زندگینامه پروین اعتصامی
مقدمه
پروین اعتصامی در ۲۵ اسفند ۱۲۸۵ هجری شمسی در تبریز به دنیا آمد. نام او، چنانکه در لغت نامه دهخدا آمده است، ابتدا رخشنده بود و پروین را که تا آن تاریخ نامی مرسوم برای دختران نبود به عنوان تخلص شعری انتخاب کرده بود، هر چند در شناسنامه وی نیز نام پروین آمده است. پدرش، یوسف اعتصامی ملقب به اعتصام الملک، از ادیبان و نویسندگان و مترجمان بنام عصر خود و مادرش، که اختر نام داشت .
پروین اعتصامی زیر نظر پدر و در محیطی علمی و ادبی تربیت شد و به بلوغ فکری و فرهنگی دست یافت و با افکار نخبگان ادب عصر خود آشنا شد. مقدمات فارسی و عربی را نزد پدر آموخت و در «مدرسه اناثیه امریکایی» تهران به تحصیل پرداخت و در ۱۳۰۳شمسی در 18سالگی از آن مدرسه فارغ التحصیل شد و مدتی نیز در همان جا تدریس کرد.
ازدواج پروین اعتصامی
پروین اعتصامی در تیر۱۳۱۳ ازدواج کرد. شوهرش که پسرعموی پدر او و افسر شهربانی بود، وی را چهار ماه پس از عقد ازدواج به کرمانشاه که محل خدمت وی بود برد، اما پروین پس از دو ماه و نیم اقامت در خانه همسر به منزل پدر بازگشت و در مرداد ۱۳۱۴رسماً از او جدا شد.
به گفته ابوالفتح اعتصامی، برادر پروین که منبع اصلی اطلاعات مربوط به زندگی خصوصی پروین است، «این ازدواج متناسب نبود» و «اخلاق نظامی» همسر پروین «با روح لطیف و آزاد» او مغایرت داشت، علاوه بر این، پروین از محیط منزه خانه پدری، پس از ازدواج «ناگهان به خانه ای وارد شد که یک دم از مشروب و دود و دم تریاک خالی نبود»
شعر پروین اعتصامی
شعر پروین را می توان از حیث صورت و معنی، براساس نوع و قالب و سبک و واژگان و وزن و مضمون و نیز طرز بیان مفاهیم و معانی بررسی کرد.
دیوان پروین مجموعاً مشتمل بر ۶۰۶، ۵ بیت در قالب ۲۰۹ قصیده و قطعه و غزل و مثنوی و ۵ قطعه کوتاه دو سه بیتی و یازده تک بیتی است و در آن جز پنج شش غزل دیده نمی شود.
وی چند سال پیش از مرگ خود، یک قسمت از اشعارش را که مطلوب طبعش نبوده سوزانده است.
شعر پروین «تعلیمی» و اخلاقی است، نه غنایی و تغزلی.
سبک شعر پروین اعتصامی
در تقسیم بندی شعر به نو و کهن، پروین را باید در ردیف کهن سرایان قرارداد، هرچند در بعضی از اشعار او بندرت ابتکاراتی برای دست یافتن به قالب های تازه مشاهده می شود. ملک الشعراء بهار سبک شعری پروین را سبکی مستقل می داند مرکب از دو سبک خراسانی در قصاید و عراقی در قطعات و مناظرات.
خصوصیت شعر پروین اعتصامی
خصوصیت دیگر شعر او یکدستی و یکنواختی همه جانبه ای است که در کل دیوان او دیده می شود و «احساسات متضاد و احوال و حوادثی که شاعر را برانگیخته، هیچ وقت طرز و سبک خاص او را از اختیارش» بیرون نیاورده است. آنچه شعر پروین را ممتاز ساخته، مضامین و معانی مندرج در اشعار اوست.
محتوای دیوان پروین اعتصامی
دیوان پروین آکنده از حقایق الهی و معنوی و مفاهیم عالی انسانی و پند و اندرز و توصیه به خردمندی و نکوهش کبر و غرور و نخوت و ظلم ، و نفرت از فقر و تبعیض و اختلاف طبقاتی و همدردی با مظلومان و بینوایان و رنجدیدگان و رنجبران است. رنگ ملایمی که از تابش نور عرفان و فلسفه به مفاهیم مورد نظر شاعر افتاده، چندان تند نیست که چشم عامّه خوانندگان را بیازارد، اما در عوض به شعر او جلا بخشیده است.
