بنام آنکه وجودم ز وجود پر وجودش شده موجود
ECOLOGY
رده بندی
Ecology
Sub Phylum
Metazoa
Class
Tentaculata
Nuda
Family
Bolinopsidae
Genus
Mnemiopsis Leidyi
شناخت شانه داران(Ctenophora)
در زیر سلسله ی متازوآ ( Metazoa ) قرار دارد.
نام متداول: شانه داران یا لرزانک های شانه ای.
ریشه شناسی نام در زبان یونانی: Cteno به معنی ”شانه“ و phoros به معنی ”داشتن“ .
شانه داران متشکل از 100 گونه جانور با بدن های شفاف و ژلاتینی است.
این موجودات شناگران آزاد ضعیفی هستند که بطور معمول در آب های با جریان زیاد دیده می شوند.
برخی دارای شنای موجی شکل و برخی دیگر دارای حرکت خزنده هستند.
این موجودات علیرغم شبا هت هایی با مرجانیان ( مانند الگوی تقارن شعاعی ) به علت داشتن خصوصیات بیولوژیک متفاوت در شاخه ای مجزا قرار دارند.
Ecology
Ecology
صفات اختصاصی شانه داران
دارای تقارن دو شعاعی اند.
حفره ی بدنی ( سلوم ) در آنها وجود ندارد.
دستگاه گوارش دارای دهان، حلق، معده و برخی کانال های منشعب است.
جنس های نر و ماده یکی است و جانور هرما فرودیت است.
دارای 8 ردیف صفحه ی شانه ای هستند.
برخی دارای دو شاخک هستند.
Ecology
Ecology
ویژگی های شانه دار دریای خزر( Mnemiopsis leidyi)
شانه دار دریای خزر بدنی بیضی شکل و شفاف است . چندین شاخک و بازو دارد که نقش اندام تغذیه ای را هم ایفا می کنند.
دارای چهار ردیف شانه مژه دار می باشد که در امتداد طول بدن به طور عمودی کشیده شده است . حدود 100 الی 140 شانه دارد .
97% بدن این جانوران کوچک جثه را آب تشکیل می دهد . حد اکثر طول بدن آنها 12-7 سانتی متر است و قطر بدن 2/5 سانتی متر است .
در این جانور، عمل خودلقاحی مشاهده شده در نتیجه هرمافرودیت است .
نتیجه ی لقاح خارجی این جانوران ، 150 عدد تخم است که در آب منتشر می شوند. تخم ریزی معمولا شب هنگام صورت می گیرد .
زمانی که طول بدن جانور به cm 12رسید ، تولید تخم آغاز می شود و به تدریج که جانور پیر می شود تخم ریزی کاهش می یابد .
خاصیت فسفورسنت قابل ملاحضه ای دارد . بسیار حساس اند و کوچکترین ضربه ی وارد شده به آنها ، مشاهده نور ساطع شده فسفرسنت را ممکن می سازد . و در وقت پریشانی تلالو سبز-آبی دارند.
Ecology
Ecology
تغذیه جاندار
این جاندار گوشت خوار است و از زئوپلانکتون ها ، لارو سخت پوستان ، تخم و لارو ماهی ها و در برخی مواقع جانوران هم گونه ی خود تغذیه می کنند .
آن ها شکارچیانی نیز دارند؛ برخی پرندگان و ماهی ها و برخی از شانه داران دیگر و عروس دریایی.
در جلوی دهان این جانور ، لوب های تکامل یافته ای وجود دارند که به منظور جست و جوی غذا مورد استفاده قرار می گیرند .
هضم طعمه در بدن جانور 1 تا 3 ساعت به طول می انجامد .
تحت شرایط گرسنگی ظاهر زنگوله ای شکل پیدا می کنند .
Ecology
Ecology
ویژگی های زیستی
مطالعات انجام شده در سال 2001 ، نشان می دهد که محوطه اصلی توزیع این جانوران در فصل زمستان ، جنوب دریای خزر و در فصل بهار ، شمال دریای خزر می باشد .
این گونه در اصل از شمال آمریکا به دریای سیاه و از دریای سیاه به دریای خزر وارد شده است .
زیستگاه بومی شانه دار Mnemiopsis ، سواحل شمالی اقیانوس اطلس و آمریکای جنوبی است ( مناطق معتدله و گرمسیری ).
Mnemiopsis leidyi در مناطق ساحلی و لایه های سطحی آب ( ترموکلاین ، تا 30 متری سطح آب ) دیده می شود . البته برخی از شانه داران بزرگ پراکندگی وسیع تری دارند و می توانند در اعماق پایین تر آبها زندگی کنند .
جریان آب ، عامل مهاجرت این جانور می باشد . مهاجرت ، معمولا شب هنگام و در نزدیکی سطح آب
( جایی که غذای فراوان وجود دارد ) صورت می گیرد .
