رضا مرادی غیاث آبادی
اخترباستانشناس
استاد رضا مرادی غیاث آبادی ، درسال1345در تهران به دنیاآمد.
استاد درس خوانده ی رشته ی شرق شناسی – گرایش اختر شناسی – و دوره ی دکتری باستان شناسی – گرایش اخترباستان شناسی – است
وی مولّف مستقل 30 عنوان کتاب و 150 مقاله است؛ ک تابهای اثرگذار و بدیعی چون: اوستای کهن و فرضیه هایی پیرامون نجوم شناسی بخش های کهن اوستا ، مهاجرت آریاییان و چگونگی آب و هوا و دریاهای باستانی ایران، کتیبه ی داریوش در بیستون، سالنامه کورش و نبونید،
کارهای استاد رضا غیاث آبادی
راهنمایی های زمان جشنهای ملی ایران باستان، بناهای قدیمی و نجومی ایران و تاثیر باورداشت های کیهانی بر نگاره های باستانی گوی بالدار و … همچنین ایشان واضع نظریه ی کاربری تقویمی بناهای باستانی درایران نظیر: چارطاقی نیاسر و سکوهای 3گانه ی مجاور زیگورات چغار زنبیل، که حاصل سالها مطالعات میدانی و حدود 10 ها هزارکیلومتر سفر در ایران بوده است، می باشند.
چارتاقی نیاسر
چارتاقی نیاسر، بنایی باستانی از اواخر عصر اشکانی و یا اوایل عصر ساسانی است. این بنا جزو کهن ترین و بزرگترین نمونه های چارتاقی ایران و سالم ترین آنها است
بنا با قاعده ای مربع شکل، اما درواقع ذوزنقه ای با اضلاع تقریبی 12 متر است که برای ساخت آن تنها از سنگ های آهکی رسوبی و ملات گچ استفاده شده است. سبکی سنگ های متخلخل و سختی اندک و انعطاف پذیری ملات آن، موجب تحمل زمین لرزه ها و پایداری بنا در عمر نزدیک به دوهزار سال آن شده است. چهار سوی این بنا همانند دیگر چارتاقی ها کاملاً باز بوده و هیچگونه در یا پنجره و بازدارنده های دیگری برای ورود به آن، وجود نداشته است
تا مدت ها بر پایه روایت های داستان گونه کتاب (قم نامه) احتمال داده می شد که این بنا آتشکده ای از زمان اردشیر ساسانی باشد؛ اما تاکنون شواهد باستان شناختی و منابع مکتوب آن را تائید نکرده است
از این بنا نخستین بار توسط هوتوم شیندلر گزارشی مختصر منتشر شد و سپس آندره پ. هاردی بررسی کوتاه مدتی پیرامون آن انجام داد که در مجموعه "آثار ایران" توسط آندره گدار منتشر شد. گدار در توضیح گزارش شیندلر، کارکرد آتشگاهی این بنا را رد می کند. در سال 1380 کاربرد این بنا و نیز دیگر چارتاقی های ایران، به عنوان یک تقویم آفتابی یا شاخص اندازه گیری زمان با استفاده از تغییرات میل خورشید، توسط رضا مرادی غیاث آبادی شناسایی شد.
کارکرد چارتاقی نیاسر
در چارتاقی نیاسر کاشان سازوکاری اندیشیده و ساخته شده است که چند هنگام سالیانه را بتوان با دیدار طلوع خورشید از میان روزنه های تشکیل شده در میان اضلاع داخلی پایه های بنا تشخیص داد. این چارتاقی، تنها نمونه سالم باقی مانده از میان ده ها چارتاقی ایران است که پس از حدود دو هزار سال، همچنان کاربری تقویمی و رصدی خود را تا به امروز حفظ کرده است و می توان از جمله در آغاز زمستان و آغاز تابستان به مشاهده طلوع خورشید از میان روزنه های ویژه آن پرداخت.
