عنوان موج شکن های انزلی
مقدمه
یکی از آثار قدیمی بندر انزلی، موج شکنهای آنست که میتوان آنها را بعد از منار ( برج ساعت ) سمبل انزلی دانست . موج شکنها ، در واقع از شاهکارهای معماری اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم میلادی میباشد و زیبائی و ابهتی خاص به بندر انزلی بخشیده است و چشمان هر تازه واردی را که در ساحل دریا و بل.ار انزلی گردش میکند و یا از کانال بین انزلی و غازیان عبور مینماید ، خیره می سازد
جوانان ندانسته و پیرمردها ی ما ناخواسته ، هر یک به دلخواه خود ،درباره موج شکنها سخن ها برزبان می آورند و داستانها تعریف میکنند و با اینکه کارکنان ایرانی موج شکنها در قید حیات نیستند و پرونده احداث این پیکره عظیم که کانال انزلی را در مقابل امواج خروشان دریای خزر ، در آرامش نگاه میدارد . همراه کمپانی سازنده به روسیه برده شد و در بایگانی راکد اداره بندر و کشتیرانی نیز سابقه ای موجود نیست . نگارنده به ناچار از طریق مختلف و در حدود امکان ، اطلاعات دقیق و مستندی را جمع آوری ، تا ثبت در تاریخ انزلی گردد .
نظر به اینکه موج شکنها ، تحت نظر اداره بندر و کشتیرانی اداره میشود قاعدتا میبایستی جزو تاسیسات اداره بندر و کشتیرانی نوشته میشد ولی چون از بناهای تاریخی بندر انزلی است لذا از موسسات اداره بندر تفتیک و بخش بناهای تاریخی انزلی اضافه و ضمیمه گردیده است و خواننده در متن مطالب درباره موج شکن ها ملاحظه خواهد کرد که کلیه امورات آن وسیله اداره بندر اداره میشود .
« نیاز به موج شکنها »
در اکثر سفرنامه های خارجیان و ایرانیان که ازاین بندرعبور کرده اند چنین آمده است که امواج دریا بشدت بداخل کانال ما بین انزلی – غازیان یورش برده و بر ساحل آن و به کشتیها و کرجیها ، چه در کانال مستقر و چه به اسکله های ناقص آنروزی پهلو گرفته صدمات و خسارات فراوانی وارد میساخت و در بسیاری مواقع کشتیها قبل از تخلیه بار و مسافر ناچارا از راه آمده باز می گشتند و به داخل دریا مینامند که امواج خروشان دریا را بر ماندن در کانال انزلی ترجیح میدادند .
از این رو با توجه به ازدیاد تردد کشتیها و ایجاد امنیت برای آنها در لنگر گاه داخل خلیج ، همانند بنادر مهم دنیا نیاز به موج شکن میرفت . هر چند اصرار دولت روسیه تزاری جهت احداث بندر و موج شکنها را نمی توان خالی از مقاصد و منافع سیاسی و بسط نفوذشان در مناطق شمالی ایران دانست ، که خلاصه ای از چگونگی احداث بندر و موج شکن ها و تنقیه مرداب و خلیج انزلی در بخش تاریخچه اداره بندر و کشتیرانی اشاره شده است .
و بالاخره موج شکنها طبق قرارداد مورخه 1313 هجری قمری برابر با 1895 میلادی « 1274 شمسی – ن » وسیله کمپانیاحداث راه انزلی – قزوین ساخته شد که متن کامل این قرار داد که بین دولتین ایران و روسیه منعقد گردید در تاریخچه اداره بندر منعکس است .
« موج شکنهای چوبی »
در بعضی از سفرنامه ها صحبت از موج شکنهای چوبی به میان آمده است که فقط به ذکر تعدادی از آنها می پردازیم :
« اورسل » که در سال 1882 میلادی « 1261 شمسی – ن » از انزلی دیدن کرده مینویسد : « کمی دورتر از موج شکنها » .
« لرد کرزن » که در سال 1889 میلادی « 1268 شمسی – ن » از طریق انزلی عبور میکرد می نویسد :
( خوشبخت مسافری که اوضاع دریا ، به وی اجازه پیاده شدن می دهد . آن وقت هم که تازه از دهانه موج شکن ها گذشت باید تمام مرداب را طی کند و به بندر انزلی برسد . )
کدام موج شکن ؟ در حالیکه « اورسل » 13 سال و « لرد کرزن » 7 سال قبل از انعقاد قرار داد احداث بندر و موج شکن ها از انزلی دیدن کرده اند ، چنین به نظر میرسد که قبل از اینکه قرار داد بندر و موج شکن ها امضاء شود موج شکنهائی در انزلی وجود داشته است .