این جانور قادر است در تراکم بسیار پایین اکسیژن نیز به حیات خود ادامه دهد.
Ecology
Ecology
اثرات جاندار بر محیط های زندگی
شانه دار ژله ای مهاجم بر اثر فعالیت های انسانی (مشخصاً از طریق مخزن ِ آب ِ توازن ِ کشتی ها) به بسیاری از دریاهای دنیا راه یافته، با توجه به انطباق پذیری بالای خود تکثیر شده و در برخی نقاط از جمله دریای سیاه، دریای خزر، دریای شمال و در یای بالتیک به عنوان یک گونه ی مهاجم آسیب شدیدی به محیط زیست بومی این نواحی وارد آورده است.
در دریای خزر از زمان ورود این جانور میزان پلانکتون های جانوری ۷۵٪ کاهش یافته، از آن جا که پلانکتون های جانوری غذای اصلی ماهی کیلکا و تمامی بچه ماهی ها است، شمار کیلکاها کاهش چشمگیری داشته به طوری که مقدار صید آن به کمتر از یک چهارم قبل از ورود شانه دار رسیده است. و از آن جا که کیلکا مهمترین غذای بسیاری از جانوران این دریا از جمله ماهیان خاویاری، ماهی آزاد و فک دریای خزر است، به جمعیت این گونه ها هم آسیب رسیده است. به این ترتیب کل زنجیره غذایی دریا با اختلال مواجه شده است.
Ecology
Ecology
تعریف تهاجم
از نظر علمی تهاجم (Invasion) به پدیده ای گفته می شود که در آن جانوری وارد محیطی جدید شود وبه اکوسیستم آن محیط صدمه وارد کند.
وقتی که موجودی به یک اکوسیستم هجوم ببرد چنانچه آن محیط دارای اکوسیستم پیچیده ای باشد و جانداران زیادی را در خود جای داده باشد میزان صدمه دیدن آن اکوسیستم کمتر است. در دریای مدیترانه 555 گونه ماهی موجود است درحالیکه دریای سیاه و دریای خزر 150 گونه ماهی دارد. بالطبع دراکوسیستمی مانند دریای مدیترانه که 555 گونه ماهی دارد دست کم چند گونه ماهی برای مقابله با شانه دار یافت می شود، در نتیجه هجوم شانه دار در دریای مدیرانه تاثیر کمی به جای گذاشت ، اما ورود شانه دار به دریای خزر زیان بار بوده است.
Ecology
Ecology
تهاجم شانه دار به دریای خزر
این موجود با نام علمی منمیوپسیس لیدی Mnemiopsis leidyiاز آبزیان بومی اقیانوس اطلس در سواحل قاره ی آمریکاست که تاکنون به هر نقطه ای که پایش رسیده ، صدمه های سنگینی به اکوسیستم و جانداران آن منطقه وارد کرده است. دریای سیاه ، دریای مدیترانه ، دریای آزوف از نقاطی هستند که پیش از دریای خزر شاهد غارتگری های این آبزی بودند ، جانداری که اشتهای سیری ناپذیری در تغذیه از فیتو پلانگتون ها خوراک اصلی ماهی کیلکا دارد.
اطلاعات دقیقی از زمان ورود اولین شانه دارها به دریای خزر در دست نیست، ولی نخستین بار در اواخر سال 1378 موسسه ی تحقیقات شیلات ایران و دانشگاه تربیت مدرس در یک پروژه ی تحقیقاتی مشترک این آبزی را مشاهده کردند.
Ecology
Ecology
مبارزه با شانه داران (1)
ایران در سال 1380 برای مبارزه با این جانور کمیته ملی نظارت بر مبارزه با شانه دار دریای خزر را تشکیل داد و گزارشی از پژوهش های انجام شده را به اجلاس برنامه محیط زیست دریای خزر ارائه کرد که با حضور کشورهای حاشیه دریای خزر در باکو پایتخت آذربایجان تشکیل شده بود.دراین گزارش پژوهشگران ایرانی به این نتیجه رسیده بودند که بروئه اواتا (Beroe Ovata) تنها شانه داری است که می تواند با شانه دار مهاجم (M.leidyi) مبارزه کند زیرا قبلا در دریای سیاه و آزوف امتحان خود را پس داده بود .
بروئه اواتا (Beroe ovata) به دلیل داشتن 2 خصوصیت منحصربه فرد ازعلل انتخاب راه حل کنترل بیولوژیک بوده است. اول اینکه این گونه شکارچی تخصص بالایی در نحوه تغذیه خود دارد که از این رو در مراحل لاروی نیز فقط منحصرا از منیوپسیس تغذیه می کند و دوم اینکه سرعت تولید مثل و باروری آن تقریبا مانند منیوپسیس است، بنابراین جمعیت آن همانند شکارش رشد می کند.
