جوندگان
مقدمه
جوندگان (Rodents) گروه بزرگی از پستانداران را تشکیل می دهند. به طوری که بیشتر از 2700 گونه جونده در سراسر دنیا وجود دارد.
در حقیقت 42 درصد از کل پستانداران روی زمین، جوندگان هستند.
جوندگان خیلی زودتر از انسان ظاهر شدند و در حدود 50 میلیون سال قدمت دارند.
با هوشترین مخلوقات بعد از انسان و میمون هستند.
جوندگان نقش مهمی را در شبکه غذایی هم به عنوان مصرف کننده گیاهان و قارچها و هم به عنوان منبع غذایی برای شکارچیان بزرگ دارند.
این موجودات مهندسان محیطی مهمی هستند و به انتشار گرده و دانه و اکسیژن رسانی خاک از طریق فعالیت های حفاری و نقب زدن کمک می کنند.
دارای پراکنش وسیع در سطح کره زمین هستند.
خود را با هر شرایطی وفق می دهند.
تنوع و فعالیت جوندگان در ایران پس از روسیه از سایر کشورهای همسایه بیشتر است.
در ایران تاکنون در حدود 64 گونه جمع آوری و شناسایی شده است.
در خراسان در حدود نیمی از جوندگان کشور انتشار دارند و تاکنون بیش از 35 گونه شناسایی شده اند.
طول عمر متوسط بین 18 تا 24 ماه دارند.
نداشتن دندانهای نیش (انیاب)
وجود فاصله نسبتا وسیعی بنام دیاستما (diastema) بین دندانهای پیشین و آسیا
دندانهای پیشین دائما در حال رشد می باشند بنابراین برای کوتاه کردن دندانها ناگزیر به جویدن اشیاء و مواد غذایی بطور دائم هستند.
رفتار شناسی حواس و تولید مثل در جوندگان
موش ها دارای رفتارهای خاصی هستند که مربوط به قدرت زیاد بعضی از حواس پنجگاه آنها است.
حس شنوایی در جوندگان
حس شنوایی در موش ها بسیار قوی است. به طوری که می توانند هر صدایی را از فاصله 15 سانتی متری به خوبی تشخیص دهند.
حدود شنوایی آنها تقریبا شبیه به انسان است با این تفاوت که موش ها می توانند فرکانس های بالا (بالاتر از 45 کیلو هرتز) را نیز بشنوند (انسان تنها صداهای بین 17 تا 20 کیلو هرتز را می تواند بشنود).
موش ها برای کشف محیط اطراف خود از حس شنوایی استفاده می کنند بطوری که موقعیت توپوگرافی منطقه، محل وجود غذا، آب و پناهگاه و همچنین مسیر رفت و آمد، موانع موجود در بین راه و نقاط خطرناک را تشخیص دهند.
حس بویایی در جوندگان
حس بویایی یکی از مهمترین احساس ها در موش ها می باشد.
از این رو می توانند از وجود جنس های مخالف اطراف خود و همچنین وجود دشمنان آگاه شوند.
آنالیز اطلاعات زیستی مربوط به موش ها و ژنوم انسان نشان داد که انسان ها حدودا 350 نوع گیرنده بویایی دارند در حالی که این تعداد در موش ها حدود 1000 نوع گیرنده بویایی می باشد.
همچنین در موش ها سیستم بویایی دیگری به نام ومرونازال(Vemeronasal) وجود دارد که در انسان موجود نیست.
عمل بوییدن اطلاعات مهمی در مورد سیستم ایمنی موش ها به منظور انتخاب جفت برای تولید مثل و یا جلوگیری از از تولید فرزندان و دیگر رفتارها نیاز داشته باشند را بدست می دهند.
حس بینایی در جوندگان
بسیاری از موش ها دارای حس بینایی تغییر شکل یافته اند.
اصولا حس بینایی در موش ها قوی نبوده ولی به نورهای خیلی روشن و زیاد حساس می باشند.
اغلب پستانداران از جمله موش ها، کوررنگی دارند و اغلب رنگها از نظر موش با زمینه خاکستری دیده می شود.
در اکثر طعمه های مسموم از رنگ زرد یا قرمز استفاده می شود تا مورد مصرف پرندگان و انسان قرار نگیرد.
بطور کلی رنگها نقش عمده ای در جلب موش ها به طرف ماده غذایی ندارند.
بینایی نقش نسبتا کمی در زندگی موش ها بازی می کند در حالی که چشمان موش مشخصا برای دیدن در شب و فعالیت های شبانه بکار می رود.
قدرت تشخیص اشکال و حرکات در مورد موش بسیار خوب است موش ها می توانند اشیاء را تا 15 متر دورتر تشخیص دهند و حتی می توانند عمق آنها را نیز تشخیص دهند.
تولید مثل در جوندگان
بسیاری از رفتارهای تولید مثلی و اجتماعی موش ها مربوط به اثر هورمون ها و فرمون ها است.
قدرت تولیدمثل بالا و رشد سریع نوزادان باعث شده جمعیت آنها دچار تغییرات زیادی نشود.
هر موش بطور متوسط در هر سال 4 تا 7 بار حاملگی دارد و در هر دوره 6 تا 17 نوزاد به دنیا می آورد.
