مبانی نظری معماری
پاییز 96
مبانی نظری معماری
سرچشمه هنر
هدف هنر
زمانبندی سرچشمه و هدف هنر
گونه های هنر
رابطه هنرمند، اثر هنری و مخاطب
سرچشمه هنر
تعریف هنر
نظریه بازنمایی
نظریه فرانمایی
نظریه حقیقت
تعریف هنر
دو دیدگاه مهم و فراگیر در فلسفه هنر غرب:
1.نظریه بازنمایی (عینی)
سرچشمه هنر بیرون از هنرمند؛ هنرمند بازتاب دهنده هنر از سرچشمه.
2.نظریه فرانمایی(ذهنی):
سرچشمه هنر درون هنرمند؛ وهنرمند بازتاب دهنده حالات کشف شده
درون خود.
3.دیدگاه فراگیرتر برخی دانشمندان امروز؛
سرچشمه هنر:
«وجود» یا «حقیقت»
نظریه بازنمایی
کهن ترین تعریف هنر که بر نسخه برداری از طبیعت شکل میگیرد.
ارزش هنری هر اثر به میزان دقت و ظرافت هنرمند در بازنمایی بستگی دارد.
افلاطون:
هنر با حقیقت سرو کاری ندارد –اثر هنرمند سایه حقیقت است-کار هنرمند تقلید این سایه هاست.
درنتیجه: در بیان هگل از هنر میتوان دریافت که هنر «ساختن» یعنی آفریدن مهم است و نه بیان چیزی
پیشتر که وجود داشته است.
شالوده هنر رئالیستی-ناتورالیستی که به بازنمایی طبیعت رو آورده است.
نظریه فرانمایی
نظریه های ابرازگرا:
نتیجه مکاشفه درونی و حدیث نفس است که به صورت یه اثر هنری بروز میابد.
نظریه های ناخودآگاه:
نتیجه الهام (ظهور دفعی و ناگهانی) قسمتی از ضمیر ناخودآگاه در سطح ضمیر، آگاه است.
نظریه حقیقت
از دیدگاه هایدگر:
به قرار آوردن حقیقت در اثر هنری و رسیدن به پاسخی درست از سرچشمه هنرکه خاستگاه هنرمند در
هنر خویش کدام است؟
هنر عبارتست ازدر اثر هنری به قرار آورده شدن حقیقت
هنرمند
هنر
اثر هنری
حقیقت
محمد رجبی:
هنر عبارتست از :
شناخت حقیقت اشیا از طریق صورتهای خیالی و استعاری و گزارش این دستاورد این شناخت از طریق استفاده از ابزارهای موجود، خط، فضا ،تصویر… این دریافت از حقیقت و این صورتها از حقیقت، غیر از صورت های دیگر مانندمعرفت قلبی و شهودی است که در ادبیات صور خیالی نام دارند.
نکته مهم تاکید بر شناخت است نه بر گزارش.
دیگر اندیشمندان
غلامرضا اعوانی:
جمال و زیبایی با حقیقت درارتباط است، هر کمالی مستلزم جمال و جمالی مستلزم کمال است.
خاتمی:
هنردراسلام وسیله نفوذ به قلب معنویت و قلب واقعیت و به قلب حقیقت است.
اگر جوهر هنر را زیبایی است، زیبایی در بینش اسلامی عین حقیقت است و هنری که در جستجوی حقیقت نباشد، زیبا نیست و بنابراین هنر نیست.
جوادی آملی:
ما تلاشمان در هنر ها باید این باشد که معقول را محسوس بکنیم نه متخیل را محسوس و معارف غیب را به صورت محسوس درآوریم.
قابل توجه است وجه تمایز این دیدگاهها با اندیشمندی چون هایدگرکه وی به فطرت باور ندارد و گوهر انسانی را در یک تکامل تاریخی وجودش تعریف میکند و درواقع حقیقتی که وی بیان میکند از نوع ابداع و ایجاداست و خاستگاه فطری و الهی ندارد.
