Home zone
ارتقاء کیفیت محیط شهری
پهنه امن خانگی
مقدمه
خیابانها بخش اعظم فضای باز عمومی شهرها و محله ها را تشکیل می دهند و این عنصر در دسترس ترین جزء تشکیل دهنده شهر است که بیشتر در خدمت خودروها می باشد، عرض زیاد و مسیر مستقیم و بدون مانع، مقررات
و پیشرفت فن آوری، اجازه سرعت بالا را در خیابانها حتی در مناطق مسکونی می دهد. در نتیجه اکنون خیابانهای مناطق مسکونی در تسلط خودروها و منبع تولید سر و صدا، آلودگی و نا امنی است، حاصل این امر، محلاتی است که کیفیت زندگی در آنها تنزل پیدا کرده، نا ایمن و نا سالم هستند و از انسجام اجتماعی اندکی برخوردارند برای برخورد با این مشکل راه حل های مختلفی از سوی برنامه ریزان و طراحان شهری پیشنهاد شده است. یکی از این راه حلها حذف خودرو از محله های مسکونی یا محله های بدون خودرو می باشد.
اولین الگوی اجرای برای تحقق این نوع خیابان ها، حرکت «وونرف» بود که در دهه هشتاد میلادی در هلند پایه نهاده شد.
در اول آوریل 1983، مقررات جدیدی در هلند به اجرا گذاشته شد که به مدیران شهری اجازه می داد تا سرعت در خیابانهای مناطق مسکونی را به سی کیلومتر در ساعت تقلیل دهند، نه ماه بعد در ژانویه 1984 این امکان ایجاد شد تا آن را به محدوده محله نیز تسری داده و تابلوی چهار گوشی برای آن منظور گردید. به این وسیله مبنای قانونی آرام سازی بافتهای مسکونی پی ریزی شد و مدیریت شهری را قادر ساخت تا در سطوح بزرگتری حداکثر سرعت سواره را به سی کیلومتر در ساعت کاهش دهد. ترجمه لغوی اصطلاح وونرف «حیاط مسکونی» است و منظور از آن فضای مشترک و نیمه عمومی تعداد زیادی از واحدهای مسکونی همجوار است. در واقع این کوچه ها و خیابانها به عنوان حیاط دوم خانه ها عمل می کند. این مدل در آلمان به اسم ونهوف (woonhuf C. F. www.wikipedia.org/wiki/home-zone) به اجرا در آمد.
پایه گذار پهنه خانگی را می توان ژوزف ران تری (Joseph Rowntree) دانست. وی با همکاری مایک بیدولف (Mike Biddolf)، 14 پروژه آزمایشی را در بریتانیا اجرا کرد و به ارزیابی آنها پرداخت. دیدگاه وی در تقابل با دیدگاه نظریه پردازانی بود که خیابان را محل نامناسبی برای انسان می دانستند، افرادی مانند هنری رایت، کلرنس اشتاین، و حتی لوئیس مامفرد بر این باور بودند که خانه باید از خیابان رو برگرداند و به سوی فضای سبز داخلی نگاه کند، کوچکترین واحد یک شهر برای ایشان خیابان نبود، بلکه بلوک ساختمانی و گاهی سوپر بلوک بود.بنابراین می توان پهنه ی خانگی را بازگشتی به شهرها و خیابان های قابل زندگی دانست.
1- ر. ک. جهانشاه پاکزاد، سیر اندیشه ها در شهرسازی (2)، از کمیت تا کیفیت، وزارت مسکن و شهرسازی، شرکت عمران شهرهای جدید، تهران، 1386.
