ابیانه تهیه وتنظیم : محجوبه قاسمی استاد راهنما : مهندس خادمیان
روستای تاریخی ابیانه یکی از روستاهای استان اصفهان، تابع شهرستان نطنز و چهل کیلومتری شمال غربی نطنز واقع شده است. به اعتقاد مردم ابیانه، خاستگاه اولیه ابیانه بر روی ارتفاعات و منطقه ای به نام « گه بالا (gahebala ) « که در غرب ابیانه واقع است، قرار داشت و پس از آن در قسمت شرق ابیانه فعلی یعنی در دامنه کوهی به نام «کوه قلعه» و حوالی تپه ترابون مستقر شدند. امروزه بر اساس بررسی های باستان شناسی در این منطقه زیستگاهی ساسانی پیدا شده. ابیانه فعلی از محله اصلی تشکیل شده است :1- محله هرده (herde ) که قدیمی تر بوده و در شرق روستا قرار دارد. 2- محله پل (pal ) که در شمال راسته اصلی ده قرار گرفته است. 3- محله ارباب نشین یوسمون(yusmun ) که جدیدتر است و در جوار باغهای روستا قرار دارد.امروزه دو محله جدید،«زیارتگاه» و «پنجه علی» نیز به این سه محله اضافه شده که در غرب روستا و در ورودی غربی آن قرار گرفته اند. اما قدیمی ترین تا ریخ مکتوب، بنای ابیانه تاریخی است که بر روی منبر چوبی مسجد جامع حک شده است؛ 5466 . ق.
تاریخچه ابیانه
اقلیم: اقلیم دره ابیانه ترکیبی از آب و هوای مدیترانه است آمار زیر که از برداشت 10 ساله اخیر بدست آمده معرف چنین اقلیمی است میانگین درجه حرارت سالیانه = 6/11 درجه سانتیگراد میانگین سالیانه نزولات آسمانی= 1/182 میلی متر میانگین رطوبت نسبی= 46 درصد درجه خشک دمارتن= 43/9 خشک بناهای مسی: سختمانهای موجود در روستا از دوره سلجوقیان به بعد می باشند که در طول این سالها بارها مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته اند. – خانه های دوره سلجوقی: فرم این خانه ها دارای یک ایوان جنوبی.
نقش طبیعت در معماری ابیانه: روستای ابیانه یکی از مهمترین نمونه های تلفیق معماری با طبیعت است معماری که براساس اقلیم و شرایط محیطی شکل گرفته و مصالح آن بوم آورد می باشد( به موادی که از محیط اطراف گرفته و در دسترس اهالی باشد بوم آورد می گویند. به دلیل قرار گرفتن روستا در دامنه های کرکس و اقلیم منطقه، شکل و فن آوری ساخت بناهای ابیانه با روستا های کویری که به فاصله کمی از آن قرار دارند بسیار متفاوت است. مشخصه بارز و متفاوت بناهای این روستا با روستاهای نواحی کویری و مرکزی ایران، برون گرا بودن ساختمان ها در ابیانه است.به طور کلی در ایران ساختمان های سنتی برون گرا، فقط در کناره دریای خزر و کوهپایه های مجاور آن وجود دارد و روستای ابیانه از جمله معدود روستاهایی در نواحی مرکزی ایران است که دارای بناهایی برون گرا و فاقد حیاط مرکزی می باشد. به طور کلی دو گونه خانه در ایران از هم جدا می شوند، گونه های « برون گرا» و « درون گرا» بخش بزرگی از
سرزمین ایران دارای آب و هوایی گرم و خشک با بارندگی کم، همراه با طوفان های شن و آفتابی سوزان است. با توجه به این ویژگی های جغرافیایی و محلی، خانه را طوری طراحی کرده اند که هر نوع ارتباط مستقیم با عوامل جغرافیایی یاد شده، قطع و محیطی امن برای اهل خانه فراهم شود. در روستای ابیانه ، به دلیل قرار گیری بر روی شیب تند، احداث ساختمان های وسیع و حیاطهای بزرگ امکان پذیر نمی باشد. احتیاجی به حیاط مرکزی جهت فراهم نمودن یک شرایط اقلیمی مساعد نمی باشد. زیرا این شرایط در کل روستا فراهم است و اهالی می توانند بدون احساس ناراحتی از لحاظ حرارتی و رطوبت از طریق ایوان و بازشوهای از فضای سرسبز، محیط طبیعی و منظره زیبای دره استفاده کنند. قرار گرفتن خانه ها روی نشیب: حفاظت در برابر اشرار. گسترش روستا بر روی شیب کوه، باعث شده که از وزش بادهای شدید گرم خشک تویه ی مسن در امان باشد . این مسئله برای محفوظ نگاه داشتن بناها در مقابل فشارهای جانبی و هم اینطور کنترل حرارت، نقش مهمی دارد.
