معماری ایران از سلجوقیان تا پایان عصر تیموریان
سلجوقیان ترکان غز بودند که برای تصرف زمینهای حاصلخیز از ماوراء النهر به کشور ایران آمدند و بزودی با فتوحات خود توانستند علاوه بر ایران آسیای صغیر را نیز به تصرف در آورند. بدین ترتیب در آغاز قرن پنجم سلسله ی ترکان سلجوقی تاسیس شد. بعد از حکومت طغرل نوبت به حکمرانی آلب ارسلان رسید. بعد از مدتی حکومت به دست ملکشاه سلجوقی افتاد و سرانجام در دوره ی حکومت سلطان سنجر سلجوقی حکومت این سلسله روبه ضعف نهاد و بعد از مدتی به دست سلسله ی دیگری به نام خوارزمشاهیان منقرض شد.
از وقایع مهم سیاسی این دوره، قیام فراگیر اسماعیلیان بود که حدود دویست سال، تقریباً بیشتر قلمرو جهان اسلام و آسیا را فراگرفت. رئیس این فرقه حسن صباح، ضمن جمع آوری تعداد زیادی از طرفداران خود گذرگاههای صعب العبور را به عنوان پایگاهی برای توسعه ی قدرت و قیام خود انتخاب کرد. مراکز سیاسی این فرقه بیشتر در کوههای البرز از قزوین تا دامغان گسترده بود. مرکز حکومتی آنان به نام آشیان عقاب یا قلعه الموت معروف است. اسماعیلیان معتقد بودند که اسماعیل پسر جعفربن محمد (ع) از احفاد حسین بن علی (ع) همان مهدی موعود است. گرچه اسماعیلیان در بیشتر کشورهای اسلامی حتی سوریه و مصر پیروان بسیار داشتند، ولی سرانجام به دست هلاکوخان مغول از بین رفتند.
از نظر توسعه ی هنرها بویژه معماری، عهد سلجوقیان یکی از دوره های درخشان هنری است. همچنین عده ای از محققان براین عقیده اند که در این دوره صنایع گوناگون به شیوه ی گذشته ادامه و گسترش یافت. معماری عهد سلجوقیان از استحکام و زیبایی خاصی برخوردار است. گرچه حدود یک هزار سال از آن دوره می گذرد ولی بناهای باقیمانده از آن دوران نشان دهنده ی مهارت و استادی هنرمندان و استادکاران و آگاهی آنان از شیوه های مختلف معماری است. شکوفایی هنرها در این دوره همچنین مدیون آرامش و ثبات سیاسی قلمرو سلجوقیان است که در آن هنرمندان توانستند آثار متعددی به وجود آورند. همچنین وجود وزیری دانشمند چون خواجه نظام الملک در دستگاه حکومتی سلجوقیان، باعث رونق صنایع و فنون شد. وی مدارس زیادی در شهرهای بغداد، نیشابور، مرو، ری و جرجان تاسیس کرد تقریباً از همین زمان بود که مدارس از مساجد جدا می شدند. مدارسی که در زمان صدارت خواجه نظام الملک به وجود آمد اغلب چهار ایوانی است. دوره ی سلجوقیان از نظر ادبی نیز اهمیت خاصی دارد؛ شاعران بزرگی چون ناصرخسرو، خیام و خاقانی به این دوره تعلق دارند.
حکومت سلجوقیان جای خود را به حکومت خوارزمشاهیان داد. خوارزمشاهیان در آغاز قرن ششم هجری به ایران آمدند و ممالک خراسان و کرمان و ایالت جبال را تصرف کردند. از حکمرانان این سلسله سلطان محمد خوارزمشاه است که تصمیم به فتح بغداد و انقراض حکومت خلفا گرفت ولی حملات بی امان مغول نه تنها مهلت اجرای این نقشه را به او نداد بلکه در مدت کوتاهی به حکومت آنان پایان داد.
با گذشت 600 سال از آغاز اسلام تا پایان عصر سلجوقیان، تحولات مهمی در جهان اسلام رخ داد. کشور ایران نیز در این فاصله یعنی تا آغاز قرن هفتم هجری از نظر سیاسی، اقتصادی و مذهبی دستخوش تحولات و دگرگونیهایی شد که بی شک در گسترش هنرها بویژه معماری تاثیر بسزا داشت.
در این ادوار، بویژه در عهد سلجوقیان و خوارزمشاهیان، معماری اعتبار خاصی داشت. نقشه ی بناها اغلب چهار ایوانی و تزیینات مهم آنان آجرکاری و گچبری بود. همچنین ایجاد بناهای گوناگون مانند مساجد، مدارس، آرامگاهها و کاروانسراها توسعه پیدا کرد.
برای آنکه دانشجویان با وضعیت معماری از آغاز تا پایان عصر خوارزمشاهیان بیشتر آشنا شوند در صفحات بعد نمونه هایی از معماری صدر اسلام تا عصر خوارزمشاهیان معرفی خواهد شد؛ بناهایی با کاربردهای گوناگون چون مدارس، مساجد، مقبره ها، کاروانسراها، پلها و مجموعه های مذهبی.
