام طول سال وجود دارد ومیزان بارندگی سالانه اکثراً بیش از 2 هزار میلی لیتر است و این امتیاز سبب پیدایش جنگلهای انبوه و غنی از گونه های مختلف درختی می شود.
به طور کلی در کره زمین دو نوار جنگلی مهم وجودا دارد : نوار جنگلی استوایی که بیشترین تمرکز این جنگلها در آمریکای جنوبی (برزیل) ، آفریقای غربی و مرکزی (کنگو) و آسیای جنوب شرقی ( اندونزی) است و نوار جنگلی دیگر که جنگلهای سوزنی برگ مناطق سرد را در نیمکره شمالی در برمی گیرد و شامل کشورهای کانادا، اسکاندیناوی و روسیه (سیبری) است. این جنگلها از نظر تولید چوب های صنعتی و خمیر کاغذ و مقوا اهمیت دارند. در مقابل ، جنگلهای استوایی از نظر تنوع زیستی و ژنتیکی وگیاهان دارویی اهمیت دارند و نقش این جنگلها در اقلیم کره زمین (بادهای پاسات ) در حال افزایش است. امروزه حفاظت از تنوع زیستی در جنگلها ، استفاده از اطلاعات ژنتیکی وخواص دارویی گیاهان جنگلی و حفظ تعادل زیستی بین گیاهان وجانوران وحشی جزو اهداف کلی کشورهای جهان است که بعد از کنفرانس " ریودوژانیرو " در سال 1992 کنوانسیون های مختلف را امضاء کرده اند و می کوشند با مدیریت صحیح از جنگلهای دنیا چه از طریق حفاظت و چه از طریق بهره برداری به روشهای همگام با طبیعت شرایط لازم و کافی را برای توسعه پایدار در اکوسیستم های طبیعی به وجود آورند.

آرامش در پناه جنگلها
ارزش های زیست محیطی جنگل
جنگلها به عنوان یکی از مهمترین سامانه های حیات بخش بشر جایگاه انکارناپذیری در تامین رفاه ، آسایش و سعادتمندی جوامع بشری دارند.
وجود ارزش های متعدد و متنوع اقتصادی و زیست محیطی در پیکره این منابع ارزشمند الهی ، تکیه گاه مطمئن و استواری برای تداوم و ارتقای زیست جانوران به ویژه انسان و متضمن شکوفایی حیات جوامع بشری و توسعه پایدار است.
متاسفانه همه ساله سطوح بسیار زیادی از جنگلهای دنیا بر اثر عوامل متعدد از جمله بهره برداری غیر اصولی و مفرط منهدم می شود. در میان علل وعوامل امحاء و نابودی جنگلها ، ناآگاهی از خواص و ارزش های زیست محیطی این منابع نیز به سهم خود تاثیرات زیانباری داشته و دارد.
بنابراین به منظور شفاف سازی و جلب توجه اذهان و افکار عمومی ، به مشارکت فعال در ایفای رسالت خطیر ملی و مذهبی برای حفظ ، احیاء و توسعه این منابع ارزشمند ، برخی اثرات زیست محیطی جنگلها را بر می شماریم تا روند فزایند تجاوز وتخریب جنگلها کاهش یابد و در نهایت متوقف شود ، چرا که متعقدیم حفاظت و توسعه جنگلها با عزم و اراده ملی و همکاری و همدلی هموطنان عزیز و همچنین تلاش مجدانه مسئولین و متخصصین که زمام امور را در دست دارند امکان پذیر است.
جنگلهای واقع در اراضی جلگه ای ، میان بند و ارتفاعات فوقانی حوضه های آبخیز با تنظیم جریانهای آبی ، جلوگیری از فرسایش آب، ، باد ،خاک و طغیان رودخانه ها ، افزایش عمر مفید مخازن آبی و سدها تعدیل آب و هوای محیط وتامین آب مورد نیاز اراضی کشاورزی ، پشتوانه ای مطمئن برای زمین های کشاورزی واقع در دشت های مشرف به حوضه های آبخیز به شمار می آیند و در افزایش تولید و ارتقای کیفی محصولات کشاورزی در واحد سطح تاثیر به سزایی دارند.
اراضی جنگلی به دلیل ریشه دواندن گیاهان و درختان و فعالیت میکروارگانسیم های موجود در جنگلها ، موجب نفوذ نزولات آسمانی درخاک و ذخیره این نزولات می شوند به طوری که هر هکتار جنگل قادر به ذخیره سازی 500 تا 2 هزار متر مکعب آب است. ضمن این که زمان نفوذ یک لیتر آب در جنگل حدود 7 دقیقه و در اراضی کشاورزی 46 دقیقه است در حالی که در مناطق غیر جنگلی این زمان به حدود 4 ساعت افزایش می یابد.
به عبارتی توان نفوذ پذیری نزولات در خاک های جنگلی 40 برابر بیشتر از اراضی غیر جنگلی است. پوشش های گیاهی به ویژه درختان در کاهش آلودگی هوای ناشی از سوخت واحدهای صنعتی ، خودروها ومنازل تاثیر به سزایی دارند. جنگلها از مصرف کنندگان عمده دی اکسید کربن ناشی از سوختهای یاد شده هستند.
جنگلها با انجام عمل فتوسنتزیکی از منابع مهم تولید اکسیژن مورد نیاز جانوران و انسان به شمار می آیند.