1
پهنه امن خانگی چیست؟
پهنه خانگی محدوده ای شامل خیابان یا گروهی از خیابانهایی است که اساساً برای جذب عابران پیاده و دوچرخه سواران طراحی شده است و عابران پیاده و دوچرخه سواران به دیگر وسائل نقلیه موتوری ترجیح داده شدهاند. در واقع پهنه خانگی، محدوده ای است که برای استفاده جمعی و عمومی ساماندهی می شود. قاعدتاً، در این نگرش، نه پیاده و نه وسائل حمل و نقل نسبت به هم برتری ندارند. اما راه به گونه ای طراحی و ساخته می شود که مطلوبیت بیشتری را برای پیادهروی به وجود آورد. برای مثال آرام بودن ترافیک، وجود نیمکتها و وجود وسائل بازی، باعث به وجود آمدن چنین مطلوبیتی در یک مسیر می گردند.
در یک پهنه خانگی حداکثر سرعت وسایل نقلیه، در حدود سرعت پیاده روی خواهد بود یعنی سرعتی بین 15 تا 20 کیلومتر و این می تواند زمینه ساز تحقق فضاهای دیگری در خیابان باشد برای مثال، فضاهایی برای بازی بچه ها، باغچههای بزرگتر، پارکینگ دوچرخه و نیمکتهایی که ساکنین برای ملاقات یکدیگر می توانند از آنها استفاده نمایند.
پهنه خانگی، دارای خیابانهایی است که می توان از گفتگو در آن لذت برد یا ایستاد و با همسایه ها خوش و بش کرد. در این خیابانها اتومبیل ها می توانند وارد شوند؛ اما مانند یک مهمان هستند.
در یک پهنه امن خانگی:
هدف، تغییر خیابانهاست به طوریکه با اصلاح و بهبود کیفیت زندگی در خیابانهای مسکونی از آنها مکانهایی بسازیم برای مردم و کودکان و نه فقط برای وسائط نقلیه.
یک منطقه امن خانگی دارای ترافیک آرام، فضای پارک اتومبیل، درختان و بیشه ها، مکانهای نشستن و فضاهای کوچک بازی برای کودکان است.
سرعت وسائط نقلیه بسیار پایین است.
علامتها و نشانه های بسیار زیادی به صورت پیغامهای کوتاه به رانندگان هشدار میدهند که وارد نوع خاصی از خیابان شده اند.
ورودی یک پهنه خانگی
مارپیچ کردن معبر در یک پهنه خانگی بمنظورکاهش طبیعی سرعت
تنوع کف سازی متناسب با استفاده در یک پهنه خانگی
محدود کردن جای پارک در پهنه خانگی
مشارکت در تولید پهنه امن خانگی
درباره عقاید و نظرات مردم برای دریافتن این که چه کارهایی را دوست دارند و چه کارهایی را دوست ندارند که در خیابان خود انجام دهند و نیز این که تمایل دارند خیابان مورد نظر را چگونه تغییر کند ضروری است. تحقیق در این مورد را از طریق فرم های زیر می توان پیگیری کرد:
تولید مجموعه ای از بیانیه ها درباره ی خیابان مورد نظر به عنوان مثال: در خیابان پارکینگ به اندازه ی کافی وجود ندارد ، اما دوست داریم کودکان ما بتوانند در خیابان بازی کنند. و این که از ساکنین خواسته شود که به این بیانیه ها امتیاز دهند مطابق با این که درستی یا نا درستی آن ها را با امتیاز های از 1 تا 5 مشخص کنند.
تحقیقی رسمی به وسیله ی پرسشنامه از ساکنین به عمل آید که سوالات می توانند رضایت از محیط ، ترافیک و زندگی در اجتماعات مختلف، نگرش به منطقه مسکونی، و نیمرخی از زندگی بزرگسالان و کودکان در محل مورد نظر را هدف قرار دهند.
مردم را به عکس گرفتن از محیط واداریم تا از این طریق چیز هایی را که مردم از آنها لذت می برند و چیز هایی که مردم از آنها گریز دارند مشخص شود و بتوان روی عکس ها بحث کرد. همچنین می توان با دادن نقشه ای از محیط به دست مردم از آنها خواست که نقاط مورد علاقه و نا مطلوب را در روی نقشه مشخص کنند و درباره ی آنها توضیحاتی را بدهند.