ذکر این نکته ضروری است که بسیاری از محققان ویژگیهای معماری دوره ی خوارزمشاهیان را ادامه عصر سلجوقی دانسته، اختصاصات هنری این دوره را با عصر سلجوقی و گاهی هم با دوره ی ایلخانی همانند می دانند.
بررسی سالهای اخیر نشان داده است که دوره ی خوارزمشاهی از نظر هنرهایی مانند فلزکاری، سفالگری، کاشیکاری و گچبری و ویژگیهای معماری، سبک جداگانه ای داشته که با ویژگیهای عصر سلجوقی و ایلخانی متفاوت بوده است.
در اوایل قرن هفتم هجری (سال 617 هجری) به علت اشتباهات سیاسی حکمرانان خوارزمشاهی سپاهیان چنگیز خان مغول به سرزمین ایران هجوم آوردند. مغولان پس از فتح سمرقند و بخارا به خوارزم و خراسان و دیگر بلاد آباد و پرجمعیت روی آورده و شهرهای معروفی چون نیشابور، ری، گرگان، مرو، هرات و بلخ را با خاک یکسان کردند. گرچه یکی از شاهان خوارزمشاهی به نام سلطان جلال الدین مدت ده سال با مغولان پیکار کرد، ولی از این جنگ و جدالها سودی نبرد و سرانجام به سال 628 هجری در کردستان کشته شد و این سلسله منقرض گشت.
در سال 653 هجری هجوم دیگری از سوی مغولان، به دست هلاکو یکی از نوه های چنگیز آغاز شد؛ هلاکو نیز مانند اجداد خود به ویرانی شهرها پرداخت و از طرفی به قیام دویست ساله ی اسماعیلیان در قلعه الموت پایان داد.
بعد از آنکه مغولان شهرهای آباد را ویران کردند، مجبور شدند برای بقا و ایجاد حکومت جدید چاره اندیشی کنند و ممالک مفتوحه را سر و سامانی بدهند. آنها بزودی دریافتند که برای ادامه حکومت به عناصر و عوامل داخلی نیازمندند؛ از این رو حکومت آنان که به سلسله ایلخانی معروف است با صدارت دانشمندان ایرانی چون خواجه نصیر الدین طوسی آغاز شد. وی در توسعه فرهنگ ایران در دوره ی ایلخانی نقش اساسی داشت.
به این ترتیب تجدید فرهنگ ایران اسلامی آغاز شد و هلاکو در ایران ساکن و موسس سلسله ایلخانی شد و نسبت به توسعه ی علوم اظهار علاقه کرد. از جمله اقدامات او تاسیس رصدخانه ای در مراغه با کمک خواجه نصیرالدین طوسی بود.
بعد از هلاکو، حکومت به دست آباقا پسر هلاکو و بعد به اولجایتو، ارغون و غازان رسید. در این دوره روابط ایلخانیان با ممالک خارج روبه توسعه نهاد و بتدریج توسعه ی هنرها بویژه معماری وارد مرحله جدیدی شد. ایجاد بناهای چون سلطانیه، مسجد جامع ورامین، فرومد، مسجد ملک و پامنار کرمان و مقابری چون گنبد سرخ، گنبد علویان، برج علاء الدین ورامین نشان دهنده ی توسعه ی معماری در این دوره است. با آغاز حکومت ابوسعید انحطاط سلسله ی ایلخانی آغاز شد و حکومتهای محلی مانند سربداران، جلایریان و مظفریان درنقاط مختلف ایران تاسیس گردید.
معماری دوره ی ایلخانی با اندک تفاوتی ادامه ی معماری دوران قبل از خود یعنی سلجوقیان است. استادکاران و معماران دوره ی ایلخانی نقشه ی چهار ایوانی را برای ایجاد بناهایی چون مدارس، مساجد، کاروانسراها و… به کار بردند. نوع و شکل گنبدها به شیوه ی سلجوقی ادامه یافت. در این دوره ایوانها مرتفع و کم عرض و دیوارهای بنا، باریکتر شد. بیشتر بناهایی که در دوره ی ایلخانی ساخته شد و به دست معماران و هنرمندان محلی بود. گاهی نیز شاهان ایلخانی با صدور احکام و فرامین، خواستار ایجاد بناهای مهم و باشکوه می شدند (مانند غازانیه و سلطانیه). (1)
هنرمندان و معماران در جوامع کوچکتر با امکانات و شیوه های محلی در شرایط مختلف اقدام به ساختن ابنیه ی مذهبی و غیرمذهبی می کردند. چون هر منطقه ذوق و سلیقه بخصوصی در معماری داشت، سبکها و اسلوبهای ویژه ای به وجود آمد که از آن میان سبک معماری آذربایجان و یزد قابل توجه است. به طور کلی از نظر مصالح ساختمانی و شکل، بین بناهایی که در شهرهای آذربایجان ساخته شده شباهتی وجود دارد که در بناهای نقاط دیگر ایران کمتر دیده می شود. معماری این دوره شاهد تحولات ویژه ای است. تزییناتی چون گچبری، کاشیکاری و آجرکاری، با مهارتی خاص زینت بخش بناها شدند. گچبری این دوره بر دوره های متقدم و متاخر برتری کامل داشته است. محراب مسجد جامع اصفهان، مسجد ارومیه، اشترجان و دیگر بناها نشان دهنده ی اوج رونق و شکوفای این هنر تزیینی است.