هدف هنر
هنر برای خود هنر
1.هنر برای یک آرمان
2.هدف ایدئولوژیک
3.هدف انتقال احساسات.
4.پالایش روح.
هدف هنر
1.خلق اثر هنری (هدفی بیرون از آن برای هنر نیست)
2.خلق هنر برای دستیابی به چیزی بیرون از خودش
هدف بیرونی:ایجاد ارتباط(تولستوی)
هدف درونی:پالایش روح(افلاطون)
هنر برای خود هنر
در این دیدگاه، تلاش بر نفی هرگونه تعهد آرمانی از ساحت هنر است.
گاهی در جایگاه مقایسه آثار هنری نسبت به هم میتوان دریافت که آن اثر هنری محدود گشته و
آزادی که در بیان اثر هنری است نادیده گرفته شده است.(آثار جکسون پولاک)
هنر برای یک آرمان (هدف ایدئولوژیک)
هنرمندانی سوسیالیست که در کارهایشان آرمان ها بسیار مهمتر از جنبه هنری بوده است.
کارل مارکس ستایش آثاری که به نقض آینده کارگر میپردازد.
هدف انتقال احساسات
از دیدگاه تولستوی:
کارهنر مفهوم ساختن آنچه که در قالب استدلال و تعقل نامفهوم و دور از دسترس باقی بماند، است.
هنر فعالیتی انسانی است که آگاهانه و به یاری علائم احساساتی که خود تجربه کرده است به دیگران انتقال دهد به طوریکه به ایشان سرایت کند و انها نیز این احساس را تجربه نمایند.
پالایش روح
در دیدگاه عرفانی(شهید آوینی)، هنر جوششی خود به خودی است که برپایه این دیدگاه هنرمند هیچ
نقشی در هنر خود ندارد بلکه وی تنها واسطه انتقال یه حقیقت از عالمی به عالم دیگر است.
هنر در دید دکتر شریعتی؛« تجلی قدرت آفریدگاری انسان در جبران و تزیین ادامه هستی است.
بورکهارت؛ هنر دنیا را روشن و صاف می کند و روح را یاری میکند تا از کثرت آشفتگی بخش چیزها قطع
علاقه کند و به سوی وحدت نامتنهای روی آورد.
سرچشمه هنر
سرچشمه های زمانمند
سرچشمه های فرا زمان
سرچشمه های فراگیر
سرچشمه هنر
سرچشمه اصلی هنر یعنی منبع الهام و کشفی که توسط عقل یا خیال رخ می دهد و تا پدیدار شدن شکل و صورت پیش می رود.
در جهت بیان چگونگی سرچشمه هنر سه دیدگاه قابل بررسی است.
سرچشمه های زمانمند
در این دیدگاه ارزش ها و اعتباریات جامعه و فرهنگ، سرچشمه هنر است.
در این دیدگاه عبدالکریم سروش می گوید:
رشد تمدن انسانی بر پایه اعتبار سازی است و اعتبار سازی در حوزه های گوناگونی اتفاق می افتد که مهمترین آنها هنر است، پس هرچه انسان و جامعه هنرمندتر، متمدن تر است.
قابل توجه است که هنر با فرهنگ و تمدن زمانه خود رابطه ایی دو سویه دارد،آن را می سازد و ازآن شکل می گیرد و این سبب می شود که ویژگی های این هنر بسیار وابسته به فرهنگ و تمدن زمانه باشد.
سرچشمه های فرا زمان
در این دیدگاه، هنر از الهام های فرا زمان از معبود، روح، ملکوت و طبیعت،انسان یا..سرچشمه میگیرد.
در این دیدگاه کامل فرهنگ و تمدن وابسته به تکامل انسان است و ازآنجا که در تعاریف دینی روح انسان موجودی تبعید شده به عالم ماده است، درد غربت و اسارت روح در این عالم وشوق ارتباط و انس با حوزه مجرد وجود، الهاماتی و مکاشفاتی را فراهم میکند که سرچشمه اصلی هنر را می سازد.
