1
2
سم شناسی و آشنایی با فلزات سنگین
3
سم شناسی یا توکسیکولوژی Toxicology علمی است که درباره شناخت سموم ، خواص ، اثرات آنها بر روی موجودات زنده و نیز طریقه نمونه برداری و تعیین مقدار آنها در محیط زیست و نزد انسان و سایر موجودات بحث می کند.
4
با توجه به افزایش روزافزون مواد شیمیایی و سمی و کاربرد متنوع آنها در محیط زیست و بویژه در صنایع مختلف و خطرات و عوارضی که از طریق آنها حاصل می شود لزوم آشنایی ، شناخت خواص و اثرات زیان بار آن روشن می شود.
رشته های متعدد سم شناسی شامل :
سم شناسی پزشکی Medical and Clinical Toxicology
سم شناسی غذایی و دارویی Food and Drug Toxicology
سم شناسی محیط Environmental Toxicology
سم شناسی پرتوها Radio Toxicology
سم شناسی صنعتی Industrial Toxicology
5
سم شناسی صنعتی :
شاخه ای از سم شناسی که اختصاصا در محیطهای کار و صنایع به بررسی و مطالعه مواد شیمیایی ، تجسس و شناسایی ، چگونگی تاثیر آنها ، جستجو در محیط کار و نزد افراد ، نمونه برداری ، آزمایشات لازم و تعیین مقدار آنها و سپس مقایسه با استانداردها می پردازد و جزیی از علوم بهداشت صنعتی یا حرفه ای محسوب می شود.
هدف :
1- شناخت سموم ، خواص و چگونگی تاثیر آنها بر بدن انسان (نحوه تماس ، ورود ، انتشار ، جذب و دفع آنها)
2- شناخت انواع مسمومیت ها و بیماری های ناشی گردوغبار مواد شیمیایی و سمی
3- تجسس ، نمونه گیری ، تعیین مقدار سموم در محیط کار و نزد انسان و نیز مقایسه نتایج با استانداردها و ارائه توصیه های بهداشتی
6
تعریف سم یا زهر : Toxine
ماده ای که از یک راه خاص و یا راههای مختلف و در مقادیر معین باعث اختلال و یا توقف فعل و انفعالات حیاتی موجود زنده به طور موقت یا دائم می گردد.
معمولا به موادی اطلاق می شود که مصرف و یا تماس با مقدار جزئی از آن باعث مسمومیت و حتی منجر به مرگ می شود.
7
دارو : Drug
به ماده یا موادی گویند که در موارد خاص به مقدار معین و از راههای مختف جهت پیشگیری و یا درمان بیماری و یا حفظ بهداشت و سلامت موجود زنده به کار رفته می شود.
دوز : Dose = Dosage
مقدار مصرف یا استعمال مواد شیمیایی بویژه سموم و داروها
8
منشا سموم :
1- سموم گیاهی
2- سموم حیوانی
3- سموم شیمیایی
9
اثرات سم بر روی بدن :
اثرات موضعی
اثراتی هستند که معمولا در محل ورود سم به بدن یا در محل تماس سم با بدن بوجود می آیند.
به عنوان مثال اثر مواد سوزاننده مثل قلیاها بر روی پوست یا قرمزی چشمها، تحریک مجاری تنفسی و تحریک دستگاه گوارش
اثرات سیستمیک
اثراتی هستند که پس از جذب و توزیع سموم در بدن بوجود می آیند.
به عنوان مثال پلی وینیل کلرید در عروق کبدی ایجاد سرطان می کند و استنشاق بخارات بنزن می تواند موجب ایجاد لوسمی شود .
10
مسمومیت Intoxication
بهم خوردن تعادل فیزیولوژیکی ، فیزیکی و روانی موجود زنده که در اثر ورود یا
تماس ماده خارجی سمی اتفاق می افتد.
بروز مسمومیت با ظاهر شدن علائم و عوارض خاصی همراه است که شدت آن
بستگی به مقدار ماده سمی ، راه ورود و طول مدت تماس دارد.
11
انواع مسمومیت بر اساس شدت بروز علائم :
1- حاد (Acute) : ماده سمی یکباره و به مقدار نسبتا زیاد از راه معینی وارد بدن می شود. علائم اغلب شدید و سریع می باشد.
2- مزمن (Chronic) : ماده سمی به مقدار جزیی و یا به طور مکرر و دراز مدت به بدن شخصی وارد و علائم آن به کندی و پس از گذشت مدت زمان طولانی ظاهر می گردد.
12
انواع مسمومیت ها بر اساس شکل ایجاد :
1- مسمومیت اتفاقی : در اثر اشتباه ، بی دقتی و عدم اطلاع ایجاد می شود.اغلب به صورت خوراکی و سپس استنشاقی اتفاق می افتد.
2- مسمومیت عمدی : عمدتا از طریق خوراکی و تزریقی ایجاد می شود. آثار سم اغلب در معده ، روده و سایر جوارح جستجو می شود.
مسمومیت به قصد انتحار و خودکشی
مسمومیت جنایی
3- مسمومیت شغلی : در اثر تماس و یا کار با ماده سمی و زیان آور و در مدت نسبتا طولانی دچار عوارض و عائم مسمومیت می شود. اغلب به صورت مزمن و از طریق استنشاق و پوستی حاصل می شود.