آرامش نسبی دوره ی ایلخانیان دیری نپایید؛ در 783 هجری، تیمور به ایران حمله کرد و بار دیگر قتل و غارت، شهرهای آباد و پرجمعیت ایران را فراگرفت. تیمور در طو ل زندگی خود سرزمینهای وسیعی را، از چین تا مصر و از دهلی تا استامبول و مسکو، پایمال اسب سپاهیان خود ساخت.
پس از درگذشت تیمور، شاهرخ در 807 هجری به حکومت رسید و پس از وی به ترتیب الغ بیک، ابوسعید و سلطان حسین میرزا به حکومت رسیدند. در دوره ی شاهرخ مجدداً آرامش به ایران بازگشت و ابداع آثار هنری، مانند معماری بار دیگر شکوفا شد. در پایان عهد تیموری سلسله های جداگانه ای مانند آق قویونلو و قراقویونلو در ایران به وجود آمدند و هنوز پنجاه سال از ظهور تیمور نگذشته بود که ولایات ایران، بجز خراسان، از دست تیموریان خارج شد.
تیمور پس از فتوحات خود شهر سمرقند را به پایتختی انتخاب کرد و برای آبادانی پایتخت خویش، معماران و هنرمندان را به سمرقند دعوت کرد. این هنرمندان به ایجاد بناهای متعدد اقدام کردند و سرانجام در قرن نهم، سمرقند مرکز ابداعات هنرهای اسلامی شد. هنرمند بزرگ قوام الدین شیرازی، معمار معروف قرن نهم هجری، در ایجاد بناهای عام المنفعه سهم خاصی دارد.
تیموریان نیز مانند ایلخانیان به ایجاد بناهای مذهبی و غیرمذهبی علاقه نشان دادند و از نظر طرح و شیوه ی معماری از نقشه ها و طرحهای متداول آن زمان بهره بردند. از نظر تزیینات بنا این دوره از ادوار مهم اسلامی است. شیوه ی تزیین با کاشی معرق در عهد تیموری حکایت از آن دارد که هنرمندان این دوره در شیوه ی تزیینی به حد اعلای مهارت دست یافته بودند، به طوری که در کمتر دوره ای این چنین تزیین کاشیکاری مشاهده شده است. مساجدی مانند گوهرشاد مشهد، کبود تبریز، مدرسه ی خرگرد خراسان، مسجد جامع تیمور در سمرقند و همچنین بناهای ساخته شده در بخارا و هرات، نشان دهنده ی برجستگی هنر کاشیکاری و کاربرد آن در بناهای مذهبی است.
برای آشنایی بیشتر دانشجویان با هنر معماری و تزیینات وابسته به آن (آجرکاری، گچبری و کاشیکاری) شماری از بناهای متعلق به آغاز عصر سلجوقی تا پایان دوره تیموری شامل مساجد، مدارس، آرامگاهها، کاروانسراها و… انتخاب شده و به طور اجمالی مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
اصفهان: مسجد جامع
عظمت و شکوه معماری عصر سلجوقی در یکی از بزرگترین، زیباترین و باشکوه ترین مساجد جهان، یعنی مسجد جامع اصفهان کاملاً مشهود است. گرچه مسجد جامع اصفهان ابداعات هنری پانزده قرن دوره ی اسلامی را در خود گرد آورده، لیکن مهمترین و زیباترین بخش این مجموعه ی منحصر به فرد، متعلق به عصر سلجوقی است.
محدوده ی مسجد در بخش قدیمی شهر قرار داشته و از اهمیت خاصی برخوردار بوده است. در صدر اسلام مسجدی با حیاط باز و ستونهای چوبی در این محل ساخته شده بود. از آثار مسجد قدیمی چیزی باقی نمانده، ولی طبق نوشته ی سیّاحان و جغرافی نویسانی چون ابن حوقل و مافروخی و ناصرخسرو، مسجد قدیمی بسیار ساده و دارای صحنی بزرگ با رواقهای متعدد بوده است. طبق مدارک تاریخی، این مسجد در طول زمان به سبب آتش سوزی، زلزله، جنگها و ناآرامیها خراب و دوباره بازسازی شده است.
مسجد جامع اصفهان با نقشه ی چهار ایوانی بنا شده و بنای کنونی آن شامل بخشهای زیر است:
– شبستان مسجد که بر ستونهای مدور استوار است و با گچبریهای بسیار زیبا تزیین شده است. این بخش متعلق به دوره ی دیلمیان است.
– گنبد و چهل ستون اطراف آن – معروف به خواجه نظام الملک- که در ایوان جنوبی مسجد واقع شده و در فاصله سالهای 465-485 هجری بنا شده است.