در بسیاری از تقویم های آفتابی دیگر که این نگارنده آنها را معرفی کرده است، این امکان تنها با دیدار سایه های خورشید بامدادی فرا دست می آید؛ اما در چارتاقی نیاسر علاوه بر سنجش دقیق زمان از طریق سایه های ایجاد شده در میان پایه های چندگانه داخلی بنا که در حکم یک آفتاب سنج دقیق هستند؛ می توان قرص خورشید را نیز از روزنه ویژه ای که رو به سوی محل طلوع خورشید در انقلاب زمستانی و انقلاب تابستانی دارد، تماشا کرد.
در نزدیکی چارتاقی نیاسر، نمونه ای از یک ساعت آفتابی کهن نیز وجود داشته است که متاسفانه در سالیان اخیر منهدم شده است. این ساعت همراه با چارتاقی، مجموعه ای کامل از ابزارهای زمان سنجی را فراهم کرده بوده اند
رصد خورشید در چارتاقی
در چارتاقی نیاسر، محور و ساختار بنا و نسبت اندازه طول پایه ها به فاصله میان آنها و زاویه های منتج شده از آن به گونه ای است که در هنگام های گوناگونی از سال، پرتوهای خورشید به هنگام طلوع و غروب در راستاهای سنجیده شده ای از بنا می تابند. این پرتوها سایه هایی را بر نقاط خاصی در درون بنا ایجاد می کند و برخی از آنها که زمان های مهم و شاخصی را نشان می دهد
خط دیدهای دوگانهٔ طلوع انقلاب تابستانی
طلوع خورشید در انقلاب تابستانی، خط دید SS 1 در نقشه 3 حدود 5 دقیقه پس از طلوع
طلوع خورشید در انقلاب تابستانی، خط دید SS 2 در نقشه 3 حدود 5 دقیقه پس از طلوع
خط دید طلوع انقلاب زمستانی
طلوع خورشید در انقلاب زمستانی، خط دید WS در نقشه 4 حدود 2 دقیقه پس از طلوع
طلوع خورشید در انقلاب زمستانی، خط دید WS در نقشه 4 حدود 2 دقیقه پس از طلوع
خط دید غروب انقلاب تابستانی
غروب خورشید در انقلاب تابستانی، خط دید ST در نقشه 5 حدود 10 دقیقه پیش از غروب
خط دیدهای غروب انقلاب زمستانی
غروب خورشید در انقلاب زمستانی، خط دید WT 1 در نقشه 6 حدود 2 دقیقه پیش از غروب
رصدخانه مجاور زیگورات چغازنبیل
زیگورات چغازنبیل که از بزرگترین بناهای باستانی ایران به شمار می رود، به تمامی از خشت و آجر در زمینی به مساحت 11000 متر مربع و در 5 طبقه ساخته شده و ارتفاع آن در زمان آبادانی به قریب 50 متر و سطح زیربنای آن به 25000 متر مربع می رسیده است. هم اکنون نیمی از ارتفاع این بنا از بین رفته است.
رصدخانه مجاور زیگورات چغازنبیل
در سه سوی زیگورات چغازنبیل سه بنای کوچک آجری دایره ای شکل ساخته شده است که تنها یکی از آنها که در سوی شمال غربی قرار دارد تا حدودی سالم باقی مانده بود و دیگری که در سوی جنوب غربی قرار دارد به دست مرمتگران عضو هیئت کاوش فرانسوی شبیه به نمونه سالمِ شمال غربی بازسازی شد. در این بازسازی تنها نیمی از بنا ساخته شد و از بازسازی نیمه دیگر صرفنظر شد. بنای شمال شرقی کاملاً از بین رفته و تنها شالوده آن باقی مانده است.