13
گردوغبار Dust :
ذرات بسیار ریز مواد جامد که از عملیاتی چون خورد کردن ، شکستن ، ترکانیدن ، مته کردن ، سائیدن و سایر علل مشابه که از ماده اولیه و اصلی جدا شده و به صورت معلق در هوا پراکنده می شود.
منشا گردوغبار :
1- معدنی : گردوغبار ناشی از سنگ ها و صخره های معدنی
2- آلی : گردوغبار ناشی از مواد آلی مثل گندم و غلات
14
خواص عمومی گردوغبار :
افزایش سطح خارجی آنها به مقدار زیاد نسبت به ماده اولیه
اشغال حجم وسیع مکان و محلی که جسم در آن پراکنده می شود نسبت به
حجم جسم اولیه .
تجمع و استعداد گردوغبار
افزایش جذب سطحی
ایجاد موج در اثر برخورد مانع به آن.
15
خواص اختصاصی
قوه ته نشینی ذرات
حرکات برونین
خاصیت چسبندگی
پدیده تندال یا خاصیت نوری : عبارت است از نشان دادن وجود ذرات در محل های تاریک بوسیله تابش اشعه نورانی .
خواص الکتریکی : شارژ الکتریکی ذرات فلوکولاسیون و تسریع عمل ته نشینی
خاصیت خیس شدن
16
بیماری های ناشی از گردوغبار و سموم
عوامل موثر در ایجاد بیماری های ناشی از گردوغبار :
اندازه ذرات
تعداد ذرات
نوع ذرات
حساسیت و مقاومت فردی
طول مدت تماس
17
پنوموکونیوزیس :
اولین بار زنکر در سال 1866 میلادی بیماریهای ریوی حاصل از گردوغبار را پنوموکونیوز نامید.
پنوموکونیوز : « ریه حاوی گردوغبار »
بنا به تعریف ILO در سال 1932، پنوموکونیوز عبارتست از تجمع گردوغبار در ریه و واکنش بافتی نسبت به حضور آن.
18
تقسیم بندی گردوغبار از نظر بیماری زایی :
گردوغبار بی اثر یا غیر فیبروتیک :
این نوع از گردوغبار که اثر زیان آورنداشته و تاثیر فیبروتیک روی نسوج ندارد شامل : سیمان ، گچ ، سمباده ،کربن و گردوغبار آهن می باشد.
گردوغبار آهن در ریه ایجاد رنگ نموده که این رنگی شده ریه را سیدروزیس یا بیماری ناشی از آهن می نامند. فلز باریم در ریه ایجاد بیماری باریتوزیس و فلز قلع ایجاد بیماری استانوزیس می نماید. (سیاه شدن ریه ها)
19
گردوغبار سمی معدنی :
این نوع از گردوغبار در بدن ایجاد پنوموکونیوزهای فیبروتیک می کند
فیبره شدن ریه ها و کاهش حجم تنفسی ریه
از جمله این گردوغبارها :
سرب ، منگنز (که عوارض آن شبیه بیماری پارکینسون است) ، کادمیوم ، آرسنیک ، سیلیس ، آزبست ، زغال سنگ (بیماری ریوی ناشی از آن آنتراکوزیس است) ، کروم و …
20
آسبست (پنبه نسوز یا آمیانت ) یک اصطلاح کلی که برای چندین نوع مختلف سیلیکات معدنی بکار می رود.
آسبست شامل دو گروه سرپنتین و آمفیبول
تنها عضو گروه سرپنتین، کریزوتایل است. کریزوتایل دارای رنگ سفید بوده و تقریباً 95 درصد تولید آسبست جهان را به خود اختصاص می دهد.
گروه آمفیبول شامل کروسیدولیت (آسبست آبی)، آموزیت (آسبست قهوه ای)، آنتوفیلیت، ترمولیت و اکتینولیت می باشد.
آزبستوزیس :
21
قدرت تاثیر بیولوژیک رشته های مختلف آسبست متفاوت است.
مواجهه به رشته های آسبست در:
معادن
آسیاب ها
کارخانه های تولید کننده و نساجی رشته های آزبست
برای کارگران ساختمان
لوله کشها
سازندگان دیگ های بخار
جوشکاران
همچنین آسبست در ساخت لباسهای ایمنی، انواع فیلترها، سیمان و آجر کف اطاق، پتوهای خاموش کننده آتش، اجناس اصطکاکی مثل لنت ترمز و کلاچ ماشین و نیز به عنوان فیلتر در اجناس پلاستیکی مورد استفاده قرار می گیرد.
22
آزبستوزیس:
فیبروز پارانشیم ریه که ناشی از تماس استنشاقی با رشته های آزبست می باشد. معمولاً قبل از آنکه بیماری بروز کند، بیمار حداقل 10 تا 15 سال سابقه مواجهه متوسط یا شدید را با آسبست داشته است.
در بیش از 70 درصد کارگران عایق کار که مواجهه قبلی داشته اند بعد از 20 الی 30 سال مواجهه، اختلال در گرافی قفسه سینه مشاهده شده است.
به هرحال تماس مختصر به مدت یک سال یا کمتر ممکن است بعد از 20 تا 30 سال شواهدی منطبق بر آزبستوز یا بیماری پلور بدست دهد.
23
هرقدر رشته های آسبست کوچکتر باشند، احتمال ایجاد بیماری بیشتر است.