– گنبد معروف به گنبد خاکی در بخش شمالی حیاط که در سال 481 هجری ساخته شده است. ایجاد این گنبد و شبستان آن را به تاج الملک، از دیگر وزرای عصر سلجوقی، نسبت می دهند. از نظر زیبایی، گنبد شمالی و شبستان آن از مهمترین واحدهای ساختمانی مسجد شمرده می شود. گنبد شمالی نیز روی سه کنجهایی که از تبدیل چهار گوش به دایره ایجاد شده اند، بنا گردیده است (تصویر 1-3).
– ایوان معروف به صفه ی شاگرد که در عصر سلجوقی بنا شده، و به ترتیب در قرن هشتم و یازدهم هجری یعنی زمان ایلخانی و صفوی قسمتهای تزیینی را به آن افزودند.
– صفّه ی معرو ف به صاحب، متعلق به دوره ی سلجوقی که تزیینات و منارهای آن در دوره ی قراقویونلو و صفوی به آن افزوده شده است.
– ایوان غربی معروف به صفّه ی استاد نیز در عصر سلجوقی بنا شده، ولی در دوره ی صفوی آن را با کاشیکاری تزیین کرده اند.
– صفه معروف به عبدالعزیز که در دوره ی آل مظفر تکمیل شده و ایوان شمالی معروف به صفه ی درویش که در عصر سلجوقی ساخته و در عهد صفوی تزیین شده است.
– مسجد و محراب بسیار زیبای اولجایتو که آن را در 710 هجری به مجموعه بناهای مسجد افزوده اند (تصویر 2-3).
– بناهای وسط حیاط مرکزی و حوض آن که در عهد شاه عباس ساخته شده است. مسجد جامع اصفهان دارای ورودیهای متعدد است و تاریخ سر در قدیمی آن 515 هجری است. در تمامی قسمتهای این مسجد تزییناتی با آجر، گچ و کاشی به چشم می خورد که هر یک از آنها در نوع خود بی نظیر است. همچنین در این بنای زیبا حدود سی کتیبه ی تاریخی وجود دارد که همه آنها مورد بررسی کامل قرار نگرفته اند. امید است نتایج کاوشها و بررسی محققان که در آینده انتشار می یابد، بتواند این مجموعه ی بی نظیر معماری دوره ی اسلامی را به هنر دوستان بهتر معرفی کند.
از معماران و استاد کارانی که نام آنان در مسجد جامع اصفهان آمده، می توان از ابراهیم بن استاد اسماعیل بنّای اصفهانی، عزیزالتقی الحافظ، شمس بن تاج، فخری بن عبدالوهاب شیرازی و ابوالحسن کارون نام برد.
اردستان: مسجد جامع
پس از احداث مسجد جامع اصفهان، مساجد دیگری تقریباً به شیوه ی معماری آن در شهرهای مختلف ساخته شد. یکی از این مساجد، مسجد جامع اردستان است که آغاز بنای آن در قرون اولیه اسلام و توسعه و کمال آن در عهد سلجوقی است. این مسجد نیز مانند مسجد جامع اصفهان دارای بخشهای متعدد است که هر یک از آنها در دوره ای خاص ساخته شده و نام ویژه ای دارد. طرح این مسجد چهار ایوانی است و بر فراز شبستان جنوبی، گنبدی دو پوش پیوسته قرار گرفته است. سه ایوان دیگر دور میانسرا قرار گرفته اند (صفّه ی صفا در ایوان شمالی، صفّه ی امام حسن در ایوان غربی و صفه امیر جمله در ایوان شرقی).
زیبایی مسجد جامع اردستان را باید در تزیینات جالب توجه گچبری و آجرکاری آن در شبستان جنوبی و دیگر بخشها جست. کتیبه های موجود مسجد حاکی از این است که بنا در فاصله سالهای 553-555 هجری به دست ابوطاهر حسین و به سرپرستی استاد محمود اصفهانی تعمیر شده است. مسجد جامع اردستان در قرون بعد بویژه عهد تیموری و صفوی مرمت و بازسازی شده است. در ایوان شمالی که به نام صفّه صفا مشهور است کتیبه ای که تاریخ 946 هجری را نشان می دهد حاکی از مرمّت این مسجد در زمان شاه طهماسب صفوی است. همچنین در ایوان جنوبی فرمانی از دوره ی شاه عباس به تاریخ 1024 هجری وجود دارد. مجموعه ی اردستان که شامل بناهای مختلف مانند مسجد، حسینیه، کاروانسرا، مدرسه و آب انبار است یکی از مجموعه های زیبای مذهبی حاشیه ی کویر به حساب می آید.
برسیان: مسجد جامع
مسجد برسیان که پارسیان هم نامیده شده در 42 کیلومتری شرق اصفهان قرار دارد و از بناهای مهم ناحیه ی اصفهان است که در زمان ملکشاه سلجوقی احداث شده و در دوره های بعد (دوره ی تیموری و صفوی) مرمت و بازسازی شده است. معماری مسجد برسیان قابل مقایسه با گنبد تاج الملک اصفهان و مسجد قزوین است که هر دو به دوره ی سلجوقی تعلق دارند. طبق کتیبه ی گچبری شده ی مسجد، محراب بسیار زیبایی که در 498 هجری و مناره ی آجری آن در 491 هجری بنا شده است.
