درباره سه تار
فهرست
معرفی ساز سه تار
خصوصیات سه تار
اجزاء سه تار
ابعاد سه تار
تنظیم پرده های سه تار
نحوه نواختن سه تار
معرفی ساز سه تار
سه تار از سازهای ملی ایران است و از آنجایی که مربوط به هیچ قوم و یا منسوب به ناحیه ای خاص نمی باشد، سازی شهری به حساب می آید و در دسته بندی سازها نیز به واسطه داشتن سیم (زه) و نواختن با مضراب ، در دسته ی سازهای زهی مضرابی قرار می گیرد.
سه تار با ویژگیهای خاص خود همواره در طول تاریخ مورد توجه هنر دوستان ، شعرا ، عشاق و… قرار گرفته و بسیاری از بزرگان تصوف و عرفان ، در سیاحت معنوی خود از این ساز بهره جسته اند.
در مسیر تکامل عود باستان ایران و تنبور خراسان قرار دارد. این ساز در نقوش مربوط به دوره ی ساسانی و حتی قبل از آن دیده می شود، از این رو عمر این ساز را می توان بیش از 1000 سال تخمین زد.که رفته رفته در طول تاریخ تغییراتی در شکل ظاهری و پرده بندی آن داده شده و به صورت سه تار امروزی در آمده است .
خصوصیات سه تار
1) به نسبت دیگر سازها ، دارای حجم صوتی کم ، ولی در عین حال لطیف ، نافذ ، ظریف و دلنشین است.
2) بین سازهای مضرابی در موسیقی ردیف ، تنها سازی است که مضراب مجزا نداشته و با ناخن سبابه نواخته می شود. در نتیجه احساس مخصوصی به نوازنده دست داده و صمیمیت بیشتری بین او و سازش بر قرار می شود.
3) کوچکی جثه ، وزن کم و بغل گرفتن ساز هنگام نواختن ، در برقراری ارتباط معنوی بین ساز و نوازنده بسیار موثر است .
4) کمی حجم صوت این ساز عاملی شده تا کمتر چهره ی عمومی پیدا کند و از طرفی موقعیت خاص خود را در خلوت نوازنده و شنونده تحکیم بخشد.
خصوصیات سه تار
5) چون مضراب سه تار در حالت معمولی به چند سیم برخورد می کند ، امکان ایجاد کوک های متنوع و چند صدا بر روی این ساز وجود دارد ( نظیر شیوه های نوینی که استاد احمد عبادی در کوک سه تار ایجاد نمود و مشتمل بر هفتاد کوک می باشد).
6) به علت محدودیت تعداد سیم ، عدم وجود عوامل تغییر دهنده صدا ، مثل هم کوکی سیم ها ، نداشتن پوست ( برخلاف ) تار و … صدای این ساز خالص و نافذ بوده و از طرفی کمتر دچار تغییر کوک در حین نواختن می شود.
7) از معدود سازهایی است که همنوازی آن ( گروه نوازی سه تار ) از زیبایی خاصی بر خور دار است.
اجزاء سه تار
کاسه : جعبه صوتی سه تار می باشد که از جنس چوب توت است.
دسته : پرده های ساز روی آن بسته می شوند ، جنس آن از چوب گردو است.
صفحه: چوب توت نازک که روی کاسه را پوشانده است و خرک روی آن قرار دارد.(مهم ترین عامل خوش صدایی در سه تار صفحه آن است.)
سوراخهای روی صفحه: این سوراخها برای تنظیم صدای ساز ایجاد می شوند.
سر دسته : قسمتی از دسته که گوشی های ساز در آن قرار دارند.
گوشی: انتهای سیم به آن بسته می شود و با چرخاندن آن ساز کوک می شود . جنس آن معمولا از چوب گردو است.
پرده: از جنس روده است که روی دسته بسته می شود و محل نتها را معین می کند .
اجزاء سه تار
خرک: از چوب سا خته می شود و سیم ها از روی آن عبور می کند.
شیطانک : از استخوان ساخته می شود و سیمها از روی آن عبور می کنند .
سیم گیر :در انتهای کاسه نصب می شود و انتهای سیم ها را نگاه می دارد . جنس آن از شاخ قوچ ، چوب شمشاد جنگلی یا فوفل است.
سیم : سه تار چهار سیم فلزی دارد که با ضربه ناخن انگشت سبابه به ارتعاش در می آیند.