شالوده دیدگاههای حاکی از آن است که سرچشمه هنر را به عرصه ای آرمانی و بی زمان می کشانند.
مهدی حجت: به نظر من برای هنرمند صرف واقعیت مبدا حرکت نمی تواند بشود، یعنی فقط واقعیت بدون وجود یک حقیقت یا بدون وجود ایدهآل هایی نا ممکن است هیچ انسانی را به حرکت در بیاورد.
میتوان دریافت که او درد درونی هنرمند رادر درک همین فاصله می داندچون میگوید بر همین اساس ما هنرمند را در این جایگاه می بینیم که بین غیب و شهادت ایستاده است.یعنی ازیک طرف ذهنش درگیر ان مسایل ایده آلی خودش است و از طرف دیگر زهنش درگیر آنچه که هست.
تمام درگیری هنرمند در جهت تبدیل کردن این صورتی که «هست» به آن صورتی که «باید باشد» است.
سرچشمه های فراگیر
در این دیدگاه به دانش فرا زمانی تکامل پذیر برخاسته از وحی و سنت نبوی توجه می شود.
روح الاهی هرجا که بخواهد می وزد.
ارجاع به کتاب**
گونه های هنر
هنر شیطانی(آزاد)
هنر قدسی
گونه های هنر
دو گونه مطرح از میان انبوه برداشت های گوناگون از هنر است.
این دسته بندی تنها از دید موضوع هنر نیست، بلکه بیش از آن مربوط به سرچشمه وهدف هنر است.
هنر شیطانی
ریشه این دسته بندی ناشی از آموزه های ادیان و بویژه قرآن کریم است.
در آنجا هنرقدسی ناشی از القائات رحمانی دانسته شده ؛ و در برابر آن، هنر آزاد ناشی از القاء شیطان معرفی شده است.
از دیدگاه اسلامی هنری که انسان را در زیبایی های صوری نگه داشته و در خدمت کمال انسان نباشد مذموم است.
بنابراین به میزانی که صفات شیطانی را در اثر خود متجلی کند هنر او شیطانی است.
هنر قدسی
تعریف هنر قدسی تعریفی متناظر با وجود و حقیقت وجودی اشیاء است.
دو اصل مطرح شده: ((ذات گرایی)) و ((نماد گرایی)) بر پایه هستی شناسی و معرفت شناسی
نصر می گوید:
((هنر در بینش اسلامی)) شرافت بخشیدن به ماده است …
اسلام از طریق کیمیا گری وعلوم جهان شناختی مشابه فضایی ایجاد نمودکه هم در صورت وهم در معنا اسلامی بود.
فضایی که در آن، اصول دینی و روحانی در ماده تجلّی می کرد و بر محیط زندگی روزمره انسان که تاثیری چنین عمیق برگرایش های فکری و روحی او دارد، نقش می نهاد.
مهم ترین معیارها و ویژگی های هنر قدسی از دیدگاه نصر:
1. توجه به طبیعت ذاتی اشیاء به جای ویژگی های عرضی آن
2. توجه به سلسله مراتب هستی (وجود)
3. توجه به محوریت انسان درعالم وارتباط او با خدا
4. توجه به قوانین حاکم در نظام هستی
5. توجه به قوانین حکیمانه رمز پردازی (ظهور مراتب برتر درمراتب پایین تر)
6. توجه به نظام صورت های وابسته به سنت معنوی مربوطه
7. توجه به عمل و کارکرد در معنای جامع آن مربوط به همه ابعاد وجود انسان
8. توجه به فایده و سود در معنای جامع آن مربوط به همه ابعاد وجود انسان.