ساختمانهای روستا معمولاً دو تا سه طبقه ارتفاع دارند و نحوه قرار گیری خانه ها در شیب کوه موجب شده که از طبقه دوم بع بالا منظره زیبای دره مشاهده شود، علاوه بر آن تابش نور خورشید و جریان هوا به تهویه و مطبوع شدن هوای فضاهای داخلی کمک می کند. سرازیر شدن سیلابها که غالباً در بستر دره مسیر خود را باز می کنند و همینطور سیلابهای کوهستانهایی که مشرف به روستای ابیانه می باشند، عامل دیگری است که موجب استقرار روستا در مکان فعلی شده است. مصالح و ساختار: گروه اول مصالحی مانند سنگ و خشت که بیشتر بعنوان عناصر سازه ای عمودی در دیوارها، جرزهاو غیره استفاده می شود.
و گروه دوم انواع چوب که بعنوان عنصر کششی در سقفها و سردر بازشوها و موارد مشابه مورد استفاده قرار می گیرد. چوبهای مورد نیاز را از درختان کبوده، تبریزی، چنار، صنوبر، شاخ و برگ بید، نی و مانند آنها بدست می آورند. برای اندود درون و بیرون ساختمانهانیز از ملاک خاک قرمز و کاه استفاده می کنند که به دلیل چرب بودن جنس خاک، دوام خوبی دارد و مانع نفوذ رطوبت می شود خاک زرد (هوک زرا) و خاک سفید( هوک اسپی) نیز برای اندودخارجی مورد استفاده قرار می گیرد اما دوام خاک قرمز را ندارد. شکل طبیعی منطقه ای که روستای ابیانه در آن قرار گرفته به گونه ایست که اجاره هر فرم ساخت و ساز را نمی دهد. اکثر بناها به دلیل اینکه در دامنه ی صخره ای تپه واقع شده اند ، فاقد حیاط می باشند.
بناهای معروف قدیم ترین اثر تاریخی ابیانه آتشکده است که مانند دیگر بناهای ده در سراشیبی قرار گرفته است.. مهم ترین بنا و اثر تاریخی این روستا یک باب مسجد جامع و قدیم ترین اثر تاریخی این مسجد منبر چوبی منبت کاری آن است که در سال 466 هجری قمری ساخته شده است. مسجد قدیمی دیگر ابیانه مسجد برزله است که دارای فضای دلبازی است و روی لنگه در شرقی آن سال 701 ه ق . نوشته شده است که مربوط به دوره ایلخانان است. مسجد تاریخی دیگر ابیانه مسجد حاجتگاه است که کنار صخره ای در کوهستان بنا شده و بر در ورودی شبستان آن تاریخ 952 ه ق . مشاهده می شود. روستای ابیانه دارای دو زیارتگاه است: یکی مرقد شاهزاده عیسی و شاهزاده یحیی در جنوب روستا که به گفته اهالی فرزندان امام موسی کاظم بوده اند.و زیارتگاه دیگر ابیانه قدمگاه نامیده می شود. از جمله جاها و اماکن دینی دیگر ابیانه می توان از خانه غلام نادرشاه و خانه نایب حسین کاشی نام برد
غذاهای محلی و پوشاک: « گیپا» که در موقع سر برسیدن گوسفندان قلیه ای تهیه می شود یکی از غذاهای ویژه مردم ابیانه است که جنبه تشریفاتی نیز دارد. غذاهای «جوین» که شامل جو شیرین و ترش می شود« کاروانی» که با کشک ساییده و نعناع داغ و پیاز تهیه می شود« آردینه» که با سبزیهای محلی و دوغ و کشک « قرمه» یا « قلیه» که از گوشت گوسفند تهیه می شده روغن و نان محلی از جمله دیگر غذاهای مردم ابیانه است. اما پوشاک مردان ابیانه عبارت بوده از کلاه نمدی، زیرپوش قبا، شال کمر، تنبان گشاد از کرباس یا متقال، گیوه محلی و پشش زمستانی کمر چین یا سرداری، کفش چرمی ، شنل ترمه ایف کلاه قندی دست دوز و عرقچین که در حال حاضر در لباس محلی مردان تنها تنبان گشاد باقی مانده است. روی نخل طایفه هایی مشخص تعلق دارد. این حق به صورت مورثی به این افراد رسیده است. فردی که سوار نخل می شود باید در روز عاشورا و تاسوعا به حمل کنندگان نخل، ناهار و شام نذری بدهد. امروزه این غذاهای نذری را به همه افراد شرکت کننده در مراسم عزاداری می دهند.
حمل کنندگان نخل نیز در گذشته از طوایف خاصی بوده اند اما امروزه مردان جوان همه طوایف ایم محله می توانند در حمل نخل شرکت کنند. رسم است که در روز عاشورا نخل را بر زمین نگذارند. آن را از حسینیه تا سرچشمه( قبرستانی در شرق روستا) می برند و در چشمه به زمین می گذارند و بعد از صرف ناهار نذری نخل را به حسینیه بر می گردانند و آن را از کوه سرچشمه به بالا می کشند. قسمت بسیار مشکل حمل نخل محله پایین ، حمل نخل در این مسیر است. در روز عاشورا نخل مسیر طولانی تری را طی می کند. در واقع علاوه بر مسیر روز تاسوعا ، چند کوچه به طرف محله بالا حرکت می کند. در این روز نخل را در نقطه های بخصوصی که سال های سال متداول بوده است، بر زمین می گذارند. گاهی کسانی که نذر داشته باشند در پیش پای نخل گوسفندی قربانی می کنند.