شیار کنار دسته : شیاری است که در موقع بستن پرده ها از آن استفاده می شود.
ابعاد سه تار
با توجه به تنوع الگوه های ساخت سه تار ، که از نظر ابعاد صفحه ، دسته ، کاسه و… با هم اختلاف دارند. سه تار هایی با ظاهر متفاوت نیز وجود دارد.
به طور متوسط طول سه تار از نوک دسته تا سیم گیر حدودا 86 سانتیمتر ، از شیطانگ تا سیم گیر 72 سانتی متر و طول ارتعاش آزاد آن ( از خرک تا شیطانک ) حدودا 67 سانتی متر می باشد.
وتر (سیم ) سه تار از بالا به پایین بدین ترتیب هستند:
وتر بم (سیم بم) با سیمی قطر تقریبی 25-35 میکرون از جنس برنج ،وتر مشتاق (سیم واخوان) با سیمی به قطر 18-20 میکرون از جنس فولاد ، وتر زیر ( سیم دوم ) با سیمی به قطر تقریبی 18-20 میکرون از جنس برنج ، وتر حاد (سیم اول ) با سیمی به قطر تقریبی 18-20 میکرون از جنس فولاد.
تنظیم پرده های سه تار
تنظیم پرده ها با استفاده از جدول فواصل
روش کار با این جدول بسیار ساده است به این صورت که برای هر پرده دو اندازه بر حسب سانتیمتر به شما می دهد .
جدول فواصل ، تمام پرده های سیم اول را برای شما مشخص میکند . اصلا نگران سیم دوم و سیم های بم نباشید . اگر سیم ها دقیق«دو – سل – دو – دو » کوک باشند ، وقتی پرده ها طبق سیم اول تنظیم شوند ، پرده های سیم دوم و بم هم خود به خود تنظیم خواهد شد .
تنظیم پرده های سه تار
تنظیم پرده ها با استفاده از تیونر
اگر کوک سه تار را با استفاده از تیونر یاد گرفته باشید . تنظیم پرده ها با تیونر برایتان راحت خواهد بود . تصور کنید پرده « می » همان پرده پنجم ، صدای مطبوع و مناسبی ندارد . و به دل نمیشیند . به احتمال بسیار زیاد پرده جابجا شده . تصمیم میگیریم پرده را تنظیم کنیم . پیش از هر کاری از کوک بودن سازتان مطمئن شوید .
انگشتتان را روی پرده « می » بگیرید . به ساز مضراب بزنید . تیونر باید حرفE نشان دهد . اگرپرده از « می » پایین تررفته باشد نت بعدی را نشان میدهد . یعنی به « فا » شبیه تر میشود . پس باید پرده را بکشید بالاتر، دوباره تست کنید . باز این کار را تکرار کنید تا جای دقیق « می » را روی دسته ساز پیدا کنید . به همین صورت تمام پرده ها را تنظیم میکنید . انگشت را روی پرده میگزارید . به سیم مضراب میزنید ، به تیونر نگاه میکنید چه حرفی را نشان میدهد . اگر درست بود که هیچ اگر درست نبود پرده را بالا یا پاینن میکشید تا به نت مورد نظر برسید .
نحوه نواختن سه تار
از اصول بنیادی نوازندگی سازهای زهی ، مضرابی موسیقی ایرانی ، آن است که هیچ گاه نغمه ای (نتی) به صورت تنها اجرا نمی شود . بلکه همیشه بایک صدای واخوان پشتیبانی می شود. ( واخوان عبارت است از اجرای مداوم یک یا چند صدا در طول اجرای قطعه )
تقریبا در تمامی سازهای زهی مضرابی همانند انواع تنبور و دوتار درموسیقی نواحی معاصر ایران در مناطق مختلف خراسان (شمال ،شرق) گلستان (ترکمن) مازندران ، کرمانشاه ، آذربایجان ( شرقی و غربی ) آن است که همواره یکی از سیم ها وظیفه اجرای ملودی و دیگری که معمولا به فاصله چهارم و یا پنجم نسبت به سیم اول کوک شده نقش واخوان را به عهده دارد . در نوازندگی سه تار معاصر به شیوه قدما نیز مضراب به گونه ای نواخته می شود که همواره هنگامی که سیمی به ارتعاش در می آید سیم بالای آن به عنوان واخوان به ارتعاش در می آید.
پایان