موضوع :
دقیقی،فردوسی و اسدی توسی
تهیه کننده :
غزال رضوی
دبیر مربوطه :
سرکار خانم زنده دلان
بهار 94
دقیقی در راه احیای حماسه ملی
طرز شاعری ابومنصور دقیقی توسی در لفظ و معنی ساده وطبیعی واز جهاتی شبیه به شیوه یرودکی است.
او نخستین کسی است که پس از مسعودی مروزی به نظم داستان های ملی ایران همت گماشت و در واقع پیشوای فردوسی در این کار بود.دقیقی – که بر کیش زتشتی بود- در جوانی به شاعری پرداخت و برخی از امرای چغانی ( نام خاندانی که پس از اسلام در ناحیه ی چغانیان واقع در مسیر علیای جیحون فرمانروایی داشتند) وسامانی را مدح گفت و از آنها جوایز گرانبهایی دریافت داشت.
دقیقی ظاهرا به امر نوح بن منصور سامانی ماموریت یافت تا شاهنامه ی منثور ابومنصوری را به نظم درآورد اما هنوز بیش از هزار بیت ازآن را نسروده بود که به دست غلام خود کشته شد( حدود 367 یا 369 ه.ق ) در حالی که هنوز جوان بود و بخش عظیمی از داستان های شاهنامه ناسروده مانده بود.
فردوسی توسی شاعر استاد و همشهری دقیقی کار ناتمام او را دنبال کرد
و با توفیق به پایان رسانید.
آثار و اشعار دقیقی
ازقصیده ها و غزل ها و قطعات دقیقی به مانند اغلب شاعران عصر رودکی ابیاتی پراکنده برجای مانده اما بسیاری از آنها از میان رفته است.
از همین مقدار باقی مانده و اشاره هایی که برخی از شاعران پس از وی به موقعیت شعر وشاعری او داشته اند پیداست که وی در مدح و غزل روشی استوار داشته است.او در ضمن قصیده از پندگویی و راهنمایی آدمیان و ترویج صفات مردانگی خودداری نمی کرده و گاهی ممدوح خود را به داشتن دلیری و سخاوت و خرد برمی انگیخته است. زیبایی های طبیعت و تشبیهات رنگین هم به قصایداوراه یافته و هم به غزل هایشتازگی و جلوه خاصی داده است.
با این حال اثر جاوید ومهم دقیقی همان «گشتاسب نامه» است که هر چند دراستواری کمال فنی به پای شاهنامه نمی رسد اما هم چنان در متن حماسه ی جاویدان فردوسی رونق جلوه ی خود را حفظ کرده است.
نمونه ای از شعر دقیقی
گویند صبرکن که تورا صبر بر دهد
آری دهد و لیک به عمر دگر دهد
من عمر خویشتن به صبوری گذاشتم
عمری دگر بباید تا صبر بر دهد
فردوسی خداوندگار حماسه وخرد
حکیم ابوالقاسم فردوسی از ستارگان قدر اول آسمان ادب ایران است که از گذشته های دور با کتاب گران قدر خود شاهنامه در میان مردم شهرت ومحبوبیت یافته است. سرگذشت وی با تمام اهمیتی که در ادب و فرهنگ ایران دارد چندان روشن نیست. آنچه درباره او می دانیم این است که در یکی از سالهای 329یا330 ه.ق یعنی درست درهمان سالهایی که شمع زندانی رودکی شاعر پرآوازه ی دوره ی دوره ی قبل خاموشی می گرفت .در روستای باژ (پاژ کنونی) واقع در منطقه توس به دنیا آمد.
فردوسی از نجیب زادگان و دهقانان توس بود. دهقانان طبقه ای صاحب مقام و دارای املاک و اموال بودند ومی توانستند از راه درآمد ملک خود زندگی نسبتا راحتی داشته باشند.
این گروه به سنت وفرهنگ ایرانی دلبستگی بسیار داشتند و روایات تاریخی و سرگذشت پیشینیان خود را بهتر از هرگروهی می دانستند و آن را سینه به سینه به نسل های بعد از خود انتقال می دادند.
فردوسی دنباله رو دقیقی
فردوسی چهل سال بیشتر نداشت که دقیقی شاعر حماس پرداز و هم ولایتی او که نظم روایات ملی ایران را ازچند سال پیش آغاز کرده بود در سن جوانی به دست غلامش کشته شد.
فردوسی برآن شد تا کار ناتمام او را دنبال کند. در این کار جوان مردی از دوستان وی به تشویق او همت گماشت و شاهنامه منثور را که دربرگیرنده ی تاریخ شاهان قدیم ایران بود و چند سال پیش ازآن به امر ابو منصور محمد بن عبدالرزاق توسی فراهم آمده بود در اختیارش گذاشت.
