سلجوقیان
پیشینه سلجوقیان
سلجوقیان در اصل غزهای ترکمان بودند که در دوران سامانی در اطراف دریاچه خوارزم (آرال)، سیردریا و آمودریا می زیستند.
سلجوقیان که به اسلام رو آورده بودند، پس از ریاست سلجوق بن دقاق، نام سلاجقه را به خود گرفتند و به سامانیان در مبارزه با دشمنانشان بسیار یاری کردند. پسر سلجوق به نام میکاییل که بعد از مرگ او ریاست این طایفه را در دست داشت، چندین حکم جهاد برای مبارزه با (به قول مورخان) کافران صادر کرد.
میکاییل سه پسر داشت به نام های یبغو، چغری و طغرل. این قبیله که یک بار در زمان سلجوق بن دُقاق به دره سیحون کوچیده بودند، بار دگر بعد از مرگ سلجوق به سرکردگی سه پسر زاده اش به نزدیکی پایتخت سامانیان کوچیدند. اما سامانیان از نزدیکی این طایفه به پایتخت احساس خطر کردند؛ بنابراین سلاجقه بار دگر از روی اجبار بار سفر بسته و به بغرا خان افراسیابی پناه بردند. این حاکم از سر احتیاط، طغرل پسر بزرگ را زندانی کرد؛ ولی طغرل به کمک برادر خود چغری از زندان رهایی پیدا کرد و با طایفه خود به اطراف بخارا کوچیدند.
در سال ۴۱۶ هجری ترکان سلجوقی به ریاست اسرافیل بن سلجوق برادر میکاییل دست به شورش زدند. اما سلطان محمود او را گرفت و در هند زندانی کرد. از طرف دیگر گروهی از یارانش دست به شورش زدند
طغرل
ابتدای سلطنت سلجوقیان را باید با خطبه سلطنت برای رکن الدین ابوطالب طغرل بن میکاییل بن سلجوق در تاریخ شوال ۴۲۹ هجری در نیشابور دانست. طغرل به کمک ابوالقاسم علی بن عبدالله جوینی معروف به سالار پوژکان، که همواره در دستگاه قدرت طغرل باقی ماند، به نیشاپور وارد و سلطنت را آغاز کرد.
طغرل برای خود اسم اسلامی رکن الدین ابوطالب محمد را انتخاب کرد و این نام و مقام مورد تایید خلیفه عباسی قرار گرفت. طغرل وزیری با کفایت که او را هم رده خواجه نظام الملک طوسی می دانند به نام عمید الملک کندری داشت
سیاست و تدبیر او به طغرل بسیار کمک کرد. طغرل بیک در سال 433 وارد شهر ری شد و این شهر را آباد کرده به پایتختی بر گزید. سرانجام در رمضان ۴۵۵ هجری بعد از ۲۶ سال سلطنت در سن هفتاد سالگی در ری در گذشت و در مکانی که به برج طغرل (درابن بابویه)معروف است دفن شد.
عضدالدوله محمد آلپ ارسلان بن جغری
آلپ ارسلان بعد از مرگ عمویش طغرل به سلطنت رسید و وزارت را به عمید الملک کندری سپرد. اما بعد از مدتی آلپ ارسلان به تحریک رقیب عمید الملک یعنی خواجه نظام الملک طوسی او را به قتل رساند و نفوذ او به خواجه نظام الملک طوسی منتقل شد.
بیشتر عمر آلپ ارسلان در جنگ با عیسوعیان سپری شد. او به قصد گسترش اسلام به ارمنستان حمله کرد و بر آن سرزمین غالب شد. اما بعد از غلبه بر آن سرزمین در سال ۴۶۴ با حمله ارمانیوس دیوجانوس امپراطور روم مواجه شد. این جنگ با شکست رومیان و دستگیر شدن ارمانیوس دیوجانوس به پایان رسید.
آلپ ارسلان در سال ۴۶۵ هجری به دسته ای از ترک ها کشته شد. او در روزهای آخر عمرش شنید که ترکها در بخارا و سمرقند و به مردم ظلم وستم می کنند، بنابراین با لشکری برای سرکوبی آنها حرکت کرد. اما به دست یکی ار ترک های مخالف کشته شد و سر انجام پیکر او را به مرو منتقل کردند.