به طوری که هر هکتار جنگل قادر به تولید اکسیژن مورد نیاز دست کم ده نفر در طول سال خواهد بود.به دلیل تنوع ساختار افقی و عمودی درختان جنگلی ، به ویژه وجود درختانی با سرشت متفاوت و طبقات ارتفاعی مختلف ، جنگلها در مطلوبیت بهره مندی از اثرات فیزیکی، شیمیایی و حرارتی پرتو خورشید برای انسان ها تاثیر به سزایی دارند، ضمن این که وضعیت تابش نور خورشید در فضای جنگلی نقش موثری در آرامش روحی انسانها دارد. جنگلها موجب تعدیل آب و هوای محیط می شوند ، در ساعات روز به این دلیل که شاخ و برگ درختان مانند حفاظی در برابر پرتو نورانی خورشید قرار می گیرند ، دمای هوای جنگل کمتر از دمای فضای غیر جنگلی است و در طول شب نیز به این دلیل که تغییر و انعکاس حرارتی دما در محیط وخاک جنگلی کمتر است ، هوای محیط جنگلی خنک تر از فضای باز است .در جنگل ، ترکیبی از آوای دلنواز پرندگان ، جریان آب دره ها و رودخانه ها و به هم خوردن برگها و شاخه ها به روح و روان آدمی آرامش می بخشد.
از آنجا که محیط جنگلی فاقد انواع صداهای گوشخراش و مخرب است ، محیطی امن و آرامش بخش برای استراحت انسانهای خسته از فعالیت در مراکز صنعتی و شهری درایام فراغت است. شاخ و برگ درختان جنگلی گرد و غبار هوا را که توسط باد جابه جا می شوند ، جذب میکنند و آلودگی هوا را کاهش می دهند. سرب معلق در هوا حاصل فعالیت واحدهای صنعتی و وسایل نقلیه موتوری و یکی از مواد سمی وخطرناک برای انسان است که از طریق تنفس جذب می شود و عوارض و پیامدهای ناگواری بر سلامت انسان دارد. یکی از اثرات مفید جنگلها جذب مقدار زیادی از دوده سرب معلق درهوا است که از عوامل حفظ تندرستی انسان به شمار می آید .سیمای ظاهری درختان چشم انداز آرامش بخش ومطلوبی برای انسان به شمار می آید. درختان ودرختچه ها به دلیل دارا بودن رنگهای مختلف چشم اندازی طبیعی و دیدنی در برابر دیدگان آدمی قرار می دهند . به ویژه رنگ سبز برگ درختان که از نظر رواشناسی از جمله رنگهای آرامش بخش است. جنگل همچنین در زیبا سازی محیط زندگی جوامع بشری جایگاه ویژه ای دارد. مقاومت جنگل در مقابل ویرانگری های باد و طوفان ، نشانه و نمادی از دوستی طبیعت و بشر است . درختان جنگلی در کاهش سرعت باد و طوفان نقش بسزایی دارند وموجب کاهش اثرات تخریبی این عوامل می شوند . پوشش گیاهی درختان به دلیل حفاظت از خاک ، قدرت نگهداری وجذب نزولات وکاهش سرعت سقوط برف و باران بر زمین نقش انکار ناپذیری در جلوگیری از جاری شدن سیلاب و کاهش اثرات مخرب آن دارد. با توجه به این که کاهش درجه حرارت هوا سهمی در افزایش رطوبت نسبی هوا دارد، درختان جنگلی با جذب نزولات و ذخیره کردن آن در سفره های آب های زیر زمینی و تبخیر آن در ایام خشک ، موجب افزایش رطوبت نسبی هوا در فضای جنگل می شوند. افزون بر این که شاخ و برگ درختان با جلوگیری از تابش مستقیم نور خورشید و کاهش اثرات تخریبی پرتوهای خورشیدی ، مانع تبخیر سطحی رطوبت خاک می شوند.
درختان با جذب ،نگهداری و افزایش زمان ذوب برفها بر روی شاخ و برگ خود از تجمع آنها جلوگیری کرده و مانع حرکت توده های عظیم برف به شکل بهمن می شوند.از آنجا که تولید دی اکسید کربن ناشی از سوختهای فسیلی انعکاس پرتوهای خورشیدی را از زمین ناممکن می سازد، در نتیجه میانگین گرمای زمین افزایش یافته و پدیده موسوم به گلخانه ای ایجاد می شود که اختلال در محیط زیست انسانی را به دنبال دارد. بنابراین حفاظت وتوسعه جنگلها موجب جذب و رسوب دی اکسید کربن ومانع افزایش گرمای زمین و بروز پدیده گلخانه ای خواهد شد. جنگلها بعنوان محیط زیست طبیعی ، مامن بسیاری از حیوانات وحشی و پرندگان هستند و نقش موثر آنان در بهسازی محیط زیست انکار ناپذیر است.
با توجه به رشد فزاینده جمعیت انسانی و توسعه بی حد و حصر تکنولوژی و قرارگرفتن در عصر فرا صنعتی که جوامع بشری از یک طرف با محدودیت منابع جنگلی و از سوی دیگر با آلودگی محیط زیست دست به گریبان هستند، نقش و جایگاه جنگلها به دلیل برخورداری از ارزش های فراوان و متنوع در جلوگیری از آلودگی ها اجتناب ناپذیر است. همان طور که می دانیم لایه ازن به مثابه سپری دفاعی در تقابل با اثرات تخریبی پرتو فرابنفش دارای اهمیت ویژه است . جنگلها با تثبیت لایه ازن موجب کاهش آثار زیانبار پرتوهای فرابنفش و بیماریهای ناشی از آن خواهند شد. کنترل آفات و امراض گیاهی و جلوگیری از هجوم گونه های مهاجم به محصولات کشاورزی، پدید آمدن ارزشهای زیبایی شناختی و هنری ، تولید انواع فراوردهای غیر چوبی ، امکان فعالیتهای جنبی مانند پرورش انواع آبزیان ، زنبورداری ، تولید قارچ ، فراهم ساختن زمینه های گردشگری و بسیاری از فواید ارزشمند دیگر دست آوردهای گرانبهایی هستند که به یمن حضور و حفاظت جنگلها در اختیار بشر قرار گرفته اند. اهمیت روز افزون نقش زیست محیطی جنگلها و تاثیر همه جانبه آن در توسعه پایدار ایجاب می کند برای ترویج فرهنگ حفاظت و حراست از جنگلها و به منظور برخورداری کامل از کلیه ارزشهای زیست محیطی دست در دست یکدیگر ،تلاشی مشترک را عینیت بخشیم تا جنگلها همچنان به عنوان ابزار آرامش و سعاتمندی نسلهای امروز و فردا پایدار بمانند.