برگزاری ملاقات های بدون محدودیت و تشویق مردم به بحث درباره ی ترس ها و امید هایشان درباره ی خیابان.
افتتاح یک پهنه خانگی در منطقهWestleigh (بریتانیا)
پهنه های خانگی کجا موثر و کارا واقع می شوند؟
مفهوم پهنه خانگی می تواند در هر خیابانی چه با طرح جدید و چه با طرح متعارف به کاربرده شود در واقع هر جایی که مردم هستند، پهنه خانگی قابل ایجاد است، اعم از محلات قدیمی و جدید.
از سوی طراحان این خیابانها، توصیه شده است که این خیابانها در ساعات پیک کمتر از 100 خودرو ترافیک داشته باشند و طول آنها کمتر از 60 متر باشد.
– C.F. www.jrf.org.uk/planning and designing “home zones”
گام اول تحقق این ایده، طراحی خیابان ها به گونه ای است که رانندگان احساس کند مهمان هستند؛ یعنی استفاده از ابزارهای کاهش ترافیک نظیر علائم راهنمایی، باریک کردن خیابان و روکش های متفاوت. تحقیقات حاکی است که میزان تصادفات در خیابان های باریک تر 18 برابر کمتر از خیابان های عریض است، همچنین پژوهشها نشان داده است که خطر مرگ برای عابر پیاده در تصادف با خودرو وقتی سرعت 20 کیلومتر و کمتر است صفر درصد است امّا در سرعت 100 کیلومتر به 100 درصد افزایش می یابد.
همچنین مطالعه ی موسسه ی CABE بریتانیا نشان می دهد که رانندگان در خیابان های عریض و دارای حداکثر سرعت دید با سرعت بیشتری رانندگی می کنند، حتی اگر منطقه مسکونی یا مقررات سرعت را محدود کرده باشد.
– Danish Road Directoratc, “Speed management in Urban Areas”, Nordic Rods and Transport Reasearch, volume 11, No. 2. September 1999, p. 5.
Commission for Architecture and built Enviroment.
C. F. www.cabe. org. uk
در طراحی این مکان ها گام دوم توجه به کودکان است. اولویت دادن به کودکان فوق العاده اهمیت دارد. با توجه به این که خیابان ها بیشترین فضای باز را دارا می باشند، منطقی است که مکانی برای بازی و گردهمایی افراد جامعه باشند. بچه ها در فضاهایی دارای ویژگی های متنوع، با روکش های متفاوت و فضای کافی برای بازی، بهتر سرگرم می شوند.
طراحان می توانند به منظور تاکید بر اهمیت منطقه قابل سکونت به عنوان یک مکان محلی، خطوط ممتد و مستقیم موجود در خیابان را حذف کرده و مسیرهای مارپیچ را جایگزین آن کنند. محل های پذیرایی در هوای آزاد می توانند مجهز به نیمکت، فضای سبز و وسایل بازی باشند.
شبکه معابر اطراف پهنه خانگی باید به گونه ای طراحی شود که از روان شدن ترافیک به سوی این خیابان ها جلوگیری کرده و محل عبور مناسبی را برای تمام کاربران از جمله دوچرخه سواران فراهم آورد. روسازی های مناسب (به عنوان مثال، روکش های رنگ شده) عابرین پیاده را به استفاده از خیابان تشویق می کند.
خیابان های خانگی بایستی نسبتاً کوتاه باشند و پهنه مسکونی نیز نمی تواند چندان بزرگ باشند. بنابر ضوابط انگلیس پهنه های خانگی باید دارای یک شعاع یک چهارم مایلی باشند، یعنی فاصله استانداردی که اغلب عابرین پیاده ترجیح می دهند در آن قدم بزنند. خیابان های خانگی ممکن است با خیابان هایی که سرعت خودروها در آنها بالاست مرتبط باشند اما طراحی مدخل های مجزا با علائم و سنگفرش های مخصوص و تغییرات زاویه ای ضروری به نظر می رسد.