رشته های آسبست علی رغم طول زیاد قادر به نفوذ به اعماق ریه می باشند. عامل فیزیکی که سبب محدود کردن نفوذ آسبست به ریه ها می شود قطر رشته هاست
در ایجاد آزبستوز، کروسیدولیت و آموزیت خطر بیشتری از کریزوتایل دارند
(رشته کریزوتایل مارپیچی است و به تدریج در بافتها دچار تجزیه فیزیکی و شیمیایی می شود ولی رشته هایی که در گروه مواد معدنی آمفیبول قرار دارند سوزنی شکل تر هستند و کمتر دچار تجزیه می گردند.) بنابراین :
رشته های کریزوتایل در ایجاد مزوتلیوما نقش ضعیف تری نسبت به آمفیبولها دارند.
24
سیلیکوزیس :
بیماری پارانشیم ریه حاصل از استنشاق ذرات قابل تنفس سیلیس متبلور
از نظر بالینی شامل انواع مختلف می باشد.
1- سیلیکوز مزمن یا کلاسیک :
در اثر مواجهه با گردوغبارهای حاوی کمتر از 30% کوارتز در طی 20 تا 45 سال
ضایعات معمولاً ندولر و بیشتر در لوبهای تحتانی ریه
از لحاظ رادیوگرافی قفسه صدری، سیلیکوز مزمن به دو نوع سیلیکوز ساده و
فیبروز وسیع پیشرونده تقسیم می شود.
25
2- تسریع شده یا تحت حاد :
در اثر مواجهه با مقادیر زیاد گردوغبارهای حاوی 40 تا 80 درصد کوارتز در مدت 5 تا 15 سال
اندازه ندولهای فیبروزه کوچکتر از ندولهای موجود در سیلیکوز مزمن و فیبروز وسیع بیشتر به نواحی میانی ریه ها آسیب وارد می کند.
در بین کارگران تولید کننده پودر سیلیس و سندبلاستر شایعتر است.
3- حاد :
یکی از اشکال نادر سیلیکوز است
ایجاد بیماری در مدت 1 تا 3 سال مواجهه شدید با گردوغبارهای پرغلظت سیلیس
به علت نارسایی شدید تنفسی سریعاً به مرگ بیمار منجر می گردد.
این حالت بیشتر در سندبلاسترها دیده شده است.
26
تمایز حالات براساس :
علایم بالینی
شدت و مدت مواجهه با سیلیس
نکته :
سیلیکوز تنها پنوموکونیوزی است که به پیشرفت سل کمک می کند
و
افراد مبتلا به سیلیکوز به ویژه کسانی که سیگار هم می کشند بیشتر مستعد ابتلا به سرطان ریه
هستند.
27
گردوغبار سمی آلی : توسط خورده شدن اجسام و مواد آلی در هوا پراکنده می شوند . این مواد شامل :
گردوغبار پنبه : مورد استفاده در صنایع نساجی و ریسندگی است . سرفه یک عکس العمل اولیه طبیعی بدن در مقابل ورود این ماده می باشد. بیماری حاصل از آن را بسینوزیس نامند.
گردوغبار نیشکر : در صنایع نیشکر و صنایعی که از تفاله نیشکر کاغذ می سازند. استنشاق ذرات تفاله نیشکر یا باگاس ایجاد عوارضی در ریه می نماید ( کوتاه شدن تنفس ، کاهش حجم ریه، تب ، سردرد و درد قفسه صدری ) که باگاسوزیس نام می گیرد.
28
گردوغبار یونجه : در اثر حمل و نقل و خورد کردن علوفه حیوانات توسط کارگران کشاورز و دامدار استنشاق گردیده و ایجاد عوارض ریوی مانند کم شدن حجم ریه ، تب و سرفه می نماید که فارمرزلانگ نام دارد .
گردوغبار غلات : جابجایی غلات و گندم باعث پراکنده شدن ذرات و وارد شدن آنها به ریه و ایجاد حساسیت می شود. عارضه ناشی از گندم به نام آسم گندم و ناشی از غلات دیگر به نام آسم غلات نامیده می شود.
29
چگونگی عملکرد مواد سمی در بدن :
ظاهر شدن اثر سموم در بدن بستگی به راه ورود سم
به طور کلی هر ماده ی سمی از راهی معین وارد بدن شده و پس از گذشت از موانعی که بر
سر راه آن وجود دارد، در بدن منتشر شده و تغییراتی در آن حاصل می شود :
ماده ی سمی به شکل اولیه جذب شود .
یا تغییراتی پیدا نموده و جذب گردد و اثرات خود را ظاهر سازد.
برخی از سموم ممکن است در اندام ها و بافت ها انباشته شوند و سرانجام پس از مدتی دفع ماده ی سمی به شکل نخستین و یا به صورت تغییر یافته که متابولیت خوانده می شود، آغازگردد.
30
انتقال بیوشیمیایی :
یک ماده ی سمی از هنگام تماس با بدن و زمانی که از بدن دفع می شود مراحل گوناگونی را به
شرح زیرسپری می کند :
1- مرحله تماس و ورود
در مسمومیت های شغلی، مواد سمی و آلاینده ها عمدتا از طریق استنشاق، پوست
و گوارش وارد بدن می شوند.