این محراب با آجرکاری و گچبری تزیین شده و دارای کتیبه ی کوفی برجسته ای است با این عبارت: بسم الله الرحمن الرحیم. انما یعمر مساجد الله من امن بالله و الیوم الاخر و اقام الصلوه و آتی الزکوه و لم یخش الا الله فعسی اولئک ان یکونوا من المهتدین.فی شهر مبارک رمضان سنه ثمان و تسعین و اربعمائه.
کتیبه ی داخلی مسجد، که زیرگنبد است به خط کوفی ساده ی آجری و شامل سوره ی فتح است. مناره ی مسجد برسیان 35 متر ارتفاع دارد و تزیینات آجرکاری بدنه ی آن انجام شده است. کلاهک مناره نیز با آجرکاری تزیین شده و کیتبه ی کوفی آجری که نشان دهنده ی سال احداث مناره است شامل آیه 77 از سوره حج می باشد: و ارکعوا و اسجدوا و اعبدوا ربکم و افعلو الخیر لعلکم تفلحون. سنه احدی و تسعین و اربعمائه.
این مسجد در زمان صفویه تعمیر و بخشهایی به آن افزوده شده است که از آن میان تزیینات کاشیکاری معرّق دیوارها را می توان نام برد.
بناهای دیگری که در منطقه ی پارسیان در عهد صفوی ایجاد شده کاروانسرا و حمام است. کاروانسرای برسیان با نقشه ی دو ایوانی بنا شده و دارای دو برج تزیینی در دیوارهای شمالی است و ابعاد کاروانسرا 51/5 ضربدر 40 متر است.
بروجرد: مسجد جامع
مسجدجامع شهر بروجرد یکی دیگر از مساجد غرب ایران است که در طی تاریخ یک هزار ساله ی خود مرمت و بازسازی شده است.
قدیمترین بخش مسجد، شبستان جنوبی و گنبد آن است که با چهار طاقی زمان ساسانیان همانند است. نقشه مسجد از نوع یک ایوانی است که زمان بنای آن به عهد سلجوقیان باز می گردد. ایوان شمالی در زمان صفویه بازسازی شده و دو گلدسته مانند مسجد جامع قزوین به آن اضافه شده است. طبق کتیبه هایی که در بخشهای مختلف مسجد به چشم می خورد، این مسجد در زمان شاهان صفوی، در سالهای 1022 هجری، 1023 هجری، 1091 هجری و سرانجام در سال 1209 هجری، تعمیر شده است (تصویر 3-3).
مسجد جامع بروجرد دارای دو در ورودی از طرف غرب و شرق است. این مسجد از تزیینات جالب توجه آجرکاری، کاشیکاری و گچبری برخوردار بوده که متاسفانه در طی قرون متمادی در اثر عوامل طبیعی چون زلزله تخریب شده است. بقایای گچبری زیبای داخل گنبد و محراب آن که با خط کوفی همراه است نشان دهنده ی آن است که این مسجد هنگام آبادانی از شکوه زیادی برخوردار بوده است. در مدارک و متون تاریخی درباره مسجد بروجرد اطلاعات زیادی به جای مانده است. سازمان میراث فرهنگی در سالهای اخیر این مسجد را مورد مطالعه و بررسی قرار داده است.
اردبیل: مسجد جامع
مسجد جامع روی تپه ای باستانی که در قرون گذشته گورستان شهر بوده، قرار گرفته است. تحقیقات باستانشناسی محققان ایرانی و خارجی در این محوطه موید آن است که سه دوره ی ساختمان سازی در محل مسجد جامع اردبیل وجود داشته است: 1) بنای اولیه که احتمالا به دوره ی قبل از اسلام تعلق دارد؛ 2) اولین ساختمان مسجد که در عهد سلجوقیان ساخته و هنگام استیلای مغولان بر شهر اردبیل ویران شده است؛ 3) بنایی که هنگام حکومت ایلخانیان بازسازی شده است.
تنها یادگار بنای عهد سلجوقیان مناره ای است آجری، مانند مناره ی مسجد جامعه ساوه، که در هفده متری غرب شبستان گنبد قرار دارد. بررسیهای پروفسور سیرو، حاکی از آن است که مسجد در عهد سلجوقیان روی ویرانه های یک بنای عهد ساسانی برپا شده و دارای یک شبستان گنبددار بوده است. در عصر ایلخانی گنبد مسجد بازسازی و تزیینات مختلف گچبری و نقاشی در شبستان اصلی و محراب آن انجام شده است.
طرحهای تزییناتی مسجد جامع اردبیل با تزیینات گنبد سلطانیه و گنبد علی در ابرقو قابل مقایسه است. این مسجد در عهد قراقویونلوها، صفویان و قاجاریه مجدداً بازسازی شده است. بدون انجام کاوشهای دقیق باستانشناسی و روشن شدن نقشه ی کلی مسجد از دوران اولیه تا عصر صفوی، نمی توان ویژگیهای معماری آن را مطالعه کرد.