توصیه های زیر نیز برای طراحی پهنه خانگی از سوی انجمن بازی کودکان بریتانیا ارائه شده است :
زمین های بازی را طوری طراحی کنید که در معرض دید باشند تا نشان دهند خیابان مذکور یک محوطه مسکونی است.
توجه افراد را به محل هایی که احتمال برخورد خودروها و مردم وجود دارد، محل های خط کشی عابر پیاده، مسیرهای دوچرخه و ورودی ساختمان ها جلب کنید.
برای بزرگسالانی که مواظب کوچکترها هستند مکان های جذابی فراهم آورید.
ایجاد پارکینگ دوچرخه که فضای زیادی نمی گیرد ضروری است. یک خودرو جای 12 دوچرخه را اشغال می کند.
از چند منظوره بودن عوامل مختلف حداکثر استفاده را ببرید. همانطور که اپل یارد (Donald Appleyard) می نویسد: درخت یک مانع محسوب می شود اما بخشی از فضای سبز نیز هست، یک تپه کوچک ممکن است باعث انحراف خودرو به حاشیه شود اما محلی برای بازی کودکان نیز هست.
شرایط اورژانسی را در نظر بگیرید. شرط اصلی ایجاد پهنه مسکونی امن، اطمینان از ورود و خروج بدون خطر خودروهای اروژانسی و حرکت آنها در امتداد خیابان است.
از جا نمایی پارکینگ خودروها در شعاع 6 تا 10 متری تقاطع ها پرهیز نمایید تا در صورت لزوم امکان چرخش کامیون های آتش نشانی میسر باشد.
خیابان ها را شبکه ای بسازید تا با هم ارتباط داشته باشند نه اینکه بن بست باشند؛ کوچه ها را قابل دسترس بسازید؛ خطوط برق را به صورت زیر زمینی احداث کنید، از علائم شب نما با سلیقه ،استفاده و شیرهای آتش نشانی را در تقاطع ها نصب کنید.
ایجاد مکانی برای هنرهای عمومی رسمی و غیر رسمی اعم از موقتی (نقاشی با گچ و قلعه های شنی) یا دائمی (نقاشی های دیواری و مجمسه ها) به این فضاها رونق خاصی می بخشد.
ورودی های یک منطقه امن باید واضح باشند و علامتی داشته باشند که رانندگان براحتی بتوانند تفاوت بین منطقه امن و خیابان های سنتی تر را تفسیر کرده و تفاوتشان را درک کنند.
روشنایی عمومی در فواصل بسیار نزدیک و کوتاه باید نصب شود تا این پهنه در شب نیز مورد استفاده قرار گرفته است.
مناطق امن باید به گونه ای طراحی شود که تمام محیط را برای بازی غیر رسمی و فعالیت های دیگر که نه تنها باعث تشویق و اضطراب نمی گردند، بلکه باعث آرامش دیگر ساکنان می شوند، آماده کند.
– C.F. www.entrepeneur.com and www.rcmr.ir
مسائل تکنیکی طراحی
ایجاد عقب نشینی و تقاطع های هم سطح بدون جدول حاشیه ای جدا کننده برای دسترسی به قلمرو سکونت امن بسیار مناسب است.
قلمرو سکونت امن باید جابجایی دو طرفه در خیابان ها را حمایت کنند.
راه ها در یک قلمرو سکونت امن باید حداقلی معقول از عرض را برای عبور و مرور داشته باشند.
در مسیر هایی به طول کمتر از 30 متر عرض سواره روی قلمرو سکونت امن می تواند به باریکی 3/7 متر باشد.