فرمانروایی ملک شاه سلجوقی
طغرل، بنیادگذار سلسله سلجوقی، تلاش زیادی برای به دست آوردن قدرت کرد.پس از وی، بهره آن قدرت را، آلپ ارسلان و فرزندش ملک شاه سلجوقی بردند.آنان در دورانی نسبتا آرام و در عین حال مقتدرانه و با عظمت سلطنت کردند.
ملک شاه تنها 18داشت که به پادشاهی کشوری به این بزرگی رسید.وی پس از 20 سال، در سن 37 سالگی درگذشت.ممالک تحت سلطه وی، به قدری گسترده است که با قلمرو عباسیان در آغاز خلافتشان قابل قیاس است.
ملک شاه بر سر سفره آماده نشست.راوندی به حق می گوید: پدران سلطان ملک شاه جهانگیری کردند و او جهانداری.با این حال، خود ملک شاه نیز تلاش زیادی از خود نشان داد
ماوراء النهر با وجود دولت قراخانی، در اختیار ملکشاه بود.در بخش آذربایجان و ارمنستان، فرزندان قتلمش سلجوقی فتوحاتی داشتند که گر چه قلمروشان به مملکت ملکشاه ضمیمه نشد، اما به هر روی تحت سلطه خاندان سلجوقی بود.زمانی که سلیمان فرزند قتلمش انطاکیه را تصرف کرد، خبر فتح آن را به ملکشاه نوشت و به او تبریک گفت.از سوی دیگر مناطق مرکزی ایران تا جنوب ایران به طور کامل تحت سلطه این شاه قدرتمند بود.همچنین سرزمین های عربی، از شمال عراق تا شام و از آن سوی تا جزیره العرب همه در اختیار سلجوقیان قرار گرفت.
با مرگ آلپ ارسلان، ملکشاه به سرعت به سوی ری حرکت کرد.این اقدام از آن روی بود که احتمال شورش برخی از امیران سلجوقی بود، طبعا تسلط آنها بر ری که کلید اصلی تسلط بر این قلمرو وسیع بود، دشواری زیادی به همراه داشت.قاورد برادر آلپ ارسلان، حاکم کرمان به سوی ری تاخت.ملکشاه نیز با سپاه خویش به سوی وی رفت.آنها در کرج ابو دلف با یکدیگر مصاف دادند .سپاه قاورد شکست خورد و خود وی، اندکی بعد دستگیر و کشته شد.با این حال، ملکشاه کرمان را به فرزندان او سپرد.
ملکشاه سلجوقی اصفهان را به عنوان پایتخت انتخاب کرد.به همین دلیل در طول سالهای سلطنت خود به آبادی این شهر همت گماشت.راوندی نوشته است: از جهت دار الملک و نشست خویش از همه ممالک اصفهان اختیار کرد و آنجا عمارت های بسیار فرمود در شهر از کوشک ها و باغ ها» .این مرکزیت در کنار درایت و ذکاوت نظام الملک سبب شد تا دامنه این دولت تا این حد گسترش یافته و آرامش و ثبات بر آن حکمفرما باشد.
روابط میان ملکشاه و القائم عباسی (م 467) بسیار خوب بود.در اوایل سال 466 القائم، حکم سلطنت ملکشاه را توسط گوهر آیین نزد وی فرستاد.
مرگ آلپ ارسلان و بازگشت ملکشاه از ماوراء النهر، حاکم سمرقند، برخی نواحی، از جمله ترمذ را به تصرف خود در آورد که سبب رفتن ملکشاه به آن دیار و بیرون راندن وی از بلخ و سمرقند شد.او آن سرزمین را به برادرش شهاب الدین تکش داد.تکش در سال 473 بر ملکشاه شورید، اما کار با صلح تمام شد.وی در سال 477 نیز بار دیگر سر به شورش برداشت که سرکوب شد.
مقتدی خلیفه وقت عباسی دختر ملکشاه را در سال 474 خواستگاری کرد که دختر، مشروط به آن که خلیفه همسر و کنیز دیگری نداشته باشد، حاضر به قبول این ازدواج شد.خلیفه شروط را پذیرفت و ازدواج صورت گرفت! گویا عروس به سال 480 عازم خانه بخت شد و در سال 482 با یک فرزند از خلیفه به صورت قهر به اصفهان بازگشت.