مسیر استنشاقی :
تنفس در فضای آلوده ورودآلاینده های سمی معلق در هوا به بدن
اثر سمی این سموم پس از وارد شدن به دستگاه تنفس و رسیدن به خون
در محل ورود نیز ضایعاتی از قبیل تورم و زخم
از آن جا که توزیع سموم از راه تنفس بدون گذشتن از سدی همچون کبد
صورت می گیرد و سموم سریع خود را به خون می رسانند، راه استنشاق در
بهداشت حرفه ای مهم ترین راه ورود مواد سمی به بدن تلقی می شود.
31
جذب از طریق ریه ها، راه اصلی ورود ذرات معلق در هوا، گازها و بخارات، دود،گردوغبار،آئروسل ها و …
مجرای تنفسی با سطحی بیش از 100 متر مربع وسعت در دم عمیق و شبکه ای از مویرگ ها، با طول حدود 2000 کیلومتر، محل ایده الی برای تبادل گازهاست. این مسیر به شرح زیر تقسیم می گردد :
1) قسمت فوقانی متشکل از راه های هوایی شامل گلو، حلق و بینی و درخت نای – نایژه ای
2 ) قسمت تحتانی شامل نایژک های منتهی به کیسه های هوایی ( آلوئول ها) دسته شده در لوبول ها
32
مسیر پوستی :
پوست سالم در مقابل مواد خارجی و سموم محافظ بسیار خوبی است.
عوامل موثر درجذب مواد از پوست شامل :
خاصیت چربی دوستی پوست (لیپوفیلیک) : در جذب موادی که در چربی
محلول هستند کمک می کند.
خاصیت آب د.ستی پوست (هیدروفیلیک) : مواد محلول در آب از طریق
فولیکول ها و منافذ زیر پوست منتقل می شوند.
رنگ پوست : تاثیر بعضی از مواد در افراد سیاه پوست بیشتر و اثرات
شدیدتری دارد. ( مثلا اشعه )
ترشح عرق : به جذب مواد کمک می کند . بعضی از سموم از راه مجاری
غدد عرقی وارد بدن می شوند.
33
مسیر گوارشی :
این راه در مسمومیت های شغلی در درجه سوم اهمیت قرار دارد.
دستگاه گوارش از دهان شروع و به روده ی بزرگ ختم می شود و در قسمت
های مختلف آن امکان جذب وجود دارد.
معده اولین محلی است که مواد شیمیایی وارد شده از طریق دهان می توانند به
طور موثر در آن جذب شوند.
به طورکلی جذب در دستگاه گوارش به دلیل فاکتورهایی که درزیرآمده اند
متغیر می باشد :
خواص فیزیکوشیمیایی ماده سمی
pH قسمت های مختلف دستگاه گوارش
پر یا خالی بودن معده
حرکات روده
34
جذب مواد سمی در سیستم گوارش به شرح ذیل :
موادی که از طریق معده جذب می شوند مانند الکل
موادی که از راه دهان و مخاط گلو جذب می شوند مثل نیتروگلیسرین و آدرنالین
جذب مواد از طریق روده ها مثل عموم مواد شیمیایی ، غذایی و دارویی
35
2- مرحله انتشار یا توزیع :
مواد جذب شده توسط خون به سایر نقاط بدن برده می شود .
خون مایعی با اجزای مختلف از قبیل گلبول های قرمز، سفید، پلاکت ها وپلاسما
پلاسما دارای مواد مختلفی مثل آب، مواد معدنی و پروتئین های شبیه آلبومین،
گلبولین و اسیدهای آلی مثل لاکتیک، گلوتامیک و یون های مختلف
سموم مختلف بر حسب خواص خود به هر یک از این اجزاء متمایل می شوند.
مواد منتقله بوسیله اریتروسیت ها کروم شش ظرفیتی، پتاسیم و سزیم
مواد منتقله بوسیله گلبول های قرمز آرسنیک و سلنیوم
مواد منتقله بوسیله پلاسما کروم سه ظرفیتی ، گازها و بخارات، یون
های فلزی مس و آهن
36
نحوه انتشار :
مواد جذب شده در خون بر اساس خواص و گرایشی که به بافت ها و ارگانهای بدن دارند به عضو مربوطه هدایت می شوند .
وجود مواد شیمیایی و سمی در هر کدام از اعضاء عکس العمل و واکنش متفاوتی در بر دارد .
وجود بیش از حد ید در غده تیروئید باعث گواتر و افزایش موادی مثل فلوئور در استخوان سبب پوکی و فساد استخوان می شود.
37
3- مرحله متابولیسم
بسیاری از مواد شیمیایی پس از ورود به بدن تحت تاثیر آنزیم ها دستخوش تغییر شیمیایی می شوند. (این آنزیم ها را آنزیم های متابولیت کننده نامند.)
معمولا ترکیبات محلول در چربی را به ترکیباتی که حلالیت بیشتری در آب دارند تبدیل نموده و در نتیجه این مواد با سهولت بیشتری از بدن دفع می شوند.
38
یک ماده ی سمی، پس از جذب ممکن است به شکل های زیر تغییر یافته یا
سوخت و ساز شود :
الف) پس از جذب، به شکل اولیه ی خود و یا به شکل ماده ای با سمیت برابر تبدیل شده، آن گاه دفع شود.
ب) پس از جذب، به ماده ای که سمیت کمتری دارد تبدیل شده و دفع شود.