ارزش های اقتصادی جنگل
امروزه فواید جنگل بدلیل گستردگی دامنه آن بعنوان بستر حیات و زیربنای حیات انسانی نام برده می شود . داشتن نقش اساسی در امور تفریجی و تفرجگاهی و ایفای نقش بعنوان پشتوانه اساسی و اصلی کشاورزی ، ایجاد درآمد برای دولت وملت و همچنین تولید محصول پر ارزشی به نام چوب که زمینه اشتغال تعداد کثیری از افراد جامعه را فراهم ساخته و موجب رونق و شکوفایی اقتصادی کشورهایی می شود که از این نعمت الهی برخوردارند و به نحوشایسته ومطلوبی هم از آن استفاده می کنند. برخی از ویژگی های منحصر به فرد، و برتری های این ماده پرارزش مورد بررسی اجمالی قرار می گیرد تا شاید با شناخت بیشتری که از آن صورت می گیرد قدر جنگلهای با ارزش کشورمان را که تولید چوب تنها یکی از صدها فواید آن را تشکیل می دهد خوب دانسته و در راه حفظ ، حراست و توسعه آن مجدانه و صادقانه بکوشیم . در این میان هر چند شناخت اصولی جامعه مان از این ماده پرارزش ، اندک است ولی در مقابل بسیاری از محافل علمی و مجامع معتبر دانشگاهی جهان در راه آشنایی آحاد ملت با اثرات ارزنده این ماده و نقش بنیادین آن در روند تداوم و تکامل زندگی انسانها گامهای موثر و بلندی برداشته ونقش اساسی آن را به خوبی مبرهن و آشکار ساخته اند.
موزه آلتونا در هامبورگ آلمان و موزه علوم طبیعی لندن از جمله این محافل و مراکز علمی به شمار می آیند و توانسته اند با جمع آوری بسیاری از وسایل و لوازم چوبی مورد استفاده بشر در طول تاریخ که در عمده موارد در خور تحسین و اعجاب برانگیز است نقش حیاتی چوب و وجود جنگل ها را در روند تکامل زندگی انسان هابه خوبی تبیین کنند. البته ناگفته پیداست مصرف چوب در انجام کارهای بزرگ و با ارزش در کشور که مهد دانش معماری جهان به حساب می آید نیز مسبوق به سابقه طولانی است زیرا از دوران گذشته هنر ساختمان سازی با آثار جاودانه ای همراه بود و از دیرباز این سرزمین کانون اصلی استفاده بهینه و اصولی از چوب بوده است. بهترین شاهد این مدعا وجود ساختمان های بزرگ تخت جمشید ، چهل ستون ، عالی قاپو در اصفهان ، مسجد بایزید بسطامی و صدها آثار معماری دیگری است که هر یک در جای خود از جمله مفاخر ارزنده ملی ما به حساب می آیند.
این در حالی است که بر اثر حمله مهاجمان بیگانه بسیاری از صنایع مستظرفه چوبی به همراه انبوهی دیگر از آثار کشورمان از بین رفته است. تخت جمشید توسط اسکندر مقدونی به آتش کشیده شد و فقط خرابه هایی از آن باقی ماند و دیگر مهاجمان نیز به نوعی نسبت به نابودی این صنایع اقدام کردند ولی با این همه در این بخش هنوز آثار هنری چوبی ارزنده و نفیسی وجود دارد که عمده آنها را در ساختمان مساجد، مزارها ، اماکن مقدسه ( نظیر در، منابر ، کنده کاری ها و شبکه بندی ها ) می توان یافت که تماماً با دست و ابزار دستی ساخته شده اند وتعدادی نیز جزء شاهکارهای هنری چوبی در سطح جهان به شمار می آیند.
در نظر آوریم اصولاً این ماده گرانبها پیوسته به زیبایی ساختمانها و ویلاها جلوه ای خاص می بخشد و اگر بهره برداری از منبع تولید آن ( یعنی جنگل ) به طریق علمی و اصولی انجام پذیرد می توان به طور مستمر آن را دراختیار مردم قرار داد.
ماده ای که به راحتی قابل استحصال است و استحصال آن برخلاف بسیاری از فراورده های طبیعی سوخت مستلزم صرف هزینه های هنگفت و استقرار سازمانهای وسیع وگسترده نیست و به راحتی و آسانی انجام می پذیرد. نعمتی که با اعمال روشهای علمی می توان در میزان رویش آن قبل از مصرف در کیفیت آن هنگام مصرف دخالت کرد. فراورده های که مواد استخراجی آن متعدد است و برخی از آنها نظیر تائن ، رزین و مواد رنگی به سهم خود از اهمیت اقتصادی در خور توجهی برخوردار است. از سوی دیگر فراوانی این مواد و مواد تخمیر شونده آن نیز موجب گسترش صنایع تقطیری و تخمیری زیادی شده است . ماده پرارزشی که در مصارف عادی نسبت به عوامل شیمیایی و فیزیکی و جو مقاوم است و مانند اکثریت فلزات بر اثر اکسیژن هوا اکسید نمی شود و مثل بعضی از سنگها ومصالح ساختمانی در مقابل گاز کربینک هوا تجزیه نمی شود ومانند بتن بر اثر یخبندان خرد و مانند پلاستیک به مرور پلیمریزه و شکننده نمی شود و بر همین اساس در ساختمان اسکله بنادر و احداث دیگر اماکنی که با تغییرات شدید جوی مواجه هستند و یا محل هایی که انواع گاز در آن پخش می شود، می تواند به طور گسترده ای به کار برده شود.