فردوسی سرودن شاهنامه خود را از روی این شاهنامه ی منثور آغاز کرد و هنگامی که تقریبا پنجاه و هشت ساله بود متجاوز از دو ثلث کتاب خود را به نظم درآورده بود.
محمود غزنوی به سال 387 ه. ق بجای پدر نشست و با افزودن قلمرو سامانیان و صفاریان به محدوده ی فرمانروایی پدر امپراتوری وسیعی را در مشرق و شمال شرق و مرکز ایران پدید آوردو به تشویق شاعران همت گماشت.
اهداف فردوسی ازکتابی که به نام سلطان محمود کرد
یکی از آنکه با استفاده از نام محمود و امکانی که او برای نسخه برداری از روی کتاب در اختیارش می گذاشت کتابخود را از گزند حوادث حفظ کند ودیگر آنکه او هم به مانند بسیاری از شاعران از ثمره یعمر خود بهره مند شود.
و در آن ایام بی چیزی و درماندگی از این راه وجه مختصری برای دوران پیری و ناتوانی خود به دست آورد .
دلایل عدم پذیرفتن شاهنامه از طرف محمود
1) شاهنامه اثر ایرانی بود و در آن به ترکان که اجداد محمود بودند روی خوش نشان داده نشده بود.
2) فردوسی شیعه مذهب بودو چند جا درشاهنامه بدون هیچ پروایی ارادت خود را به خاندان پیامبرنشان داده بود درحالی که محمود سنی و متعصب بود.
3) فردوسی وزیر ایران دوست عصر غزنوی یعنی ابوالعباس اسفراینی را مدح گفته بود و شاید به تشویق او بود که کتاب خود را برمحمود عرضه کرد اما درآن زمان که فردوسی در غزنین به حضور محمود رسید اسفراینی برکنار شده و مورد غضب سلطان بود.
4) در شاهنامه چنان که محمود توقع داشت از وی ستایش به عمل نیامده بودو به جای آن این کتاب از ستایش پهلوانان و شاهان گذشته ایران سرشار بود.
اواخر عمر فردوسی
به علت مورد قبول واقع نشدن شاهنامه از طرف محمود و ندادن پاداشی که درخور اثر عظیم فردوسی و رنج سی ساله وی باشد در نتیجه فردوسی سالهای آخر عمر خود را در تنگ دستی و ضعف و بیماری و تنگ دلی گذرانید و سرانجام در حالی که نزدیک به هشتاد سال داشت به سال 411 ه. ق در گذشت و در زادگاه خود به خاک سپرده شد.
آرامگاه او اینک در شهر توس واقع در بیست کیلومتری مشهد زیارتگاه صاحب دلان و ادب دوستان است.
ویژگی های شاهنامه
شاهنامه مجموعه تاریخ و فرهنگ قوم ایرانی است که همه وجوه زندگی و معتقدات و باورها و دستاوردهای فکری و دینی و اخلاقی و اجتماعی آنان را در خود منعکس کرده است.
زبان فخیم وآراسته فردوسی این اثر ارزشمند را از هر جهت برجسته و هنری و قابل توجه و سزاوار احترام کرده است.
شاهنامه عبارت است از همه ی تاریخ وفرهنگ ایران پیش از اسلام از نگاه فردسی.
علت توفیق شاهنامه
علاوه بر محتویات آن که همه عبرت و حکمت و آزادگی و آزاد اندیشی است باید ایمان پاک و اخلاص و صمیمیت و علاقه ی سراینده ی آن دانست که بااعتقاد و از روی صفای باطن در راه نظم شاهنامه قدم گذاشته و زندگی و ثروت موروثی خود را وقف این کار کرده است.
وقایع عمده شاهنامه
پس از ستایش پروردگار و وصف خرد و مدح پیامبر و یارانش و اشاره به چگونگی فراهم آمدن کتاب آغاز می شود و در آنجا از پنجاه پادشاهی از کیومرث
( نخستین پادشاه) تا یزگرد سوم آخرین پادشاه ساسانی و حالات رزم و بزم و فرمانروایی و مردم داری و دادو بیداد و کردارهای پهلوانان وچاره اندیشی های وزیران و دانایان و بخردان سخن به میان می آید و با دست یافتن تازیان برایران به پایان می رسد. وقایع شاهنامه از دوره های نخستین و اساطیری یعنی آغاز تمدن بشری و ظهور کشاورزی وآموختن رسم و راه فراهم آوردن خوراک و پوشاک و بافتن و ساختن و داستان ضحاک و قیام کاوه و فریدون با شتاب می گذرد و به مرحله پهلوانی یعنی پیدا شدن سام و و زال و رستم و عصر کیکاووس و کیخسرو وجنگ های دراز ایران وتوران می رسد که در واقع به دلیل وجود شخصیتی پهلوان و ایران دوست و مردم نواز هم چون رستم مهم ترین و طولانی ترین بخش های شاهنامه را دربرمی گیرد.