ج) پس از جذب، به ماده ای که سمیت بیشتری نسبت به ماده ی اولیه دارد تبدیل شده و دفع گردد.
د) پس از جذب، ماده ی غیر سمی به ماده ی سمی تبدیل گردد.
39
متانول (الکل متیلیک) که خاصیت سمی کمی دارد، پس از ورود به بدن به فرمالدئید تبدیل می شود که سمی تر از ماده ی اولیه می باشد.
اتیلن گلیکول در بدن تبدیل به اسید اگزالیک شده که درجه سمیت آن از ماده اولیه کمی بیشتر است.
پاراتیون به پارااکسون که خیلی سمی می باشد تبدیل می شود.
آرسنیک به آرسین با سمیت بیشتر تبدیل می شود.
سنتز کشنده : هرگاه ماده غیر سمی به ماده سمی و یا ماده ای با سمیت کمتر به موادی با سمیت بیشتر تبدیل شود .
40
تجمع پذیری مواد سمی :
مواد درون خون توسط عناصر خونی به تمام نقاط بدن فرستاده شده و بر اساس
جایگزینی آنها در اعضاء و قسمت های مختلف به 5 گروه تقسیم می شوند :
گروه اول : موادی که در مایعات بدن جایگزین می شوند مانند مواد یک ظرفیتی شامل سدیم ، پتاسیم ، یون کلر و برم .
گروه دوم : موادی که در سیستم کبد و طحال تجمع می یابند.
گروه سوم : موادی که در استخوان های بدن جایگزین می شوند مانند سرب ، مواد رادیواکتیوی چون رادیوم ، عناصری مثل کربن ، ازت ، گوگرد.
(ترکیبات فلزی مثل سرب ، روی و باریوم زمانیکه در استخوان ها جذب می شوند جایگزین کلسیم می گردند.)
41
گروه چهارم : عناصری که در بعضی غدد جایگزین می شوند مانند ید
گروه پنجم : عناصری که در نسوج چربی و سلول های عصبی تجمع می نمایند
مانند حلال های آلی و آفت کش ها و گاز رادون
4- دفع مواد سمی
راه های دفع یک ماده ی سمی به شرح ذیل :
کلیه ها : یک راه بسیار مهم دفع محسوب می شوند. تعیین مقدار ماده ی سمی یا مقدار متابولیت آن در ادرار یک شاخص مناسب برای پی بردن به مقدار ماده ی سمی در خون است.
42
ریه ها : هوای بازدمی به خصوص در مورد سموم فرار یکی از راه های دفع محسوب می شود .
ذرات غیر قابل حل استنشاق شده بسته به محل استقرارشان می توانند از دو طریق از ریه خارج شوند :
الف ) از طریق پوشش مخاطی، ترشحات مخاطی و مژک ها
ب ) از طریق بیگانه خواری
بزاق : دفع بعضی از سموم از راه بزاق صورت می پذیرد، به عنوان نمونه می توان به جیوه اشاره کرد.
43
مو و ناخن : برخی سموم مثل آرسنیک و فلزات سنگین که دارای میل ترکیبی با گوگرد هستند، درمو و ناخن تجمع پیدا می کنند.
شیر : گروهی از سموم مثل حشره کش های کلره، الکل،آرسنیک، جیوه، مواد رادیواکتیو و همچنین مواد محلول در چربی می توانند از طریق شیر دفع شوند.
مدفوع : سمومی که از طریق گوارش وارد بدن می شوند به تعداد زیادی به همان صورت اولیه از راه مدفوع دفع می گردند. همچنین بسیاری از سموم محلول در چربی پس از عبور از کبد ممکن است ازطریق صفرا وارد روده ها شده و همراه مدفوع دفع گردند.
سایر راه ها : عرق و سایر ترشحات بدن نیز در مواردی به عنوان راه دفع سموم از بدن محسوب می گردند.
44
استاندارد مواد سمی
مسمومیت با مواد شیمیایی ارتباط مستقیمی با مقدار سم و نوع آن دارد.
دوز کشنده سمومDose 50 Lethal (LD50) :
( بر حسب میلی گرم یا گرم بر کیلوگرم وزن بدن)
الف ) تعریف حداقل دوز کشنده : مقداری از سم که از یک راه مشخصی روی دسته ای از حیوانات آزمایشگاهی اثر گذاشته و 50 درصد آنها را بکشد.
کاربرد : برای اغلب مواد سمی و خصوصا مواد شیمیایی پر مصرف
45
طبقه بندی درجه سمیت بر حسب دوز کشنده 50
طبقه بندی سمیت LD50
بی نهایت سمی 025/0 میلی گرم در کیلوگرم
خیلی سمی بین 025/0 تا 1 میلی گرم در کیلوگرم
سمی 1 تا 50 میلی گرم در کیلوگرم
متوسط سمی 50 تا 500 میلی گرم در کیلوگرم
کم سمی 5/0 تا 5 گرم در کیلوگرم
غیر سمی 5 تا 15 گرم در کیلوگرم
بی خطر بیش از 15 گرم در کیلوگرم
46
غلظت کشنده سمومConcentration 50 Lethal (LC50) :
در هوا ( بر حسب میلی گرم در متر مکعب)
در آب ( بر حسب ppm یا ppb )
ب) تعریف حداقل غلظت کشنده : غلظتی از یک ماده سمی است که می تواند در هوا سبب مرگ 50 درصد جمعیت از یک گونه در یک دوره زمانی خاص شود.