این ماده میخ و پیچ را به خوبی در خود نگه می دارد و امکان اتصال قطعات آن نیز به وسیله چسب به خوبی میسر است .کار با انواع وسایل دستی و لوازم ماشینی با آن به سهولت انجام می پذیرد و به دلیل داشتن خاصیت عایق نسبی در مقابل حرارت در ، ایزولاسیون های حرارتی و ساخت دسته ی افزارها کاربرد گسترده دارد و به دلیل داشتن ضریب هدایتی حرارتی بسیار زیاد داغ نمی شود ضمن این که در دمای اندک نیز یخ نمی بندد و به خاطر همین خاصیت ، کبریت از چوب ساخته می شود. از قابلیت رنگ پذیری و پرداخت بسیار خوبی برخوردار است. ماده ای است الاستیک و مقاوم به ضربه که می تواند براحتی در برابر نیروهای مقاوم مکانیکی انعطاف نشان دهد و در شرایط عادی با مواد شیمیایی مانند اسیدها و قلیایی های رقیق ترکیب نمی شود . هنگام شکستن یکباره مقاومت خود را از دست نمی دهد بلکه الیاف آن به تدریج با ایجاد صدا از هم جدا می شوند ، این خاصیت ، از دلایل استفاده از چوب در معادن و داربست ها است. در ضمن در بیشتر موارد فاقد بو و طعم خاص است و بو و طعم اشیای مجاور را تغییر نمی دهد . دارای حداقل انبساط وکمترین میزان انقباض در مقابل تغییرات درجه حرارت و دارای ده ها امتیاز و ویژگی های منحصر بفرد دیگر است .
چنین وضعیتی ایجاب می کند آحاد ملت در سایه عزم و اراده ملی وهمراهی وهمکاری بی دریغ با مسئولین واحدهای مربوط بعنوان متولیان امور منابع طبیعی کشور، موجبات حفظ ، حراست وتوسعه وگسترش بیش از پیش جنگلها را که پیوسته اشتغال زایی هم وطنان و رونق اقتصادی کشور عزیزمان را به دنبال دارد فراهم سازند و سبب ساز خرمی و سرسبزی و آبادانی خاک پاک ایران زمین باشند.
ای که می بینی جهان را برقرار شد جهان از سبزه زاران برقرار

مساحت جنگلهای شمال کشور طی 3 دهه اخیر 590 هزار هکتار (بیش از 22 درصد) کاهش یافت

به گزارش خبرنگار "محیط زیست" خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا) ، بر اساس عکسهای ماهواره ای مساحت جنگلهای شمال کشور در سالهای 1974- 1975، 2 میلیون و 640 هزار هکتار بوده است که این رقم بین سالهای 1988-1989 به حدود 2 میلیون و 480 هزار هکتار و در سالهای 2001-2002 به حدود 2 میلیون و 50 هزار هکتار رسیده است که به این ترتیب از 22 درصد کاهش مساحت این جنگلها طی 3 دهه اخیر بیش از 17 درصد متعلق به 20 سال قبل بوده است.
بر اساس آخرین مستندات سازمان حفاظت محیط زیست، در این مدت استانهای گلستان با 27 درصد، گیلان، 22 درصد و مازندران 21 درصد کاهش مساحت جنگل روبه رو بوده اند. همچنین بر اساس عکسهای ماهواره ای مساحت جنگلهای استان گلستان در سالهای 1974-1975 حدود 490 هزار هکتار بوده که این رقم در سالهای 1988-1989 به 454 هزار هکتار و در بین سالهای 2001-2002 به 359 هزار هکتار رسیده است.
بنا بر اعلام این سازمان، مساحت جنگلهای گیلان در سالهای 1974-1975 حدود 818 هزار هکتار بوده و در سالهای 1988-1989 به حدود 770 هزار هکتار و در سالهای 2001-2002 به حدود 636 هزار هکتار رسیده است.
بر پایه این گزارش، مساحت جنگلهای استان مازندران نیز در سالهای 1974-1975 حدود یک میلیون و 330 هزار هکتار بوده که این رقم در سالهای 1988-1989 به حدود یک میلیون و 256 هزار هکتار و در سالهای 2001-2002 به یک میلیون و 55 هزار هکتار رسیده است.
آمارهای موجود نشان می دهد استانهای گلستان با 21 درصد، مازندران 16 درصد و گیلان 5/4 درصد کاهش مساحت جنگلهای خود طی 2 دهه اخیر مواجه بوده اند که در این مدت بیشترین کاهش مساحت جنگلهای شمال کشور به ترتیب در استانهای مازندران با 201 هزار هکتار، گیلان 134 هزار هکتار و گلستان 95 هزار هکتار صورت گرفته است.
به گزارش ایسنا، طی 3 دهه اخیر نیز به ترتیب استانهای مازندران با 275 هزار هکتار، گیلان، 182 هزار هکتار و گلستان 131 هزار هکتار کاهش مساحت جنگلهای خود رو به رو بوده اند.