در باره کاربرد این سه بنا نظریه های متفاوتی عرضه شده بود. رومان گیرشمن سرپرست هیئت کـاوش چغـازنبیـل و نیز آندره پـارو از آن به عنوان «پـوستامنـت» به معنای پایه مجسمه نام برده اند. عده ای دیگر آنرا سکو، نیمکت، مذبح، محراب و قربانگاه دانسته اند؛ و بعضی دیگر به دلیل شکل نیم دایره ای بنای بازسازی شده از آن به عنوان تریبون سخنرانی یاد کرده اند. غافل از آنکه شکل نیم دایره ای آن تنها به این سبب بوده که تنها یک نیمه آن به دست مرمتگران بازسازی شده است. البته و بی گمان احتمال «پایه مجسمه» بودن این بنا منافاتی با کاربرد تقویمی آن ندارد.
در چهار سوی این سه بنا، چهار آفتاب سنج آجری به شکل تاق نما یا پنجره نما ساخته شده است که با آفتاب سنج های رصدخانه نقش رستم شباهت ظاهری دارند.
به گمان این نگارنده، این سه بنا که بر روی هم مجموعه واحدی را تشکیل می دهند، یک رصدخانه یا تقویم آفتابی برای سنجش گردش خورشید و به تبع آن نگهداشتن حساب سال و سالشماری و استخراج تقویم و تشخیص روزهای اول و میانی هر فصل سال یا اعتدالین بهاری و پاییزی و انقلاب های تابستانی و زمستانی بوده است.
چگونگی ایجاد سایه ها در تقویم آفتابی زیگورات چغازنبیل طرح از غیاث آبادی
تغییرات زاویه بین گوشه های آفتاب سنج ها (که تعدا آنها در مجموع به 12 عدد می رسیده است) با تغییرات زاویه طلوع خورشید در آغاز هر یک از فصل های سال برابر است. یا عبارت دیگر این آفتاب سنج ها به گونه ای طراحی و ساخته شده اند که بتوان هنگام طلوع یا غروب خورشید با مشاهده سایه های متشکله در آن، آغاز یا میانه هر یک از فصل ها که منطبق با اعتدال های بهاری یا پاییزی و انقلاب های تابستانی و زمستانی می باشد را تشخیص داد. اینگونه گاهشماری که نه مبتنی بر ماه های دوازده گانه، که بر مبنای تقسیم برابر فصول به بازه های زمانی برابر است، در نظام گاهشماری گاهنباری ایران بکار می رفته است.
در چغازنبیل آجرهای سازنده این آفتاب سنج ها اختصاصاً برای همین کاربرد طراحی و قالب ریزی شده اند و دارای شکل خاص هشت ضلعی می باشند. بر روی شش ضلع بیرونی یک رج از این آجرها، کتیبه ای به خط و زبان عیلامی نگاشته شده است:
همچنین علاوه بر آفتا ب سنج های فوق، بنای زیگورات چغازنبیل بگونه ای ساخته شده است که زاویه خط افق با خطی فرضی که گوشه طبقه اول هر ضلع از بنا را به بالاترین طبقه وصل می کند، کاملاً برابر با زاویه و مسیر حرکت خورشید بامدادی در هنگام اعتدالین است. از آنجا که هر یک از طبقات زیگورات، کوچکتر از طبقات پایینی خود است، از نگاه ناظری که در محل رصدخانه ضلع شمالی ایستاده است؛ خورشید در مدتی کوتاه، چندین بار از پشت زیگورات طلوع و غروب ظاهری می کند. آشنایی کامل و بیشتر با این پدیده می بایست با تماشای فیلم تهیه شده، انجام پذیرد.
فهرست کتاب های منتشر شده از رضا مرادی غیاث آبادی
_1فرهنگنامه عکس ایران
Photographic Encyclopaedia of Iran
مجموعه عکس های مستند از دروازه ها، برج ها، خط ها، میل ها، سازها، پیکره ها، آتشکده ها و جام های باستانی ایران، همراه با زیرنویس های فارسی و انگلیسی، چاپ دوم، انتشارت نوید، 1376.