کاربرد : برای تعیین درصد مرگ و میر حشرات توسط حشره کش ها در هوا و یا ماهیها در آب بکار می رود.
47
ج) مقدار قابل قبول برداشت روزانه (Acceptable Daity Intakes) که عبارت است از قسمتی از سموم و مواد خارجی و خصوصا آفت کشها و حشره کشها که ممکن است از راه های مختلف بویژه مواد غذایی روزانه وارد بدن شود. (بر حسب میلی گرم بر کیلوگرم وزن بدن)
د ) مقدار باقیمانده یا رزیدولیمیت R . L = Residue Limit که عبارت است از مقدار مجازی از سموم دفع آفات که ممکن است روی یک محصول غذایی و کشاورزی یا دامی پس از گذشت زمان معین از موقع سم پاشی تا برداشت محصول باقی بماند. (بر حسب ppm)
48
اطلاعات منتشر شده برای مواد شیمیایی و کاربرد آنها
برای اطلاع از یک ماده خطرناک لازم است که اطلاعات جامعی از مواد شیمیایی تهیه و
منتشر گردد تا افراد توزیع کننده، ذخیره کننده و مصرف کننده آنها از این عوارض مطلع و
برای کاهش خطر تماس حداکثر تلاش خود را انجام دهند.از مهمترین این اطلاعات :
1- لیست اطلاعات ایمنی مواد (Material Safety Data Sheet)
2- برچسب ها (Labeling)
3- هشدارها Risk (R) و Safety (S)
4- علائم و نشانه ها Sings and Symbols
49
لیست اطلاعات ایمنی مواد (Material Safety Data Sheet)
تمامی تولیدکنندگان، فروشندگان و واردکنندگان مواد شیمیایی بایستی MSDS مواد
شیمیایی که تولید می کنند و یا می فروشند را منتشر نمایند.
کارکنان با مواد شیمیایی، قبل از کار با آنها بایستی MSDS مربوطه را درخواست و
آن را به دقت مطالعه نمایند.این سند علمی باید :
به روز باشد .
همواره در محل استفاده از مواد شیمیایی موجود باشد.
50
محتوای اطلاعات :
برگه های مربوط به ایمنی مواد شیمیایی باید اطلاعات
لازم را در خصوص تشخیص مواد شیمیایی، عرضه
کننده آن، طبقه بندی، مخاطرات، احتیاطهای ایمنی و
روشهای اورژانسی مربوطه در اختیار قرار دهند.
وقتی شما یک MSDS را میخوانید بایستی بخاطر
داشته باشید که سه نوع خطر ممکن است با استفاده
از فراورده های شیمیایی مرتبط باشد.
خطرات بهداشتی
خطرات حریق
خطرات واکنش پذیری
51
قسمت های مختلف MSDS :
1 -هویت ماده شیمیایی 2 -ترکیب یا اطلاعات مربوط به اجزاء سازنده آن 3 -آشنایی با خطرات احتمالی 4- اقدامات اولیه اورژانسی 5- اقدامات اولیه در مواجهه با حریق 6- اقدامات اولیه در صورت ریختن اتفاقی ماده شمیایی 7- شیوه صحیح حمل و نقل و نگهداری 8- روشهای مهارکردن سرایت آن/ محافظت افراد در برابر ماده شیمیایی 9- خواص فیزیکی و شیمیایی 10- پایداری و واکنش پذیری 11- اطلاعات سمیت ماده شیمیایی 12- اطلاعات اکولوژیکی 13- اصول صحیح معدوم کردن پسماندهای آن 14- اطلاعات لازم در مورد جابجا کردن آن 15- سایر اطلاعات
52
MSDS یک سند علمی است که به صورت های زیر منتشر می شود :
1- CD-Rom Disk
2- برگه های بهم پیوسته
3- میکروفیلم
4- اینترنت
53
برچسب ها (Labeling)
ظروف محتوی مواد شیمیایی خطرناک (کیسه ها، سطل ها، جعبه ها، قوطی ها، تانک های ذخیره، شیشه ها و …) باید به وسیله مراکز تولید کننده به یکی از صورت های زیر برچسب زده شوند :
1- کارت شناسایی یا نشانگر
2- علائم هشداردهنده خطر
3- نام و آدرس وارد کننده
54
هشدارها و علائم اخطارRisk (R) و Safety (S)
شرکت های سازنده مواد شیمیایی با چاپ و انتشار تابلوهایی از هشدارها (S) و علائم
اخطار (R) کمک به توسعه ایمنی در اماکن ذخیره، نگهداری و استفاده از مواد شیمیایی
کرده اند.هر ماده شیمیایی ممکن است دارای یک یا تعداد بیشتری از هشدارهای ایمنی S
و علائم اخطار R باشد.
هشدارهای ایمنی S بیانگر نکات لازم در نگهداری، کار، حمل و نقل و جابجا کردن و سایر موارد (جهت جلوگیری از بروز هرگونه حادثه) می باشد.
علائم اخطار (R) در واقع نشان دهنده خطراتی هستند که در صورت عدم توجه به نکات ایمنی احتمال بروز آنها وجود دارد.