عدم توجه به ارزشهای زیست محیطی و تنوع زیستی، عدم ساماندهی صحیح مراکز جمعیتی و مشاغل داخل و حاشیه جنگل، بهره برداری های مجاز ولی بی رویه، غیراصولی و کم بازده، بهره برداری های غیرمجاز و قاچاق، نبود هماهنگی و نظارت کافی در مدیریت، بهره برداری خارج از ضوابط زیست محیطی از معادن داخل جنگل، جاده سازی بدون رعایت ملاحظات زیست محیطی (بیش از 6 هزار کیلومتر)، واگذاری های بدون برنامه در داخل جنگل و تغییر کاربری اراضی جنگلی به دلیل بورس بازی و …، بنا بر اعلام سازمان حفاظت محیط زیست از عوامل اصلی کاهش مساحت جنگلهای کشور طی سالهای اخیر بوده است.

ثروتی به نام جنگل
"اهمیت دامداری در ایران آنقدر زیاد بود که تا قبل از ملی شدن جنگلها فقط 3 درصد از جنگلهای کشور به نام جنگل و 75% به عنوان مراتع مشجر بنام افراد ثبت شده بود.(دکتر یخشکی )"و جنگل به عنوان یک منبع تولید اهمیتی نداشت و از دوران قاجاریه که جنگلهای شمال برای بهره داری به مقاطعه کاران خارجی اجاره داده شد ، جنگل اهمیت اقصادی پیدا کرد.
نظر به اینکه چوب جنگلی به علت عدم دسترسی نواحی جنوبی به جنگلهای شمال مورد مصرف قرار نمیگرفت از این رو در قدیم شرکتهای خارجی که قصد بهره برداری از جنگلهای ذیقیمت شمال کشور را داشته بیشتر منظورشان صدور چوب از طریق دریای خزر بوده است .
اولین قرار دادی که برای بهره برداری از جنگلهای ایران منعقد شد امتیازی است که در سال 1251 (ه.ش ) به بارون ژولیوس رویترداده شد .طبق قرارداد دولت ایران فقط 15 % به عنوان بهره مالکانه میتوانست دریافت کند و در جائیکه کمپانی درختها را قطع نموده .و دولت قصد فروش اراضی را داشته باشد کمپانی مذکوربرای خرید حق اولویت داشت . این قرار داد دراثریک بحران سیاسی ملغی شد.
در سال 1265 جنگلهای دولتی استان گیلان جهت بهره برداری به مدت دو سال به مبلغ 500 هزارریال به یک مقاطعه کار روسی اجاره داده شد.
از سال 1302 جنگلهای دولتی آستارا به مدت 5 سال به یک مقاطعه کار روسی اجاره داده شد . از سال 1307 پیمانکار مذکور جنگلهای شمشاد بندر گز را قطع و مورد بهره برداری قرار داد.
در سال 1302 پیمانکاران فرانسوی و سوئدی جنگلهای دولتی طوالش و آستارا را اجاره نمودند .
علاوه برمقاطعه کاران خارجی از سال 1304 برخی از پیمانکاران ایرانی و یا مالکان خصوصی از جنگل بهره برداری میکردند
از سال 1309 با شروع احداث راه آهن سراسری کشور و احتیاج به تراورس فعالیت مالکان جنگل زیاد شد و از این تاریخ عمل بهره برداری منحصراً بوسیله ایرانیان انجام گرفت. قراردادهاییکه با مقاطعه کاران خارجی و یا ایرانی منعقد میشد ظابطه مند نبود. مقدار قطع در هکتار و سال مشخص نبودو نظارتی وجود نداشت و سطح زیادی از جنگل بویژه دراطراف راههای اصلی که هزینه حمل کمتری داشت از بین رفت.بمنظور جلوگیری از تخریب و بهره برداری بی رویه و جهت حفظ و نگهداری جنگلها اداره ، بنگاه و بعد سازمان جنگلها و مراتع به وجود آمد و قوانینی تدوین شد. اقداماتی که از ابتدا تاکنون جهت حفاظت و احیاء جنگل بعمل آمد ازاین قرارند:
در 29 اسفند 1284 نخستین کابینه قانونی پس از اعلام مشروطیت در زمان محمد علی شاه قاجار به مجلس معرفی شده . وزیر فوائدعامه آقای مهندس الممالک و یکی از ادارات وزارت فوائد عامه اداره شوسه و راه آهن و جنگلها نام داشت و در کابینه بعدی که پس از به توپ بستن مجلس وموافقت مجدد ،مشروطه تعیین و روز 21 اردیبهشت 1288 به محمد علی قاجار معرفی شد باز آقای مهندس الممالک به سمت وزیر طرق و شوارع و معادن و جنگلهامعرفی گردید.و معلوم میشود از طرف دولت توجه بیشتری به جنگلها شده بود.
در دوره اول قانونگذاری در قانون تشکیلات ایالات و ولایات و دستورالعمل حکام مصوب 1284 شمسی در ماده 30 تصریح شده است "حکام باید سعی نمایند که همیشه اطلاعات صحیحه کافیه از وضع ولایتی که قلمرو ماموریت آنهاست داشته باشند یعنی از عده نفوس و وسعت خاک ولایت و ثروت طبیعی آن و مقدار زراعت و چمنها و جنگلها و از چگونگی شغل و … و کلیه اطلاعاتیکه اوضاع و احوال ولایت و اهالی را نشان میدهد."
در ماده 56 تصریح شده است که:
"حکام باید مراقبت مخصوص نسبت به جنگلهای دولتی داشته و آنها را حفظ نمایند و هر گاه بر خلاف قواعدی که برای حفظ جنگلها ایجاد شده است اقدامی ملاحظه نمایند باید بدون فوت وقت ممانعت نموده را به وزارت مالیه اطلاع دهند."