« ن . پ . مامونتوف » مامور روسیه که در سال 1908 میلادی « 1287 شمسی – ن » از انزلی میگذشت و می نویسد :
(موقع موقع پیاده شدن از کشتی بدقت متوجه اطراف شدم و غیر از موج شکن چوبینی که آن هم در شرف انهدام بود چیزی ندیدم).
« رابینو » که تحقیقات خود را در سال 1911 میلادی « 1290 شمسی – ن » انجام داده می نویسد :
( کشتیها در غازیان ، در طول دو موج شکن چوبی بار خود را خالی میکنند)
بطوریکه ملاحظه میشود « مامونتوف » و « رابینو » هم از موج شکنهای چوبی سخن میگویند آیا آنها از موج شکن های انزلی و غازیان که نیمه کاره بوده یاد می نمایند یا اینکه منظور اسکله چوبینی بوده که کشتی ها بدانها پهلو میگرفتند ؟
« به مو » نویسنده فرانسوی در کتاب « شهرهای ایران » که در فرانسه انتشار داده می نویسد :
( قبل از اینکه موج شکنها ساخته شود ، موج شکنی چوبی به طول 200 متر وجود داشته است .)
و شاید این همان موج شکنی باشد که در بالا از آن یاد گردیده است :
آقای حاج حمد الله خوش گفتار 77 ساله میگوید :
( بطوریکه در کودکی دیدم اسکله مانندی قدیمی که بیش از یکصد متر درازا داشته بطوریکه عمودی به ساحل بلوار بود که البته چوبهایش پوسیده شده بود و مجددا تعمیر کرده بودند و کرجی و قایق ها را به آن چوبها می بستند . شاید به عنوان موج شکن بوده و یال به همین منظور چوب ها را کوبیده بودند .
ولی جلوی کوچی دریا « دریای کوچک » از انتهای موج شکن به سوی شرق که خلیج مانندی بود چوبهایی به ردیف فرو کرده بودند تا موج به ساحل نکوبد )
« چگونگی ساختمان موج شکنها »
متاسفانه کتاب یا نشریه ای که از چگونگی احداث موج شکن ها درانزلی حکایت نماید در دسترس نگارنده قرار نگرفت وآنچه که متعاقبا خواهد آمد معتبرترین اطلاعات در این باره می باشد .
طبق مدارک موجود در بایگانی راکد گمرک انزلی که مربوط به سال 1323 میباشد چنین آمده است :
( بندر پهلوی ، دارای دو موج شکن به طول 1270 متر است و در قسمت مشرق و مغرب شهر واقع شده است و فاصله بین بندر پهلوی و غازیان را از امواج دریا و طوفانهای شدید محفوظ نگهمیدارد و برای کشتی ها از آسیب و خطرات طوفان دریا ، پناهگاه خوبی است .
1- ساختمان موج شکن در قسمت غازیان « شرقی » بطول 750 متر و عرض 6 متر طرز ساختمان آن از دو طرف تیرهای چوبی بطول 12 متر مایل برای صندوق بندی کوبیده شده که به همدیگر به توسط پیچ و مهره های بلند به قطر 5 سانتی متر که مطابق عرض موج شکن باشد متصل گردیده و اطراف تیرها کیه های سنگی بتونی ریخته و هم چنین « فاشین » بندی گردیده داخل تیرهای مزبور عرضا سه ردیف تیرهای عمودی هر کدام بطول 10 متر برای سوار کردن زیر بتون ، کوبیده شده میان تیرهای مزبور سنگهای لاشه که از معدن سیاوزان حمل شده ریختند . روی بتون از سنگهای 30*30 کوهی چیده شد و بند کشی شده است .
2- موج شکن طرف غربی بندر پهلوی « غربی » بطول 520 متر و نظیر ساختمان موج شکن غازیان بنا شده است . ساختمان اینموج شکن تقریبا 36 سال پیش بنا شده است .
روی موج شکن ها یک چراغ 500 شمع به ارتفاع 12 متر برای دیده بانی کشتیها در شب نصب شده است و طول موج شکنها چراغ های کوچک نیز در فاصله معین به ردیف دیده می شود . روشنائی چراغهای مزبور از کارخانه برق اداره بندر داده میشود .
در ص 259 اطلاعات عمومی یا دایره المعارف اجتماعی درباره موج شکن ها از قول حسین قنبری نوشته است :
موج شکن های بندر پهلوی که در سال 1905 میلادی شروع و درزیر نظر دو نفر مهندس بنام علی اف و پلوتونف در سال 1914 خاتمه یافت . موج شکن غربی انزلی بطول 520 متر و موج شکن غازیان بطول 650 متر و سنگهای کار شده در موج شکن ها از پونل استخراج و از طریق کپور چال به انزلی حمل گردید .