جاده خراسان: رباط یا کاروانسرای شرف (1)
در سرزمین ایران به علت قرار گرفتن در شاهراه مراوده ی غرب و شرق و همچنین وسعت زیاد از گذشته بسیار دور راههای تجاری کاروانی متعددی ایجاد شده است. یکی از این راهها که در واقع ارتباط بین شرق و غرب را میسر می ساخته، راه خراسان بزرگ است که از طرفی به بین النهرین و از طرف دیگر به ماوراء النهر و خاور دور منتهی می شده است. بنا به اهمیت فراوان این جاده در دوران اسلامی در سراسر آن کاروانسراهای متعددی برای استراحت کاروانیان برپا شده که تا آغاز قرن اخیر نیز مورد استفاده بود.
رباط یا کاروانسرای شرف- یکی از آثار مهم عصر سلجوقی- در قسمت شرقی راه سرخس، یادآور زمانی است که جاده خراسان به لحاظ رونق تجارت و امنیت کامل از اهمیت فراوان برخوردار بوده است. کاروانسرای شرف در 549 هجری، مصادف با سلطنت سلطان سنجر، تکمیل شده است. طبق مدارک و متون تاریخی، بانی بنا، شرف الدین ابوطاهربن سعدالدین علی القمی است که مدتی حکومت مرو و سرانجام صدارت سلطان سنجر را به عهده داشت.
بررسیهای بنا نشان می دهد که در طول حکومت 150 ساله ی سلجوقیان، این رباط مکرر تعمیر و بازسازی شده است. کتیبه ای گچی به خط ثلث که در زیر ایوان بنا باقی مانده است، تاریخ 549 هجری را نشان می دهد. رباط شرف با زیر بنایی حدود 4863 متر متشکل از دو حیاط چهار ایوانی است، ابعاد حیاط اول 16/5ضربدر 32/4 متر و حیاط دوم 13/3 ضربدر 31/8 متر است. ورودی کاروانسرا با آجرکاری بسیار زیبایی تزیین شده است. پس از ورودی، حیاط اول و بعد از آن حیاط دوم با سر در ورودی زیبایی قرار دارد؛ بنا از خارج دارای شش برج است. در این کاروانسرا سه محراب گچبری شده وجود داشته که دو محراب آن موجود و سومی از بین رفته است (نقشه 4-3).
بسیاری ازمحققان رباط شرف را موزه ی هنر معماری می دانند. تنوع آجرکاری، گچبری و تلفیق آجر و گچ در این بنا به گونه ای است که هر یک از آنها می تواند در ردیف شاهکارهای هنری قرن چهارم و پنجم هجری قرار گیرد. این بنا در سالهای اخیر مرمت و بازسازی شده است و در حال حاضر وضعیت خوبی دارد. هنگام تعمیر در یکی از اتاقهای این کاروانسرا مجموعه ی بسیار زیبایی از ظروف فلزی عصر سلجوقی، فرامینی از عهد صفویه، سکه، سفال، و ظروف لاکی منحصر به فرد کشف شده است.
قزوین: برجهای خرقان
دهستان خرقان، در جنوب غربی شهرستان قزوین و میانه ی راه قزوین- همدان واقع شده است؛ در ادوار اسلامی این ناحیه از آبادانی و اهمیت فراوانی برخوردار بوده، تا آنجا که مورخان و جغرافی نویسان، خرقان را از آبادیهای مهم به شمار آورده اند. حمدالله مستوفی درباره ی خرقان می نویسد: "ولایتی است چهل پاره دیه و از اقالیم چهارم هوایش به سردی مایل است و آبش از چشمه ها که از کوهها برخیزد تامین می گردد و در آن میوه فراوان یافت می شود و پنبه کمتر…" . دهستان خرقان طبق نوشته ی ابن فقیه در سال 241 هجری به شهرستان قزوین ملحق شد.
گرچه تحقیقات تاریخی و باستانشناسی در ناحیه ی خرقان انجام نگرفته، ولی آثار و تپه های پراکنده ی باستانی حکایت از آن دارد که ناحیه مزبور در دوره ی اسلامی، بویژه قرن پنجم و ششم هجری- همزمان با حکمرانی سلجوقیان- از اهمیت خاصی برخوردار بوده است.
دو برج خرقان، که از نظر معماری و تزیینات اهمیت ویژه ای دارند، در منطقه ای دورافتاده قرار گرفته و باگذشت حدود هزار سال از زمان احداث آن، هنوز عظمت خود را حفظ کرده اند و کمتر بیننده ای را می توان دید که از کنار آنها بی تفاوت بگذرد. این دو برج یا آرامگاه در فاصله ی سی متری یکدیگر واقع شده و طبق کتیبه های موجود، با فاصله ی زمانی 26 سال از یکدیگر ساخته شده اند. زمان احداث برج اول 460 هجری و برج دوم 486 هجری است. هرچند در معماری برجهای خرقان اندک تفاوتی به چشم می خورد، نقشه ساختمان و تزیینات آن شباهت زیادی به یکدیگر دارد(تصویر 5-3).