در بند دهم ماده 221 قید گردیده: " مساعدت با اداره اطفائیه و جلوگیری از حریق در بیابانها, جنگلها و غیره. "
در ماده 380 در باب کدخداها و امور راجعه به قراء تصریح شده کدخدا باید در مورد اینکه مزارع را خراب ننمایند و جنگل را موافق قواعد موجود حفظ کنند و اقدامات لازمه بر ضد حریق را مستقلاً انجام دهند. ضمناً شرحی در مقدمه ماده 62 ذکر شد که دال بر تشکیل اداره جنگلها می باشد.
به طور کلی می توان گفت که تا سال 1297 دولت اساساً توجه خاصی به جنگلها نداشت. طی سالهای 1299-1288 تعدادی از بازرگانان و شرکتها ی خارجی به شکل فزاینده ای شروع به بهره برداری از درختان شمشماد , گردو و بلوط جنگلهای شمال نموده و مواد مستحصله را با پرداخت عوارض ناچیز به گمرک از کشور خارج میکردند.
ملاحظه آمار گمرکی ، دولت را به اهمیت جنگلها و لزوم حراست از آن متوجه ساخت چون حدود اغلب جنگلهای اربابی از جنگلهای دولتی تا آن زمان به طور کلی مشخص نبود و این عمل باعث میشد که صاحبان جنگلهای خصوصی اکثراً بهره مالکانه دولتی را تملک کرده و از این راه به در آمد دولت لطمه وارد می آورند. لذا مقـــارن سال 1297 شمسی وزارت فلاحت و فواید عامه ماموری را که اطلاعاتی در امر نقشه برداری و مساحی داشت به همراه دو نفر به شمال اعزام داشت تا حدود جنگلهای دولتی را از جنگلهای خصوصی معلوم نماید. عملیات هیات با وجود مشکلات فراوان مدتی ادامه داشت تا این که با قیام میررزا کوچک خان مصادف گردید، که نا گزیر شدند بدون اخذ نتیجه قطعی مراجعت نمایند.
قبل از سال 1297 ضمن یک تجدید سازمان ،اداره امور خالصجات از وزارت خالصجات و زراعت و فلاحت جدا و به وزارت مالیه (دارائی) ملحق گردید. این الحاق البته کلیه امور حقوقی و مالی و دعاوی راجع به جنگلها و مراتع را شامل میشد ، اما وزارت فواید عامه و فلاحت و تجارت،امور جنگلها را از لحاظ فنی در سازمان خود منظور نمود. بدین ترتیب وضعیت جنگلها و مراتع دولتی از سال 1297 شمسی در دو شاخه جداگانه جریان پیدا کرد.
شاخه اول:
جنگلها و مراتع در حوزه خالصجات (وزارت دارائی) ،که در این شاخه هدف از اداره امور جنگلها و مراتع به عنوان خالصجات اقتصادی و مالی است. این شاخه تا سال 1333 در وزارت دارائی وجود داشت و سپس خالصجات دولتی به وزارت کشاورزی منتقل شد. در قوانین و مقرراتی که تا این تاریخ در مورد فروش خالصجات وضع شده است جنگلها و مراتع همیشه از موضوع فروش و انتقال مستثنی بودند.
شاخه دوم:
سازمان اقتصادی و مدیریت فنی است. در سال 1296 به موجب تصویبنامه هیات وزیران در تشکیلات وزارت فواید عامه و تجارت و فلاحت شعبه جنگلها به شرح زیر دایر شد.
1- دایره وزارتی، وزیر و معاون
2- اداره کابینه و پرسنل
3- اداره کل فلاحت ( شامل مدیریت کل 1- شعبه فلاحت 2- شعبه تجارت 3- شعبه جنگلها)
4- اداره فواید عامه،امور طرق و شوارع و فنی
بدین ترتیب هسته های اولیه تشکیلات جنگل شکل گرفت و در سال 1299 وزارت فلاحت و فواید عامه تشکیلات ابتدائی سازمان جنگلهای شمال را تشکیل داد. وظیفه این سازمان, نقشه برداری از جنگلها, تفکیک جنگلهای خالصه از شخصی, تعیین جنگلهای بکر و قابل استفاده از جنگلهای مخروبه و بوته دار بوده است. برای انجام این امر هیاتی بنام هیات جنگل انتخاب گردید.
اعضاء هیات عبارت بودند از:
1- هانس شریکر (اطریش) رئیس هیات
2- سرکاوات معاون هیات
3- سید علی زاهدی مسحفظ جنگل
4- حسن علی گلشاهی مستحفظ جنگل
اعضاء هیات جنگل در سال 1302 به مازندران رفتند و در شهر مشهد سر (بابلسر فعلی) مستقر شدند.

(شمای تشکیلات منابع طبیعی در سال 1299)
– در اسفند ماه 1302 تصویبنامه شماره 9155 ازتصویب هیات وزیران گذشت که بموجب آن نظامنامه جنگلبانهای ایران تنظیم شد.
– همزمان با استقرار هیات جنگل در مازندران یک کارشناس آلمانی به نام (فن هاگن) به عنوان متخصص جنگل برای مدت شش سال استخدام شد.
نخستین اقدام فن هاگن این بود که موافقت دولت را با تعیین ردیف بودجه مخصوص جهت جنگلها جلب کند.
– پس از این اقدام عده ای بنام مستحفظ و قراول جنگل استخدام و با لباس متحدالشکل و علائم مخصوص ملبس و به شمال اعزام شدند. جنگلبانی در سال 1303 دارای تشکیلاتی به شرح زیر بود:
– 1- تشکیلات مرکزی
– مرکب از یک کارشناس (فن دم هاگن), یک رئیس اداره, یک مترجم و یک کارمند
– 2- تشکیلات مازندران و گرگان
– مرکب از سه مستحفظ و یک قراول جنگل تحت ریاست مرحوم شریکر که مرکز آن در بابلسر بوده است.