(Department For Transport Circular. 2006)
فاصله ی بین وسایل آرام سازی ترافیک و فضای قابل دید رو به روی راننده نباید بیشتر از 30 متر باشد، در این راستا بهره گیری از عناصر عمودی برای آرام سازی ترافیک امکان پذیر است.
تحلیل این که آیا طراحی با کاهش سرعت وسایل نقلیه منجر می شود و توجه به مسیر های حرکت وسایل نقلیه ضروری است. این تحلیل باید به این نتیجه دست یابد که فضای کافی برای عبور وسایل نقلیه با سرعت نهایی 20 کیلومتر بر ساعت فراهم است.
Department For Transport Circular. 2006)
تامین تعداد کافی پارکینگ برای ساکنین فعلی و ساکنین بالقوه جدیددر نزدیکی منازل آنها ضروری است. همچنین می توان از پارکینگ های سطح خیابان برای آرام سازی ترافیک بهره برد و طرح پارکینگ های سطح خیابان را با عناصر کوتاه ارتفاع منظر سازی نمود تا تاثیر بصری ماشین های پارک شده را کاهش دهد. برای احداث پارکینگ های یکسره نیز باید فضایی را در خارج از قلمرو سکونت امن در نظر گرفت.
برای حرکت سواره ها باید زاویه ی کناری تقاطع ها ( زاویه ای که خیابان ها در محل تقاطع با یکدیگر ایجاد می کنند) را در حد مناسبی در نظر گرفت. در جایی که دسترسی سواره تنها از بخش کم عرض جاده میسر است باید سمت مقابل دسترسی عریض تر شود.
استفاده از علایم آشکار و خوانا برای معرفی منطقه مسکونی الزامی است؛ هرچند هنوز استاندارد ثابتی برای این علامت وجود ندارد، باید طراحی مناسب را طراحی و پیاده کرد.
طرح باید به ترویج رانندگی آهسته منتهی گردد.
نقاط تقاطع باید به خوبی مشخص شود و هیچ حق تقدمی برای اتومبیل ها در نظر گرفته نشود، این امر موجب می گردد دوچرخه سواران، پیاده ها و نیز رانندگان با دید همراه با احتیاط به تقاطع وارد شوند و حق تقدم را به دست آورند.
(City Couneil of Leeds, 2003)
ایجاد مناظر سبز در محیط ضروری است. درختان باید در جایی کاشته شوند که احتمال آسیب به آن ها کاهش یابد و ریشه های آنها مانع و مشکلی برای تجهیزات شهری زیرزمینی نباشد. مطلوب است که مردم در ایجاد منظره و چشم انداز با متولیان طرح همراه باشند. منظر سازی باید تا حد ممکن انعطاف پذیر صورت گیرد. این بدین معناست که به عنوان مثال سنگفرش قابل تغییر در جلوی منازل مردم می تواند آن ها را در ایجاد باغچه ای شخصی، گلدان و … آزاد بگذارد.
طراحی و پیاده سازی مناظر قلمرو سکونت امن، هدف تقویت فعالیت در خیابان را دنبال می کند.
دقت در انتخاب سایت و محافظت از محل های بازی کودکان حائز اهمیت بسیاری است، تمامی محیط باید پتانسیل بازی را داشته باشد البته به همراه فعالیت های مرتبطی که برای آرامش مردم مزاحمتی ایجاد ننماید. تجهیزات بازی کودکان باید با مشورت با ساکنین جانمایی شود و اگر طرح توسعه ای جدید است باید با خریداران و ساکنین آینده آن مشورت صورت گیرد.
بهتر است قلمرو سکونت امن با درها و پنجره های جلویی خانه ها مجاور باشد تا نظارت بر فضای عمومی اعمال شده و نیز حس زندگی مشترک و به هم وابسته همسایگان با یکدیگر از طریق ارتباط مستقیم ورودی ها به خیابان تقویت گردد. خیابان با این روش به نقطه کانونی توجهات مردم به فعالیت ها تبدیل گشته که این امر در افزایش امنیت محیط موثر خواهد بود.