روح عاطفی پروین و احساسات زنانه و مادرانه او که عمدتاً در قطعات و مناظرات تجلی یافته، با روحی عرفانی و اخلاقی که در قصاید منعکس شده، ترکیب دلپذیری به وجود آورده است.
مضامین و معانی اشعار پروین اعتصامی
دیوان اشعار وی نیز از حوادث و وقایع شخصی و اجتماعی تقریباً خالی است و در آن غیر از قطعه ای که در «تعزیت پدر» و شعری که برای سنگ مزار خود سروده و نیز شعر «نهال آرزو» که برای جشن فارغ التحصیلی کلاس خود در جوزای (خرداد) ۱۳۰۳ گفته است و یکی دو شعر دیگر، شعر دیگری که صراحتاً به شناخت شخص شاعر کمکی کند، وجود ندارد.
آنچه از مضامین و معانی اشعار پروین می توان درباره خلقیات و روحیات او استنباط کرد، دلبستگی عمیق وی نسبت به پدر و استعداد وافر و شوق فراوان او به آموختن علم و دانش است و دیگر پاکی و پاکدامنی و روحیه ظلم ستیزی و مخالفت با ستم و ستمگران و حمایت و ابراز همدلی و همدردی با محرومان و ستمدیدگان. شاید همین روحیه سبب شده تا وی دعوت رضاشاه را برای آن که معلم ملکه باشد نپذیرد.
درگذشت پروین اعتصامی
پروین اعتصامی در سوم فروردین ۱۳۲۰، در آستانه سی و پنج سالگی، بیمار شد و در پانزدهم همان ماه (شب شنبه شانزدهم)، احتمالاً به مرض حصبه، درگذشت و در صحن حضرت معصومه (ع) در قم در مقبره خانوادگی در کنار پدر به خاک سپرده شد.
منابع
ابوالفتح اعتصامی، «تاریخچه زندگانی پروین اعتصامی»، در مجموعه مقالات، ص ۷.
ابوالفتح اعتصامی، «پاسخ به مقالات مجلّه روشنفکر راجع به پروین اعتصامی»، ج۱، ص۶۵، در مجموعه مقالات و قطعات اشعار که بمناسبت درگذشت و اولین سال وفات خانم پروین اعتصامی نوشته و سروده شده است، تهران ۱۳۵۳ش.
ابوالفتح اعتصامی، «تاریخچه زندگانی پروین اعتصامی»، ج۱، ص۷ـ ۸، در مجموعه مقالات.
حمید دباشی، «شعر، سیاست و اخلاق: ارمغان پروین اعتصامی به شعر معاصر فارسی»، مجله ایران شناسی.
محمد دبیر سیاقی، «پروین اعتصامی و کتاب تهمتِ شاعری بر ما مپسند»، کلک، ش ۸۵ ـ ۸۸ (فروردین ـ تیر۱۳۷۶).
ولی الله درودیان، درجستجوی سرچشمه های الهام شاعران و دو مقاله دیگر، تهران ۱۳۶۹ش.
محمدعلی عبرت نائینی، تذکره مدینه الادب، چاپ عکسی تهران ۱۳۷۶ش.
محمدرضا قانون پرور، «دنیای آرمانی پروین اعتصامی»، مجله ایران شناسی.
محمد قزوینی، مقالات علاّ مه قزوینی، گردآورنده عبدالکریم جربزه دار، تهران ۱۳۶۲ـ۱۳۶۶ش.
احمد کریمی حکاک، «پروین اعتصامی، شاعری نوآور: تحلیلی از شعر ' جولای خدا،»، مجله ایران شناسی.
مجموعه مقالات و قطعات اشعار که بمناسبت درگذشت و اولین سال وفات خانم پروین اعتصامی نوشته و سروده شده است، تهران ۱۳۵۳ش.
با تشکر فراوان از توجه شما عزیزان