بعد از ارائه ی نتایج پژوهش ها درباره ی نحوه ی مبارزه با این جانور مهاجم و توافق کشورهای ساحلی در زمینه پیوند زدن شانه دار B.Ovata، ایران ماموریت یافت تا اثرات احتمالی این کار را مورد بررسی قرار دهد. با این هدف یک تیم پژوهشی بین المللی مرکب از شش نفر از دانشمندان و کارشناسان ترکیه، روسیه، اکراین و بیست نفر از کارشناسان ایرانی به مطالعات مشترک پرداختند. درهمین زمینه آزمایشگاهی نیز در ترکیه که در مبارزه با شانه دار مهاجم تجربیاتی داشت تجهیز و مقداری از آب خزر به آنجا منتقل شد تا دانشمندان در مورد تکثیر B.Ovata تحقیق کنند.این تیم پژوهشی سرانجام به این نتیجه رسید که برای نجات آبزیان خزر باید از B.Ovata کمک گرفت و با انتقال آن به دریای خزر مشکل را حل کرد.در مطالعات انجام شده مشاهده شد که Beroe Ovata طعمه ی خود (منمیوپسیس لیدی) را می بلعد و کاملا آن را در داخل بدن کیسه ای خود قرار می دهد و سپس با فشار و تولید آنزیم نسبت به تجزیه و مصرف آن اقدام می کند.
Ecology
Ecology
مبارزه با شانه داران (2)
اما یک مشکلی وجود داشت و آن هم این بود که: به دلیل پایین بودن شوری آب دریای خزر، بروئه اواتا قادر به زنده ماندن در این دریاچه نیست. هزار وارد شود .
در موسسه تحقیقات شیلات ایران چند نمونه از اواتا را از ترکیه به ایران آوردند و در آزمایشگاه پژوهشکده ی اکولوژی دریای خزر درساری با شوری کم در حوضچه های پلکانی سازگار کردند.
سپس اواتا مورد بررسی قرار گرفت که آیا می تواند انگل نیز با خود به همراه بیاورد یا نه؟ مشخص شد که اواتا انگل دارد و مختص به خود شانه دار هاست ولی این انگل ها در حین سازگاری با دریای خزر از بین می روند. سوال بعدی در این باره بود که آیا اواتا بعد از ، از بین بردن شانه دارها آیا به سراغ دیگر فیتو پلانگتون ها یا زئو پلانگتون ها خواهد رفت و خود مشکل ساز خواهد شد یا نه؟ که برای یافتن این پاسخ اواتا را در محیط غیر طبیعی گرسنگی دادند، به طوری که حتی تعدادی پلانگتون و فیتو پلانگتون در آن محیط وجود داشت ولی مشاهده شد اواتا از گرسنگی از بین می رود ولی آن ها را نمی خورد!!
اما تحقیقات در یک زمینه نا موفق بود و آن این که : تکثیر مصنوعی اواتا ، تخم کشی و تولید لارو آن متاسفانه در محیط غیر طبیعی رشد نکرد و این کار نیمه کاره ماند. در صورتی که تکثیر مصنوعی اواتا امکان پذیر شود دیگر نیازی به آوردن آن از ترکیه نیست و بسیاری از هزینه ها کاهش پیدا می کند.
Ecology
پیشنهاداتی برای جلوگیری از خساراتی این چنین
حداقل به مدت 3 یا 4 سال برای احیای ذخایر ماهی کیلکا ، این ماهی صید نشود.
جهت معرفی گونه یB.Ovata که باعث کنترل بیولوژیک M.Leidyi میشود توافق نامه ای صورت بگیرد و از مباحث آکادمیک دور شوند و تصمیمات به مرحله ی اجرا گذاشته شود.
به منظور جلوگیری از احتمال انتقال گونه های جدید ، کنترل آب توازن کشتی ها با رعایت ضوابط و مقررات خاصی و تدوین مقررات جدید تر که دارای کارایی بیشتری باشد ضروری است. در این مورد می بایست دستگاه های اجرایی مرتبط و سازمان شیلات ایران به همراه سایر کشورهای حوزه ی دریای خزر جدیت بیشتری داشته باشند و با متخلفان برخورد شود تا گونه های غیر بومی وارد دریای خزر نشوند و مشکلاتی را ایجاد نکنند.
این شانه دار مهاجم در قسمت های شورتر و گرمتر دریا بهتر رشد می کند و از آن جا که آب های ایران دارای چنین ویژگی است، زیان ما از این حیث بیشتر است ، از این رو ما باید برای مقابله با آن جدیت بیشتری داشته باشیم. بعد از ایران کشورهای : آذربایجان ، ترکمنستان و قزاقستان به ترتیب از هجوم شانه دارها بیشتر دچار خسارت شده اند.
Ecology
گونه ی غیر بومی آبزی شانه دار دریای خزر
گرد آورندگان:
وحید دوستی
سعید چهره پوش
محمدقائد امینی
پدرام رضوان طلب
Ecology
با تشکر از همراهی با ما