به باور ما تعریف هنر را می توان چنین پیشنهاد کرد:
(( هنر، تجلی عادلانه حسن هااست در پدیدارها، به میزان ظهور آن ها و متناسب با نیازهای مادی و روحی انسان ها ))
رابطه هنرمند، اثر هنری و مخاطب
الف) نبود رابطه میان هنرمند، اثر هنری و مخاطب
ب) وجود ارتباط میان هنرمند، اثر هنری و مخاطب
ج) همراهی نسبی میان هنرمند، اثر هنری و مخاطب
الف) نبود رابطه میان هنرمند، اثر هنری و مخاطب
این دیدگاه چیره بر هنر معاصر است که در آن هیچ رابطه ای میان مخاطب و هنرمند، ومیان صورت اثر هنری با معنی و محتوای آن نیست.
هر بار رویارویی و خواندن تازه اثر، زاینده معنایی تازه برپایه جهان بینی مخاطب است.
فمنیست :جنسیت
مارکسیست:طبقه و موقعیت اجتماعی افراد متنوع بودن این ادراک تاکید می کنند.
اندیشمندان هرمنوتیک مدرن
به باور آن ها هر اثر هنری (یامتن ادبی) دارای معنایی جاودانه نیست که هنرمند این معنا را در آن کار گذاشته باشد؛بلکه اثر هنری در روزگاران متفاوت و بنا به تاویل های گوناگون معناهای تازه ای پیدا
کند که چه بسا دور از نیت آفریننده آن باشد.
پس آشکارا نقش بزرگی به عهده مخاطب است و بحث از جنبه های مهمی به توان های فرهنگی و فکری او باز می گردد.
وجود ارتباط میان هنرمند، اثر هنری و مخاطب
این دیدگاه به رویکرد »هرمنوتیک رمانتیک « معروف است.
بر پایه آن فهم اثر ارتباطی به موقعیت تاریخی آن ندارد و چگونگی ارتباط با اثر در یک سطح فرا تاریخی انجام می شود.
یعنی در درک شاهنامه فردوسی و یا یک تابلوی نقاشی از رافائل و داوینچی
بر این دیدگاه نسبت به دیدگاه قبل کمتر تاکید شده است.
به گفته تولستوی هنر باید معنایی راکه هنرمند مد نظر داشته به طور یکسان به همه انسان هایی که ذوق آن ها آلوده نشده منتقل کند.
علامه جعفری با این نگرش تولستوی موافق نیست و در نقد آن می گوید:
تولستوی اصرار می ورزد که هنر باید برای مردم عادی قابل فهم باشد … ولی ما معتقدیم که قضاوت یک ((آماتور هنر )) در جهان کنونی می تواند به کمک کسانی که شناخت بهتری دارند،تصحیح گردد.))
از دید جعفری هنر در هر دوره باید به دنبال زبان جدید باشد و این زبان جدیددر آغاز نیاز به جاباز کردن در میان مردم دارد و این کاملاً متفاوت با ارزش گذاری محتوایی آن است.
علامه جعفری با استناد به نمونه هایی از هنر آوانگارد و آثار امپرسیونیستی
فرانسوی که جزء شاهکارهای هنر معاصرند، دیدگاه تولستوی را نقد می کنند.
همراهی نسبی میان هنرمند، اثر هنری و مخاطب
آثار هنری هرگز نمی توانند مفاهیم عقلانی و مشاهدات و ادراکات عرفانی هنرمند را که از مراتب عالی تر
وجود او و ابعاد متعالی تر هستی بالقوه او منشا یافته اند مستقیماً بیان نموده و به ظهور رسانند.
بلکه صورت ها می توانند حداکثر به صورت آیه ای و رمزگونه و تمثیلی مفاهیم عقلانی و عرفانی را برای مخاطب رازآشنای خود متجلی نموده و واسطه ذکر و یادآوری شوند.
بررسی جزیی تر:
○همراهی کامل در هستی شناسی هنرمند و مخاطب
○همراهی کامل در هستی شناسی هنرمند و مخاطب
○ نسبی بودن شرایط هنرمند و مخاطب
○ رابطه هنرمند با اثر هنری
○رابطه مخاطب با اثر هنری
○تعهد و مسئولیت هنرمندان
همراهی کامل در هستی شناسی هنرمند و مخاطب
هستی شناسی و انسان شناسی (حکمت نظری) حوزه مباحث عقلی و فلسفی است.