(City Couneil of Leeds, 2003)
5- نتایج ناشی از ایجاد پهنه خانگی
افزایش فعالیت های اجتماعی.
دامنه فعالیتی گسترده تر و بازی بچه ها
ایجاد جذابیت بیشتر و تولید فضاها و چشم اندازهای متنوع تر و بهتر
افزایش سطح ارتباط بین راننده ها و پیاده ها
کاهش سرعت رانندگان
سطح بالاتر ایمنی
نتایج ارزیابی های انجام شده بر روی 14 پهنه خانگی این مناطق می توانند کیفیت بهتری از زندگی را مهیا نمایند. یک منطقه امن خانگی می تواند خیابان را به فضای عمومی با ارزش تبدیل مکان های امن تری را برای کودکان فراهم کند تا آنها نزدیک خانه هایشان بازی کنند و همچنین مکانهای با ایمنی بیشتری برای افراد سالخورده و معلولین تا بتوانند به راحتی در آن حرکت کنند.
6- جمع بندی و نتیجه گیری
در سالهای اخیر به ویژه در شهرهای بزرگ افزایش تراکم ساختمانی، ارتفاع ساختمانها و تراکم جمعیتی، کاهش سرانه کاربری مسکونی ،کوچک شدن حیاطها، کاهش سرانه فضای باز قطعه مسکونی، بی استفاده شدن حیاط از جمله به دلیل از بین رفتن محرمیت، کوچک شدن، تبدیل به پارکینگ شدن و … باعث شده است که بشدّت از فضای باز قابل استفاده خانوارها و به ویژه کودکان کاسته شود، در گذشته با وجود حیاطها و باغچه های خانه های یک یا دو خانواری بسیاری از نیازهای تفریحی اجتماعی شهروندان در داخل این فضاهای خصوصی یا نیمه خصوصی و مرتفع می گشت اما اکنون از سویی به دلایل گفته شده حیاط ها کمتر از این جهت می توانند پاسخگوی نیاز ساکنان محله های مسکونی باشند، افزایش پارکها، فضاهای بازی و ورزش نیز اگرچه امری مثبت تلقی می شود اما نتوانسته پاسخگوی نیازهای فزاینده جوانان و کودکان باشد، و اکنون کمبود فضای باز، بازی، ورزش و سبز احساس می شود. در مقابل، ایجاد پهنه خانگی می تواند خیابان ها را چند عملکردی کند و فضایی آرام و خلوت نیز برای بازی، مراودات اجتماعی به وجود آورد، در حال حاضر بین 20 تا 25% مساحت شهرها را شبکه معابر تشکیل می دهد که از این بین 6 تا 10% خیابانهای محلی هستند که بسیای از آنها قابلیت تبدیل به خیابان خانگی را دارند.
در حال حاضر این خیابانهای محلی اگر در مجاور مراکز تجاری، اداری، تفریحی یا خیابانهای اصلی باشند به پارکینگ بزرگ همراه با معبری باریک بین خودروهای پارک شده تبدیل شده اند و اگر خلوت باشند نیز شاهد حرکت سریع خودروها بدون توجه به ماهیت مسکونی محله ها هستند که در دو صورت فاقد عملکرد و کیفیت لازم می باشند، تبدیل این خیابانها و پهنه فراگیر آنها به گونه «خانگی» موجب می شود که هکتارها فضای قابل استفاده اجتماعی، فراغتی به شهر افزوده شود، البته تحقق این امر به تامین منابع لازم، انجام پروژه های آزمایشی، تصحیح خطاها و تدوین الگوهای اجرایی منطبق با شرایط، آموزش، ظرفیت سازی، مشارکت و عزم سیاسی نیازمند مییفاشد که دشوار اما دست یافتنی است.
یک نمونه پهنه خانگی (منطقه امن خانگی) طراحی شده در خیابان یخچال تهران