ملکشاه سفرهایی به کرمان و خوزستان داشت که برای آرام کردن و تثبیت اوضاع سیاسی آن مناطق انجام می شد.او در سال 479 به حلب رفت و پس از گشودن آن، به بغداد وارد شد.نظام الملک نیز در این سفر سلطان سلجوقی را همراهی می کرد.آنها با یکدیگر مرقد امام موسی بن جعفر علیه السلام و نیز معروف کرخی و احمد بن حنبل را زیارت کردند.روزهای بعد، سلطان و وزیر به زیارت قبر امیر المومنین و امام حسین علیهما السلام رفتند.
در همین سفر، نظام الملک وارد مدرسه نظامیه بغداد شد، به کتابخانه مدرسه رفت و ساعتی به مطالعه کتاب ها پرداخت.آنها در سال 480 به اصفهان بازگشتند.
سلطان در سال 482 بار دیگر با سپاهی بی کران عازم ماوراء النهر شد و تا کاشغر رفت و بار دیگر نفوذ خود را در این مناطق تثبیت کرد.
سلطان و وزیر، یک بار دیگر به سال 484 به بغداد رفتند و سپس به اصفهان بازگشتند.در سال 485 بار دیگر سفر بغداد پیش آمد که خواجه در صحنه شهرکی میان همدان و کرمانشاه توسط یکی از فدائیان اسماعیلی کشته شد.برخی از نقل های تاریخی حکایت از آن دارد که در اصل سلطان یا تاج الملک که رقیب نظام الملک بوده، در این کار دست داشته اند.
سی و سه روز پس از آن، سلطان نیز در بغداد به دلیل بیماری ناشناخته ای درگذشت.هم اکنون مقبره ای در خیابان احمد آباد اصفهان، کوچه خواجه نظام الملک وجود دارد که گفته می شود هر دوی آنها در کنار یکدیگر در آنجا دفن شده اند.امیر معزی شاعر در این باره گفت:
رفت در یک مه به فردوس برین دستور پیر*شاه برنا از پس او رفت در ماه دگر
کرد ناگه قهر یزدان عجز سلطان آشکار*عجز سلطانی ببین و قهر یزدانی نگر
سلطان محمد
سلطان محمد را می توان آخرین پادشاه سلجوقیان دانست که بر تمام تصرفات این سلسله حکومت کرد. پس از اینکه ملکشاه زندگی را بدرود گفت بین پسران و شاهزادگان سلجوقی جدال سنگینی در گرفت. ابتدا بین دو پسر او محمود و پسر بزرگ برکیارق جنگ بر سر تاج و تخت سر گرفت. این جدال عاقبت در اصفهان با پیروزی محمود به پایان رسید و برکیارق زندانی شد. اما بعد از مدتی محمود بر اثر بیماری آبله در گذشت و قدرت دوباره به برکیارق بر گردانده شد.
محمد پسر دیگر ملکشاه که در آن موقع سلطنت گنجه را بر عهده داشت سر به شورش علیه برادر خویش برداشت. بجز جنگ اول که در نزدیکی همدان رخ داد و با شکست محمد به پایان رسید، پنج جنگ دیگر نیز رخ داد که عاقبت با صلح بین دو برادر به پایان رسید. اما برکیارق در سال ۴۹۸ هجری یک سال بعد از صلح با برادرش محمد در گذشت و امور به محمد منتقل شد.
سلطان محمد امور مربوط به خراسان را به برادر خود سنجر واگذار کرد و خود امور دیگر تصرفات را به عهده گرفت.شام، آسیای صغیرو عراق عرب بخاطر از بین رفتن قدرت خلفای عباسی در فرمان او بود.
سلجوقیان شرق ایران
بعد از آنکه سلطان محمد در گذشت سلطنت ایران تقریباً به دو قسمت تقسیم شد: سلجوقیان شرق به دست سلطان سنجر برادر سلطان محمد و سلجوقیان غرب به دست محمود. سلطان سنجر در دوران سلطنت خود کشمکش های فراوانی را پشت سر گذاشت، اما قسمتی از کشور یعنی خراسان به پایتختی مرو را کاملاً در اختیار خود داشت.
عاقبت سنجر در سن ۷۲ سالگی و بعد از تقریباً ۶۲ سال سلطنت در سال ۵۵۲ هجری زندگی را بدرود گفت. سنجر برای خود جانشینی نداشت و خواهر زاده اش رکن الدین محمود به جای او بر تخت نشست. اما در سال ۵۷۷ هجری به دست یکی از سرداران سلجوقی کور شد و باقی زندگی را در زندان به سر برد تا در گذشت.
با تشکر فراوان از توجه شما عزیزان