– 3- تشکیلات گیلان
– مرکب از سه مستحفظ و یک نفر قراول جنگل به ریاست شخصی بنام سرکارات که مرکز آن در رشت بوده است.
–

–
– (شمای تشکیلات منابع طبیعی در سال 1303)
مستحفظین جنگل هر یک مسئول حوزه ای معیین بودند که حوزه استحفاظیه نامیده میشد. این مستحفظین بطور مرتب جنگلهای حوزه استحفاظیه خود را بازدید میکردند و ضمن تهیه نقشه جنگلهای حوزه خود,مشاهدات خود را با نظام نقشه های تقریبی (کروکی) به روسای ناحیه تسلیم مینمودند.
برا ی جنگلهای جنوب و نظارت در نگهداری مقداری نهال چندل که از زنگبار آورده شده بود یک نفر قراول به جنوب اعزام شد ولی بعلت تاخیر در پرداخت توفیقی بدست نیامد.
** در 8 اسفند 1303 تصویبنامه ای از هیات وزیران گذشت مشتمل بر هشت قسمت مبنی بر اینکه:
اولا- کلیه جنگلها متعلق به دولت است مگر اینکه تعلق آنها به مالکین خصوصی بموجب اسناد و مدارک معتبره ثابت شده باشد.
ثانیا- دولت اساسا برای حفظ جنگلها نظارت در تمام آنها را اعم از دولتی و اربابی داشته و این نظارت فنی که مرتبط به حفظ و ازدیاد جنگلها میباشد بعهده وزارت فلاحت است.
ثالثا- اجاره دادن جنگلهای دولتی و اجازه قطع اشجار صنعتی و غیر صنعتی و استفاده از محصولات جنگلی جنگلهای مزبور با رعایت نظارت فنی وزارت فلاحت, با تصویب وزارت مالیه بوده و در هر موقع مطابق قانون محاسبات عمومی و مزایده صورت خواهد گرفت.
موارد 4 تا 8 تصویبنامه در ممنوعیت قطع اشجار جنگلهای اربابی, بدون اجازه مخصوص و تشریفات صدور اجازه نامه قطع درخت و نیز صادرات چوب است. به موجب این تصویبنامه متقاضیان اجازه قطع, تکالیفی را باید به عهده می گرفتند که از آن جمله است:
" تقبل غرس پنج درخت تازه در عوض هر یک درخت قطع شده ، یا آن که سرشاخه ها و مواد حاصله در ظرف مدت معین طوری تخلیه و از جنگل خارج نمایند که وسایل نمو جوانه ها و نهالها سهل شود ".
تصویبنامه مذکور یک تحول اساسی و نقطه عطف برای اداره صحیح جنگلها به شمار میرفت ولی بعلت کاهش بودجه و کاهش تعداد مستحفظین نتیجه ای که از آن مورد نظر بود عاید نشد.
تشکیلات یاد شده تا سال 1307 شمسی (تاریخ انتقضای قرار داد هاگن) بعلت کمبود اعتبار گسترش نیافت.
پس از عزیمت فن هاگن به کشور خود در سال 1307 هانس شریکر رئیس جنگلبانی شمال شد در این زمان مرکز کار شریکر از بابلسر به شیرگاه انتقال یاقت و ساختمانی تحت نظارت وی در این محل بنا شد که بعدها مرکز جنگلداری سوادکوه گردید. در اواخر سال 1309 لوئی نیکه ، مستشار فرانسوی جنگل که در اداره کل فلاحت استخدام شده بود بازدیدی از جنگلهای شمال کشور نمود.
در این زمان کلاسی از طرف شریکر در شیرگاه تشکیل شده بود که 40 نفر از فارغ التحصیلان آن پس از شش ماه آموزش بعنوان پاسبان جنگلهای گیلان و آستارا و مازندران با لباس متحدالشکل و تفنگ دولول شروع بکار نمودند.
در سال 1310 طبق پیشنهاد کارشناس فرانسوی سازمانی به شرح زیر بوجود آمد:

1- اداره مرکزی با یک نفر رئیس
2-اداره جنگلبانی گیلان و آستارا با بیست نفر جنگلبان (مرکز این اداره در رشت بود)
3-اداره جنگلبانی منطقه گرگان و مازندران با بیست نفر جنگلبان (مرکز این اداره در شیرگاه بود)
پس از اعزام پاسبانهای جنگل دولت درصدد برآمد که قطع درخت و بهره برداری از جنگلها را برای تهیه و تخته و الوار و غیره موکول به دریافت پروانه نماید. پروانه از مرکز صادر و رونوشتی از آن بمنطقه جنگلبانی جهت نظارت در قطع ابلاغ میشد.
منطقه جنگلبانی نیز علاوه بر صدور دستور نظارت در قطع به مامورین مربوط، جریان امر را به اطلاع دارائی محل بمنظور دریافت عوارض دولتی میرساند. پس از صدور پروانه اگر جنگل دولتی بود، متقاضی میبایست قبلاً با دارائی محل پیمانی منعقد نموده و چوب را خریداری نماید و بعداً تحت نظارت پاسبان جنگل مبادرت به قطع نماید و در مورد جنگلهای شخصی میبایست موافقت مالک را جلب نماید.
در اوایل سال 1311 به پیشنهاد لوئی نیکه (کارشناس فرانسوی) طرح زیر به شماره 1293 مورخ 8/3/1311 از تصویب هیات دولت گذشت و چندی بعد کارشناس مذکور به کشور خود بازگشت:
ا- اداره کل فلاحت مکلف است در جنگلهای سواحل بحر خزر, مناطق جنگلهای صنعتی و مناطق جنگلهای غیر صنعتی را، اعم از جنگلهای دولتی یا شخصی، از هم تفکیک نموده و برای اطلاع عامه اعلام نمایند.