55
علائم و نشانه ها Sings and Symbols
یکی دیگر از راههای آگاه کردن افراد از وجود خطر استفاده از علائم و نشانه های خطر
برای کارهای پرمخاطره می باشد.از آنجایی که علاوه بر تامین ایمنی کارکنان، آگاه ساختن
سایر همکاران و ملاقات کنندگان ضروریست، بنابراین نصب این علائم و نشانه ها از
اهمیت خاصی برخوردار می باشد. علائم خطر و نشانه های کارهای خطرناک تا حدود
زیادی در سرتاسر دنیا یکسان است.
56
57
نقش عناصر بر بهداشت و سلامتی
26 عنصر برای انسان مهم و ضروری در نظر گرفته می شوند.
آرسنیک، کبالت، فلئورین،آهن، سلنیوم، وانادیوم،کروم، مس، ید، منگنز، نیکل و روی در مقادیر جزئی حیاتی می باشند.
کلسیم،کلر، منیزیوم، فسفروس، پتاسیم و سدیم در مقادیر ماکرو ضروری
هستند.
لیتیم و آنتی موان از جمله فلزاتی هستند که به هیچ وجه حیاتی نمی باشند .
آلومینیم، کادمیوم، سرب و جیوه جزء عناصر غیر ضروری سمی هستند .
58
امروزه یکی از مهم ترین بیماری های ناشی از کار در بیشتر کارخانجات، صنایع و معادن ناشی از فلزات سنگین است.
مسمومیت با فلزات سنگین درمحیط کار عمدتا مسمومیت مزمن بوده و می تواند به بیماری خطرناک مانند سرطان منجر شود.
بنابراین شناسایی خواص فلزات سنگین، علائم مسمومیت با آن ها و درمان بیماری، نقش مهمی در سلامتی افرادی که در معرض آلودگی با فلزات سنگین می باشند ایفا می نمایند .
59
طبقه بندی سرطانزایی مواد
گروه A1 : سرطانزای تایید شده انسانی
آرسنیک : سرطان پوست و ریه
آزبست : سرطان ریه
بنزن : سرطان خون
نفتیل آمین : سرطان مثانه
بیس کلرو اتیل اتر : سرطان ریه
کرم شش ظرفیتی : سرطان ریه
وینیل کلرید : سرطان کبد و عروق
60
گروه A2 : مشکوک برای سرطانزایی در انسان
شواهد محدودی از سرطانزایی برای انسان
اما شواهد کافی در حیوانات آزمایشگاهی با شباهت زیاد سم شناسی ماده شیمیایی با شرایط انسانی
گروه A3 : سرطانزای تایید شده برای حیوان با ارتباط ناشناخته بر انسان
مطالعات اپیدمیولوژیکی وجود خطر بروز سرطان بیشتری را در جوامع انسانی تماس یافته
مورد تایید قرار نمی دهد.
سرطانزا برای حیوانات آزمایشگاهی در شرایط خاص سم شناسی (دوز نسبتا زیاد)
راه مورد هجوم و مکانیزم اثر وارده ممکن است با شرایط تماس کارگر شباهت نداشته باشد.
61
گروه A4 : غیر قابل طبقه بندی به عنوان یک عامل سرطانزای انسانی
گروه A5 : مشکوک نبودن ماده شیمیایی به عنوان یک عامل سرطانزای انسانی
62
کروم (Cr ) :
کروم در طبیعت به صورت آزاد یافت نمی شود، بلکه به صورت کرومیت در معادن وجود دارد.
کروم در وضعیت های اکسیداسیون فلزی با ظرفیت صفر و از ظرفیت 2+ تا 6+ وجود دارد.
ترکیبات کروم دو ظرفیتی خاصیت قلیایی(بازیک)، سه ظرفیتی خنثی(آمفوتر) و شش ظرفیتی خاصیت اسیدی دارند. با این حال تنها دو ظرفیت ازآن یعنی ІІІ و ІV در طبیعت یافت می شوند.
حالت سه ظرفیتی شایع ترین شکل کروم در طبیعت است، زیرا از همه پایدارتر است.
63
کروم شش ظرفیتی به دلیل اکسیدکنندگی بالا ناپایدار است و بیشتر نیز از طریق فعالیت های انسانی وارد طبیعت می شود.
فرم شش ظرفیتی کروم سریعا احیا شده و به فرم سه ظرفیتی در می آید. در بدن موجودات زنده، فرم شش ظرفیتی خود به خود احیا می شود، مگر اینکه به شکل غیر محلول باشد.
استفاده از کروم در :
بسیاری از محصولات استخراج فلزات، در ساخت آجرهای کرومی وآزمایشگاه های شیمیایی برای ساخت اسید کرومیک و کرومات ها که استفاده های بسیاری دارند، به کار می رود. ترکیبات کروم درآند سازی و ورقه ساختن از فلزات، مسگری، شیشه سازی، لیتوگرافی، پالایش نفت، عکاسی رنگی و جوشکاری به کار می روند.
64
راه های مواجهه :
اغلب مواجهه ی انسان با کروم، از طریق بلعیدن می باشد.
استنشاق و تماس پوستی نیز از راه های مواجهه ممکن می باشند.
در هوا و آب های آشامیدنی، کروم به طور برجسته به شکل شش ظرفیتی آن مشاهده می شود.