_2نقشه باستانی ایران
The Archaeological Map of Persia
جایگاه محوطه های باستانی و محل نام های جغرافیایی اوستا و شاهنامه در سراسر ایران بزرگ، چاپ چهارم، 1386.
_3نگاره های پیش از تاریخ ایران
The Prehistoric Pictures of Persia
طرح های مستند و طبقه بندی شده از حدود 300 نگاره پیش از تاریخی با زیرنویس فارسی و انگلیسی، چاپ سوم، انتشارات پژوهش، 1377.
_4منشور کورش هخامنشی
Cylinder of Cyrus
متن کتیبه حقوق بشر کورش و روشنگری هایی در باره آن به زبان های فارسی، انگلیسی، فرانسه و آلمانی، چاپ ششم، انتشارت نوید، 1386
_5کتیبه های میخی هخامنشی
Achaemenid Inscriptions
متن کامل کتیبه های فارسی باستان هخامنشی به خط میخی همراه با آوانوشت و ترجمه فارسی، چاپ سوم، انتشارت نوید، 1383.
_6 بیستـون
کتیبه داریوش بزرگ
Behistun, Inscription of Darius
متن کتیبه بیستون به زبان فارسی همراه با روشنگری ها و عکس های دقیق، چاپ سوم، انتشارت نوید، 1384.
_6رصدخانه خورشیدی نقش رستم
Naqsh-e Rustam, Calendrical structure
گزارش کشف کاربرد بنای کعبه زرتشت به عنوان یک تقویم آفتابی، انتشارت پژوهنده، 1378.
_7 رصدخانه نیمروز
Nimrouz, Calendrical structure
گزارش کشف کاربرد بنای دهانه غلامان در سیستان به عنوان تقویم آفتابی و احتمالاً منسوب به زرتشت، انتشارت پژوهنده، 1378.
_8تخت جمشید
بنای میهنی ایرانیان و انجمن همپُرسگی ملی
Persepolis
بررسی بناها، کتیبه ها، نگارکندها و ویژگی های جامعه هخامنشی بر مبنای آثار تخت جمشید و دلایل نگارنده در کاربری تخت جمشید به عنوان انجمن مشورتی و قانونگذاری ملل گوناگون، چاپ دوم، انتشارت نوید، 1376.
_9نظام گاهشماری در چارتاقی های ایران
Chartaqi: The Calendrical Structures
گزارش کشف کاربرد تقویمی بناهای چارتاقی و رد فرضیه آتشگاهی آنها، انتشارت نوید، 1380
_10نقش رستم و پاسارگاد، آرامگاه کورش هخامنشی
Naqsh-e Rustam and Pasargadae, Cyrus' Tomb
در باره آرامگاه کورش بزرگ و آثار باستانی، تقویم آفتابی، نگارکندها و کتیبه های نقش رستم، انتشارت نوید، 1380.
_11ایران، سرزمین همیشگی آریاییان
مهاجرت های آریاییان و چگونگی آب وهوا و دریاهای باستانی ایران
Aryans' Immigration
In Relation to the Ancient Seas and the Weather of Persia (Iran)
ابراز تردید در نظریه مهاجرت آریاییان به ایران و پژوهش هایی در آب و هوا و دریاهای باستانی ایران، چاپ سوم، انتشارت نوید، 1385.
_12بناهای تقویمی و نجومی ایران
Persian (Iranian) Calendrical structures
گزارش کاربردی رصدخانه ها یا بناهای تقویمی نویافته در ایران، چاپ دوم، انتشارت نوید، 1382.
_13تمدن هخامنشی
سیزده گفتار در بررسی های هخامنشی
Achaemenid Civilization
همراه با نخستین گزارش فارسی از رویدادنامه کوروش بزرگ و نبونید آخرین شاه بابل
شرکت بدر سیستم، 1386.