2- تبدیل قطعات جنگلی به اراضی زراعتی ممنوع بوده و مرتکب تعقیب و مجازات خواهد شد.
3- در هیچ قطعه از جنگلهای صنعتی اعم از شخصی یا دولتی در یک سال اجازه قطع بیش از یک چهلم جنگل داده نخواهد شد، ولی نظر به اینکه جنگلهای فعلی دارای اشجار قابل قطع بیشتری میباشد، معهذا با تشخیص اداره فلاحت و با اجازه مخصوص میتوان بیش از صدی دوونیم قطع نمود.
4- اداره کل فلاحت مکلف است که برای هر نوع درختی از اشجار صنعتی شرایطی را از حیث سن و قطر و سایر شرایط معین نماید. فقط میتوان اجازه قطع اینگونه اشجار را صادر نمود.
5- قطع کنندگان اشجار علاوه بر سایر شرایط مقرره مکلف خواهند بود که در تحت مراقبت اداره کل فلاحت در عوض اشجار صنعتی قطع شده، اشجار صنعتی غرس نمایند و آنها را حفظ کنند.
6- قطع اشجارغسز صنعتی از مقررات فوق مستثنی بوده و در حدود تعلیمات اداره کل فلاحت هر کس در ملک خود در قطع آنها آزاد میباشد. ولی برای آنکه سوء تفاهمی حاصل نشود اداره کل فلاحت اسامی اشجاری را که جزء اشجار صنعتی محسوب میشود برای اطلاع عامه در محل اعلام خواهد نمود.
7-ذغالسازی بدون کسب اجازه قبلی اداره کل فلاحت و در خارج از مناطقی که از طرف اداره مزبور معین میشود اکیداً ممنوع بوده و متخلفین مورد تعقیب واقع خواهند شد. اجازه ذغالسازی در مناطق جنگلهای صنعتی نباید به هیچوجه داده شود چون اقدامات پاسبانان جنگلها، راجع به جلوگیری ازاحداث کوره باعث کمبود ذغال در تهران و سایر شهرستانها شده بود و از طرفی به در آمد مالکین جنگلهای شخصی لطمه میزد، از این جهت تحریکات مالکین باعث ایجاد شکایاتی شد که درنتیجه آن به دستور رضاشاه در سال 1313 سازمان جنگلبانی منحل و اعتبار آن از بودجه کل کشور حذف گردید و پاسبانان و مستحفظین جنگل اخراج شدند و وظیفه آنها در حوزه املاک اختصاصی به مامورین املاک مزبور محول گردید و به استانداران و ادارت دارائی ابلاغ شد که قطع درخت به کلی ممنوع است و منحصراً ذغال باید از سر شاخه تهیه شود (دستوری که از لحاظ فنی بکلی غلط است) و این دستور درحوزه گیلان شدیدتر از سایر نقاط اجرا می باشد (علتش این بود که همه مجبور شوند از جنگلهای املاک اختصاصی چوب و ذغال تهیه کنند).
چون در اثر ممنوعیت قطع درخت ،جنگلنشینان و روستائیان حوزه گیلان از لحاظ تامین مصارف در مضیقه بوده و درصدد شکایات متواتر برآمدند، دولت ناگزیر دستور قبلی را لغو و موافقت نمود، مردم مجاز باشند برای تامین حوائج خود با اجازه دارائی و نظارت مامورین آن از سرشاخه درختان جنگلی استفاده نمایند (دستور غلط فنی جدید). لکن باید تذکر داد چون عملا در مصارف روستائی استفاده از سرشاخه های کافی میسر نبود، سوءاستفاده های زیادی بعمل میامد و به نام سرشاخه درخت قطع می شد.
تا سال 1320 در مازندران و گرگان اساسا سازمانی برای نگهبانی جنگلها و نظارت در بهره برداری از آنها مستقلاُ تشکیل نشد و امور مربوطه را مامورین املاک اختصاصی اداره می کردند. لکن چون احاله وظایف مربوطه در گیلان به ادارات دارائی که مامورین کافی نداشتند، مشکلاتی را بوجود آورده بود، لذا در سال 1314 موافقت شد که اداره کشاورزی گیلان و آستارا از بودجه "دفع آفات نباتی" سازمان کوچکی برای استخدام مامور جهت نظارت در قطع اشجار ترتیب دهد و در اجرای این تصمیم 24 نفر بنام پاسبان جنگل استخدام شدند. در این اوقات بعلت افزایش روزافزون مصرف چوب ساختمانی در شهرها (بخصوص در تهران و آذربایجان) ،استفاده از چوبهائیکه از جنگلهای اختصاصی گرگان و مازندران بدست می آمد بعلت دوری راه و گرانی هزینه حمل و نقل همه جا مقرون به صرفه نبود لذا اقداماتی بعمل آمد و موافقت شد که از درختان افتاده جنگلهای گیلان و آستارا استفاده شود که البته سوءاستفاده هایی نیز بنام این درختان می شد.

منابع و مواخذ :
دکتر محمدرضا مروی مهاجر،استاد دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تهران
انتشارات جنگل سبز
اداره جنگلبانی آستارا
اداره جنگلبانی گیلان ومازندران

فهرست مطالب
مقدمه
تعریف جنگل و انواع آن
پیدایش جنگل و طبقه بندی آن
پراکنش جنگلها
آرامش در پناه جنگلها
ارزش های زیست محیطی جنگل
ارزش های اقتصادی جنگل
ثروتی به نام جنگل
شاخه اول:
شاخه دوم:
(شمای تشکیلات منابع طبیعی در سال 1299)
– (شمای تشکیلات منابع طبیعی در سال 1303)
منابع و مواخذ :

39