منبع اصلی کروم شش ظرفیتی در هوای محیط، پالایش سنگ معدن، احتراق سوخت فسیلی، تولیدات سیمان و … می باشد .
65
اثرات حاد :
درماتیت تماسی آلرژیک یک واکنش شایع حتی به غلظت های پایین می باشد.
کرومات محلول در آب موجود در سیمان نیز باعث ایجاد درماتیت تماسی آلرژیک می شود که با افزودن سولفات فرو به سیمان، کرومات شش ظرفیتی محلول در آب به کرومات سه ظرفیتی احیا می شود و احتمال بروز این نوع درماتیت کاهش می یابد.
شکل سه ظرفیتی کروم، جذب ضعیفی از طریق تنفسی و پوستی دارد. با این حال اگر فردی در معرض مقادیر سمی سیستمیک آن قرار گیرد، عوارضی چون نارسایی کلیه ممکن است ایجاد شود .
66
اثرات مزمن :
مواجهه ی طولانی مدت با کروم، اثرات مختلفی روی کارگران صنایعی که ازکروم استفاده می کنند، دارد.
سازندگان ورقه های کرومی که بیش از دو هفته تا دوازده ماه در معرض اسید کرومیک بوده اند، دچار ضایعات راه های تنفسی فوقانی می شوند که این ضایعات، از خارش مختصر ودرد تا زخم شدن و پرفوراسیون سپتوم بینی متغیر هستند.
استنشاق کروم شش ظرفیتی در محیط کار ریسک سرطان ریه را بالا می برد .
67
68
کبالت (Co)
در اثر مصرف کبالت، آلیاژهای بسیار سخت و محکم که حرارت های بالا را تحمل می کنند به دست می آیند.
سایر مصارف این فلز در کربور تنگستن – فولاد و آلیاژهای خیلی سخت و مقاوم آن به صورت میله است.
املاح آن که در تهیه لاک ها، جلاها، لعاب ها، ورنی، رنگ ها، مرکب ها، پیگمان ها، لعاب های فلزی، لعاب های سرامیکی و غیره به کار می رود. مصارف غیر فلزی کبالت غیر از املاح و خشک کننده ها در پیگمان ها وخمیرهای شیشه است .
69
اثرات کلینیکی :
1- یک نوع درماتیت آلرژیک از نوع حساسیت که در اثر گرد و غبار حاوی کبالت در کربور تنگستن دیده می شود.
2- پنوموکونیوز کربور تنگستن و کبالت که ایجاد عکس العمل های شدید تنفسی می نماید .
3 – حالت آلرژیک و ناراحتی های تنفسی در کارگران که در احیاء سنگ های معدنی کبالت اشتغال داشته اند.
4- علاوه بر این ها کبالت می تواند در شماری از آنزیم هایی که عنصر روی، مورد نیازآن ها است،( مانند الکل دهیدروژناز)، جایگزین روی شود.
5- در محیط های شغلی استنشاق غلظت های بالای ترکیبات کبالت منجر به پنوموکونیوز فلز سخت می شود که منجر به ایجاد فیبروز بینابینی می شود.
70
کبالت اثرات مضر و هم سودمندی بر سلامتی انسان دارد.
سودمند از آن جهت که بخشی از ویتامین B12 بوده و به علت تولید گلبول های قرمز خون در درمان کم خونی موثر است و به طور طبیعی مقدار ناچیز آن در بدن وجود دارد .
اما مواجهه با سطوح بالای آن می تواند موجبات عوارض ریوی چون آسم، پنومونی و تحریک راه های هوایی و نیز متابولیسم ناقص پروتئین و یک سری عوارض سرطان زایی گردد .
71
سرب
72
در ساختن لوله ، صفحات فلزی و ورقه های نازک
در رنگ و لعاب و جلا
ساختن باطری اتومبیل
در ساختمان سازی برای کاهش انتقال صدا و ارتعاش
جهت محافظت از اشعه رادیواکتیو
ساخت گلوله و اسلحه
ساخت پلاستیک
73
Background Exposure (منابع طبیعی)
تماس های شغلی شایع ترین راه مواجهه از منابع غیر طبیعی است.
74
ارگان هدف
جذب ترکیبات آلی سرب از جمله آلکیل ها و استئارات از طریق پوست سالم
انتقال آن به گلبول های قرمز
باقیماندن کمتر از 10درصد آن در پلاسما
استخوان ها به عنوان ذخیره عمده
90 % کل بار سرب بدن در استخوان ها و دندان ها
75
علائم مسمومیت با سرب یا ساتورنیسم یا پلمبیسم:
زیاد شدن مقدار دفع سرب از راه ادرار
افزایش میزان سرب در خون
زیاد شدن مقدار کوپروپورفیرین در ادرار
بروز عوارض دستگاه گوارش
تغییرات خونی مانند پیدایش سلول های منقوط و کم خونی
76
آنمی همراه با رنگ پریدگی پوست
فلج سرب یا Lead Palsy ( درگیری نورون های حرکتی )
– افتادگی مچ ( Wrist drop) در دست راست حالت شایع فلج سربی
نقرس سربی
قولنج سرب (دردهای کولیکی شکم)
حاشیه بورتون یا Brutonian Lead Line در اثر رسوب سولفید سرب
77
نمی توانم فرمول موفقیت را به شما بدهم اما می توانم فرمول شکست را برایتان بنویسم ، بکوشید همه را راضی کنید.