دولت تزاری شوروی عهده دار ساختن موج شکنها شده و بوسیله شرکتهای مختلف در احداث موج شکن ها اقدام که ابتدا چهار ردیف شمعهای چوبی کوبیده میشود که پس از ریختن سنگ و شن شمعها مدت 5 سال موج شکن ها را برای نشست راکد گذاردند و بعدا با بستن برزنت اقدام به ساختن موج شکن کردند
آنچه مسلم است اطلاعات در بایگانی راکد گمرک بیشتر و جامع تر بوده است زیرا مطلب از گزارش گمرک انزلی به تهران برداشت شده و با توجه به دسترسی تهیه کنندگان گزارش به اسناد رسمی صحیح ترین به نظر می رسد .
در دفتر راهنمای شهرداری بندر پهلوی انزلی که در سال 1348 شمسی منتشر شده است حاکی است که :
موج شکن های بندر پهلوی 80 سال پیش ساخته شده ، بدین طریق که ابتدا از چوب های نراد میخ کوبی و پس از آن داخل تیرها را سنگ ریزی نموده اند بعد از مدت پنج سال که نشست کرد روی آنرا به ضخامت هشت سانتی متر بتون ریزی و سپس رویش سنگ چینی کردند .
این عمل بدست پیمانکاران ایرانی و یونانی و روسی ، در زمان دولت تزاری صورت گرفته و مهندسین آن دو نفر به نامهای « پلاناتوف و علی اف » بوده اند .
مرحوم اسماعیل ایران نژاد از پدرش استاد عبدالله که سر استاد نجاران موج شکن بود نقل می کند :
برای حمل وسایل سنگین جهت احداث موج شکنها ، جرثقیل آهنی روی تخته روانی شناور ، سوار کردند و از آن استفاده می نمودند و روی موج شکن ها بعدا ریل آهنی کشیدند و سنگ و وسایل دیگر را وسیله واگن به تدریج تا انتهای موج شکن ها می رساندند .
ابتدا ی تیرهای بلند که چوب گرد نراد روسی بود در زمین فرو کردند . آنگاه دور تا دور تیرها را با برزنت محصور کردند و سپس با یک پمپ آب دستی که دسته هائی دو طرفه داشته و مثل « الاکلنگ » آنرا پائین و بالا می بردند . آب داخل محوطه برزنت را خارج و با خشک کردن ، آنجا را برای ریختن سنگ و کارهای دیگر آماده میکردند.
این تلمبه دستی را یکی از مهندسین روسی مامور احداث موج شکن ها در انزلی ساخته سپس ایناختراع خود را در پطرزبورگ به ثبت رسانده است .
در مطلب برداشت شده از بایگانی راکد اداره گمرک به کلمه « فاشین » برخورد کردیم کهنتیجه تحقیق درباره آن به قرار زیر است :
فاشین ، عبارت از ترکه بلند درختان جنگل سیاوزان بوده که 8-10-12 متر ارتفاع داشته است . ابتدا مفتولهائی را در فاصله معین روی زمین قرار داده و آنگاه وسط آنرا با سنگ کوهی پر میکردند و بعد ترکه ها را با مفتول هائیکه قبلا زیر آنها نهاده بودند با وسیله ای دستی می پیچاندند تا به صورت دایره ای به قطر تقریبا یک متر درآید ، در نتیجه فاشین استوانه ای در حدود 10 تا 12 متر و با قطر یک متر که دیواره بیرون آن از ترکه ها و داخل آن سنگ کوهی بوده است .
آنگاه فاشین آماده شده را در کنار میخ های پوبی قسمت بیرونی و طرفین موج شکنها به آب انداخته تا از ضربه ها امواج بر تیرهای چوبی جلوگیری نماید و بر استقامت چوبها در مقابل ضربات موج بیافزاید .
میخ های بلند چوبی را وسیله میخکوب مخصوصی و دستی که عبارت بود از یک تخته روان چوبی شناور که روی آن پهار پایه ای دو به دو قائم بر سطح تخته روان استوار کرده بودند . وزنه ای آهنی در وسط این چهر چوب قرار داده و آنرا با طناب وسیله چرخ دنده بزرگ که با دست میچرخانیدند بالا کشیده پس از توقف در بالاترین حد رها کرده و بر سر میخ چوبی رها نموده با همین ضربات تیرهای چوبی به زمین فرو میرفت .