گزاره های این حوزه فارغ از امری یا درست هستند یا نادرست ؛ و پذیرفتن و نپذیرفتن انسان ها تفاوتی دردرستی یا نادرستی آن ها ندارد.
ضمانت صحیح بودن گزاره های این حوزه حقیقت و واقعیت هستی وهویت و ذات فطری و نوعی انسان هاست و ضمانت تفاهم و درک متقابل انسان ها در طول تاریخ درهمین ذات فطری و نوعی آن هاست.
اگرچه این وجه از وجود انسان، بالقوه باشد وانسان از آن در غفلت به سر برد و حقیقت را بیمارگونه یا متعصبانه و … نپذیرد.
نسبی بودن شرایط هنرمند و مخاطب
شیوه های زندگی هنرمند و مخاطب مبتنی بر اراده و عمل انسان است که باید در مجموع شرایط زمانی و مکانی تحقق پذیرد؛
پس وابسته به مجموع شرایط فردی و اجتماعی اوست وداوری در این حوزه و درک متقابل هنرمند و مخاطب مبتنی بر دو پایه است:
اول: اصول ثابت پنج گانه (حلال و حرام)
دوم: در نظر گرفتن مجموع شرایط فردی و اجتماعی هنرمند و مخاطب در زمان ومکان خاص هر یک.
رابطه هنرمند با اثر هنری
هنرمند در دو حوزه با اثر هنری خود رابطه دارد:
*شرایط فطری و درونی هنرمند به عنوان یک انسان، او و اثر او را به سمت حقایق جاودانی و مراتب
عالی تر وجود و زیبایی های برتر هدایت می کند.
* شرایط کسبی، فردی و بیرونی هنرمند واقعیاتی است ناشی از مجموع شرایط زمانی ومکانی و تجربیات و خاطرات هنرمند؛ که هر چه محتوای این واقعیت های بیرونی در اثر هنری یا حقایقرزفطری و انفسی (عقلی و روحی) هنرمند نزدیک تر و هماهنگ تر باشد، هنر ناب تر،می شود. وگرنه، اثر هنری غیر اصیل تحت تاثیرتعصبات جاهلی و … هنرمند خواهد شد.
رابطه مخاطب با اثر هنری
مخاطب نیز در دو حوزه با اثر هنری رابطه دارد:
– شرایط کسبی فردی که در نوع رابطه و درک مخاطب از اثرهنری تاثیر گذاشته و برداشت ها و تفسیرها و تعبیر و تاویل یا به عبارتی قرائت شخصی و آفاقی او را از اثر تشکیل میدهد.
– شرایط فطری مخاطب در صورتی که بتواند ادراکات آفاقی و تجربیات و خاطرات شخصی خود را تعدیل نماید و دل راز آشنا داشته، به همان نسبت می تواند خارج از محدودیت های کسبی، مفاهیم عقلانی و تجلیات عرفانی به ظهور رسیده دراثر هنری، درک متناسب داشته باشد.
– در غیر این صورت مخاطب چهره شخصی خود را در اثر دیده و هواها و تعصبات جاهلی خود را بازبینی خواهد نمود.
تعهد و مسئولیت هنرمندان
انواع دیدگاه ها در مورد تعهد و مسئولیت هنرمندان به شرح زیر است:
الف) هنرمندان نسبت به کلیه اصول نظری و مصادیق کالبدی برای همیشه و مطلقاًآزادند.
این دیدگاه لیبرالیسم و سکولاریسم است.
ب) هنرمندان نسبت به هر اصل نظری و حتی کالبدی برای همیشه و مطلقاً مقید ومسئولند.
این دیدگاه مطلق گرایی.
پ) هنرمندان نسبت به شناخت قوانین موجود در هستی، متعهد؛ و در خلق اثر، آزاد؛اما نسبت به تاثیر آثار خود، مسئول می باشند.
دیدگاه اسلامی آزادی انسان :
(حق گرایی ) در نظر و (عدل گرایی ) در عمل.
پایان