آرامگاههای خرقان با نقشه ی هشت ضلعی بنا شده و در اضلاع هشتگانه ی آن، هشت ستون مدور قرار گرفته است. گنبد برجها به صورت دو پوش است که از نظر معماری می توان آن را از قدیمترین گنبدهایی که دارای دو پوشش داخلی و خارجی است، به حساب آورد. متاسفانه در اثر مرور زمان گنبد خارجی یا پوشش دوم برجها از بین رفته و در حال حاضر با تغییراتی که از طرف سازمان ملی حفاظت آثار باستانی انجام شده، ستونهای مدور دارای تزیینات آجرکاری است. ساقه ی گنبد از دو بخش تشکیل شده که شامل طرحهای هندسی آجرکاری شده و کتیبه ای به خط کوفی با آیاتی از سوره 59 قرآن کریم است. اضلاع هشتگانه ی برجها به دو بخش تقسیم شده و دارای طرحهای مختلف آجرکاری است. طرحهای آجرکاری برجها بالغ بر 25 نوع است که هر یک از این طرحها دارای نامهای بخصوصی است (تصویر 6-3). علاوه بر آجرکاری زیبای آرامگاههای خرقان تزیینات کاشی آن نیز در خور توجه است. کاربرد کاشی به عنوان عامل تزیینی در بنا از پایان قرن چهارم هجری معمول گشته و از نظر تزیین و استحکام بنا، نقش ارزنده ای در معماری ایران به عهده دارد. کاشیهای دو برج خرقان، که می توان آن را از قدیمترین تزیینهای کاشیکاری دانست، به رنگ فیروزه ای است و در پیشانی ساختمان به کار رفته است. تزیینات معماری داخل آرامگاههای خرقان نیز اهمیت ویژه ای دارد. قسمت داخل دو برج خرقان نیز به صورت هشت ضلعی بنا شده و روی اضلاع هشتگانه ی داخل و زیرگنبد برج قدیمی نیز آثار ارزنده دیوارنگاره (1) متعلق به عهد سلجوقی وجود دارد که در نوع خود بی نظیر و دارای اهمیت بسیار است.
تزیینات نقاشی داخل برج در سه قسمت انجام شده که عبارت است از داخل طاقیها، روی گوشواره های هشتگانه و همچنین در قسمت کاربندی زیر ساقه گنبد و زیر سقف بنا. نقاشیها عمدتاً با رنگهای آبی، سیاه قهوه ای تیره و روشن است و نقش قندیل، طاووس، ستاره ی شش پر، ستاره هشت پر، درخت انار و گل و بوته را نشان می دهد. به طور کلی این دیوارنگاره ها، چه از نظر قدمت و چه به عنوان یک مجموعه ی گوناگون از طرحها و نقشهای تزیینی به شیوه های طبیعی یا استریلیزه، اهمیت فراوانی دارند. داخل برج جدیدتر – 486 هجری – محرابی وجود دارد که با آجرکاری تزیین شده است.
در گذشته ای نه چندان دور، در داخل هر یک از دو آرمگاه ضریحی چوبی از عهد صفویه وجود داشت که به لحاظ منبت کاری از آثار هنری زیبای عهد صفوی به شمار می رفت. متاسفانه یکی از دو ضریح مفقود شده است و ضریح دیگر در ده خرقان نگهداری می شود. نوشته ی روی ضریح حائز کمال اهمیت است و نشان می دهد که دو برج خرقان متعلق به دو شخصیت مذهبی است. طبق کتیبه ی ضریح چوبی که در سال 946 هجری ساخته و در برجهای خرقان قرار داده شده است، آرامگاه متعلق به شخصی به نام "محمدبن موسی الکاظم" و خواهرش "جدیده خاتون بنت موسی کاظم" است.
مساجد جامع زوزن، فرومد، گناباد
ناحیه ی خراسان بزرگ در شرق ایران قبل و بعد از اسلام، نقش مهمی درتوسعه ی معماری داشته است. خراسان منشا بسیاری از نوآوریهای معماری بوده که بتدریج از آنجا به سایر نقاط انتقال یافته است. از این رو بسیاری از محققان، سبک معماری خراسانی و تزیینات وابسته به آن را بسیار مهم می دانند؛ بویژه به این دلیل که بسیاری از بناهای مذهبی و غیرمذهبی این ناحیه، پس از گذشت هزار سال، هنوز استحکام خود را حفظ کرده اند. تا اینجا نمونه های متعددی از این بناها معرفی شد و در اینجا سه نمونه ی دیگر که به دوره ی خوارزمشاهی تعلق دارد اجمالاً بررسی می شود. اغلب محققان، در تقسیم بندی تاریخی، دوره ی خوارزمشاهی را ادامه ی عصر سلجوقی شمرده و ویژگیهای هنری این دوره را با عصر سلجوقی یکسان دانسته اند.