محتویات شاهنامه
محتویات شاهنامه عمدتا وقایع و رویدادهاست .
هر چند اندیشه ها و معانی اجتماعی اخلاقی و… در سراسر کتاب پابه پای وقایع و رویدادها به چشم می خورد.
شاهکار های هنری فردوسی
ملاحظات نغزی است که در ضمن و یا پایان داستان ها و جنگ های بزرگ اظهار می دارد.
از این سخنان پیداست که کارزارهای خونین و کشته شدن نیکان و پهلوانان و ویران گشتن دودمان ها و زبونی فرادستان و بازی های روزگار شاعر رازدان ما را اندوهگین و پژمرده کرده و در برابر آفرینش در اندیشه و سکوت فرو می برده است.
شایستگی های ادبی شاهنامه
شاهنامه از لحاظ زیبایی های ادبی و زبان و بیان نیز یکی از آثار برتر زبان فارسی و شاید بهترین آن هاست.
استاد توس به حکم تسلطی که برزبان دری و دقایق آن داشته قادر بوده است به مانند شاعران هم روزگار خود در انواع شعر از قصیده وغزل و قطعه و…. طبع آزمایی کند وبهتر از آنها به مدح و توصیف بپردازد اما با انتخابی آگاهانه بنا به تعلق خاطر ویژه ای که به داستان های ملی ایران داشته از سرکمال هوشمندی قالب مثنوی و بحر متقارب رابرای به نظم کشیدن داستان های شاهنامه برگزیده است. مجموعه ابیات شاهنامه کمتر ازشصت هزار بیت است که تمام یا بخش هایی
از آن به اغلب زبان های زنده ی عالم نیز ترجمه شده است.
مزایای ادبی شاهنامه
اشاره به حکایت ها،ضرب المثل ها و معانی دینی و اخلاقی است و معلوم می داردکه شاعر مطالعات زیادی داشته است و با هنرمندی و لطافت خاصی مفاهیم برگرفته از تعلیمات اسلامی و دقایق قرآنی و اخلاقی را به صورتی کاملا طبیعی و پوشیده با معتقدات پهلوانان و قهرمانان کتاب خود را درآمیخته و به صورتی بدیع و ابتکاری به زبان فارسی هدیه کرده است.
اسدی ادامه ی سنت خراسان در آذربایجان
در همان سال ها که خراسان در آتش جنگ وآشوب می سوخت و قدرت از غزنویان به خاندان سلجوق منتقل می شد علی بن احمد اسدی توسی جوان مستعدی که آن وضع نابسامان را برای شاعری مناسب نمی دید از خراسان به آذربایجان رفت.
زمان تولد اسدی به درستی معلوم نیست اما ظاهرا بایست در یکی از سالهای آخر سده ی چهارم یا سالهای نخستین سده ی پنجم هجری درست در همان ایام که فردوسی کار نظم شاهنامه را به پایان می برد پای به این جهان گذاشته باشد.
سال وفاتش را 456 ه.ق دانسته اند.
آثار و تالیفات اسدی توسی
1) از آثار معروف او کتابی است در لغت به نام لغت فرس که اولین لغت نامه ی مدون فارسی نیز هست و خوش بختانه از گزند حوادث مصون مانده و به دست ما رسیده است.
2) آثار منظوم اسدی را باید به دوبخش تقسیم کرد:
مناظرات او که مشتمل است بر چهار یا پنج قصیده هرکدام در موضوعی خاص
کتاب گرشاسب نامه استاین کتاب داستان منظومی است مشتمل بر حدود نه هزاربیت که اسدی در سال 458 ه. ق نظم آن را به پایان برده است.
تفاوت گرشاسپ نامه با شاهنامه فردوسی
موضوع گرشاسپ نامه سرگذشت گرشاسپ پهلوان سیستانی و نیای بزرگ رستم جهان پهلوان شاهنامه است.
گرشاسپ نامه یک منظومه ی کامل حماسی که تقریبا اغلب خصوصیات شاهنامه ی فردوسی در آن دیده می شود.
با این تفاوت که آمیختگی گرشاسپ نامه با پاره ای افسانه های خرافی و بی پایه مربوط به شگفتی دریاها و جزایر هندوستان از اهمیت و کمال آن کاسته است. با وجود این آن را پس از شاهنامه می توان موفق ترین داستان حماسی ادبیات فارسی دانست.
دانایی توانایی به بار می آورد ، و دانش دل کهن سالان را جوان می سازد .
فردوسی