در سالهای اخیر، با بررسی هنرهای گوناگون این دوره، چون سفالگری، فلزکاری و معماری، مشخص شده که باید ویژگیهای هنری این دوره را جداگانه مطالعه کرد؛ زیرا زیباترین سفالها و کاشیهای این دوره که اغلب تاریخ دار هستند ویژگیهایی دارند که در هنر عصر سلجوقی و یا قبل از آن دیده نمی شود. از نمونه ی معماری این دوره که در خراسان باقی مانده مساجد زوزن و فرومد است.
مسجد زوزن
این مسجد در دشت زوزن، نزدیک مرز کنونی ایران و افغانستان که در گذشته ناحیه ای آباد و شهری معروف بود، قرار دارد. مسجد زوزن با طرح دو ایوانی ساخته شده و همان طوری که در صفحات گذشته شرح داده شد، این طرح اولین بار در خراسان مورد استفاده قرار گرفته است.
گرچه مسجد زوزن روبه ویرانی است ولی آنچه از ایوانها و تزیینات آن باقی مانده از عظمت بنا در گذشته حکایت می کند. مسجد دارای کتیبه های آجری و کاشی است که در ایوانها، بویژه ایوان جنوبی، به چشم می خورد. نکته ی جالب توجه در خصوص مساجد زوزن، گناباد و فرومد- که هر سه با نقشه ی مشابهی در استان خراسان واقع شده اند- این است که از اولین بناهایی هستند که در آنها تزیین کاشی فیروزه ای را با تلفیق آجر به کار برده اند. در ایوان جنوبی مسجد زوزن منبری از آجر و کاشی فیروزه ای با نقوشی بسیار جالب توجه به چشم می خورد. طبق کتیبه ای که در سالهای اخیر به دست آمده، مسجد زوزن در سال 600 هجری، یعنی تقریباً بیست سال قبل از حمله ی مغول به خراسان ساخته شده است (تصویر 7-3).
مسجد فرومد یا فریومد
مسجد فرومد یا فریومد در روستایی به همین نام- که زمانی از آبادانی و اهمیت برخوردار بوده- در خراسان، بین سبزوار و نیشابور واقع شده است. این مسجد نیز مانند مسجد زوزن با طرح دو ایوانی ساخته شده و شامل دو ایوان در سمت جنوب و شمال، میانسرا، محراب، سر در ورودی، طاقنماها و رواقهایی در طرف غرب و شرق است. ارتفاع کف ایوانها نسبت به میانسرا با حیاط مرکزی بیشتر است و تزیینات زیبایی از آجر یا کاشی و گاهی هر دو دارد. زیباترین بخش تزییناتی مسجد طاقنماهاست که با آجر و کاشی فیروزه ای رنگ تزیین شده است. محراب گچبری شده مسجد نیز طرحهای مختلف و فوق العاده زیبایی دارد. بیشتر کتیبه های آجری و گچی مسجد متاسفانه خراب شده و یا به سرقت رفته است. تنها در کتیبه ی بخش فوقانی محراب نام استادکار و سازنده ی مسجد یعنی "علی حاجی السنائی سمنانی" ثبت شده است.
مسجد جامع فرومد در قرون بعد بویژه در عهد ایلخانی مرمت و بازسازی و ایوان شمالی آن دوباره ساخته شده است.
گناباد: مسجد گناباد
مسجد گناباد نیز از دیگر مساجد ناحیه ی خراسان است که با نقشه ی دو ایوانی بنا شده است. گرچه این مسجد در اثر زلزله های متعدد تخریب شده، ولی بقایای آن از اهمیتش هنگام آبادانی در عصر خوارزمشاهی حکایت می کند.
مسجد گناباد دارای تزیینات منحصر به فرد و بسیار زیبای آجرکاری است. ایوانها بویژه ایوان جنوبی دارای طرحهای متنوع آجرکاری، کتیبه های کوفی و همچنین کاشیهای فیروزه ای و آبی، در متن آجرکاری است. محراب گچبری شده ی مسجد در شبستان جنوبی با طرحهای مختلف گیاهی تزیین شده است.
مسجد گناباد طبق کتیبه ی آجری آن در 609 هجری بنا شده است. اگر همزمان ویژگیهای سه بنای یاد شده ی خراسان، یعنی مساجد زوزن، گناباد و فرومد که در فاصله ی سالهای 600-610 بنا شده اند، مورد مطالعه دقیق قرار گیرد و خصوصیات معماری و تزیینات وابسته به آن بررسی شود، مشاهده خواهد شد که معماری دوره ی خوارزمشاهی سبکی مخصوص دارد و با عصر سلجوقی و ایلخانی متفاوت است.
پی نوشت :
1. برای آشنایی بیشتر با معماری دوره ی ایلخانی مراجعه کنید به: ویلبر، دونالد؛ معماری اسلامی ایران در دوره ی ایلخانی؛ ترجمه ی عبدالله فریار، شرکت انتشارات علمی فرهنگی، 1365.
2. برای آشنایی بیشتر در این باره رجوع کنید به: کیانی، محمد یوسف، یادگارهای رباط شرف، انتشارات سازمان ملی حفاظت آثار باستانی.
3. fresque.
منبع: کتاب تاریخ هنر معماری ایران در دوره ی اسلامی
21