شرایط محیطی بر تعداد دفعات حاملگی ها تاثیر دارد بدین صورت که جمعیت های وحشی در پاییز و زمستان تولید مثل نمی کنند و حداکثر تولید مثل در تابستان صورت می گیرد. حال آنکه موش های خانگی همزیست با انسان در طول سال تولید مثل می کنند.
دوره حاملگی (gestation) 18 الی 20 روز طول می کشد.
در سردترین و گرمترین ماههای سال فعالیت تولیدمثلی کاهش می یابد.
گاهی زمستان کوتاه و معتدل دوره تولیدمثل موشها را جلو می اندازد.
اگر زمستان سرد و طولانی باشد ولی به بهار و تابستان مساعد ختم شود، عامل مثبتی در تولیدمثل جوندگان می باشد
نوزاد های 2 یا 3 روزه Rattus rattus هر نوزاد در حدود 50 میلی متر طول دارد و نوزاد ها دارای رنگ قرمز، چشمان بسته و لخت می باشند.
یک نوزاد 13-14 روزه Bandicota بتدریج از مو پوشیده می شود و چشم ها همچنان بسته است از سن 28 تا 35 روزگی چشم ها بتدریج باز می شود.
تراکم جمعیت و چرخه تولید مثل جوندگان می تواند به مراحلی تقسیم شود:
فاز افزایش جمعیت- تعداد جمعیت در این زمان افزایش قابل ملاحظه ای دارد.
فاز پیک جمعیت- تغییر کمی در تعداد جمعیت اتفاق می افتد.
فاز کاهش جمعیت- تعداد بتدریج در یک دوره زمانی سقوط می کند. اگر این فاز بیشتر از یک سال طول بکشد ممکن است در طی فصل تولید مثل تعداد بهبود یابد.
فاز خفیف- دوره ای که تراکم جمعیت پایین و تغییر جمعیت کم یا بدون تغییر می باشد.
رژیم غذایی جوندگان
رژیم غذایی جوندگان در مجموع گیاهخواری است(بذر، ساقه، ریشه و برگ درختان) .
رژیم غذایی می تواند به سوی تخصص یابی پیش برود (به عنوان مثال میکروتوس ها از پوست گیاهان به صورت انتخابی استفاده می کند) لیکن هرگز به سمت مونو فاژی نمی رود.
تعدادی از آنها حشره خوار و گوشتخوار هستند.
تعدادی از جوندگان از قارچ ها تغذیه می کنند مانند سنجاب ها و این جوندگان به سم قارچ های سمی مانند آمانیت حساس نیستند.
حرارت زیاد مصرف غذای روزانه جوندگان را کاهش می دهد.
مواد غذایِی
تغذیه جوندگان در سال گذشته و ذخیره غذایی آنها در جنگل می تواند عاملی برای افزایش و کاهش جمعیت شان باشد.
محل فعالیت
برحسب اینکه کانون فعالیت مرتع، مزرعه…باشد سرعت ازدیاد جمعیت متفاوت است. بطوری که وجود کانون جمعیت در مزارع به ازدیاد تراکم موش ها کمک می کند.
ذخیره اولیه تراکم
اگر جمعیت مولد در اوایل بهار بالا باشد می تواند بسیار خطرناک تر از زمانی باشد که جمعیت کمی از سال قبل باقی مانده است. یعنی اگر مبارزه سال قبل خوب و منطقی باشد، برای سال بعد خطرات کمتری گریبان گیر خواهد بود.
اکثر جوندگان دارای زندگی شبانه اند و تمام روز را در لانه ای که در آن از رطوبت اشباع است می مانند و شب که درجه رطوبت بیرون بیشترین حد است از لانه بیرون می آیند.
روز و شب فعال: موش مغان…
روز فعال: کلاهو (سنجاب زمینی)، خرگوش موش…
شب فعال: بیشتر جوندگان مانند موش ورامین، تشی، جربیل هندی، موش کور…
تقسیم بندی جوندگان از نظر زمان فعالیت
سوراخ های حفر شده توسط جوندگان معمولا ار دو الگوی زیر تبعیت می کنند:
مجاری زیر زمینی با ساختار کروی و پیچیده مانند مجاری های زیر زمینی جوندگان روز فعال ، مثل کلاهو و موش مغان معمولا مجاری زیر زمینی در چندین ردیف و بطور کامل حفر می کنند.
مجاری زیر زمینی با ساختار ساده و طویل مانند مجاری زیر زمینی جوندگان شب فعال، که غالبا در طول روز از سوراخ های خود بیرون نمی آیند و از این رو دارای مجاری زیر زمینی ساده و طویلی هستند مانند جربیل هندی، موش ورامین … .
اهمیت مبارزه با جوندگان
خسارت موشها به جوامع انسانی از طریق انتقال انواع بیماریها
خسارت موشها به جوامع انسانی از طریق صدمه به موادغذایی و محصولات کشاورزی
سایر خسارت ها
خسارت موشها به جوامع انسانی از طریق صدمه به موادغذایی و محصولات کشاورزی
خسارت مستقیم:
خسارت و صدماتی که مستقیما با تغذیه از موادغذایی به انسان وارد می شود. به عنوان مثال یک موش خانگی 10 تا 15 درصد وزن خود را (روزانه 28 گرم) در روز غذا می خورند.
خسارت غیر مستقیم:
با ریختن فضولات و ادرار و موهای بدن محصول را غیرقابل استفاده می کنند.
در مزارع با تغذیه از ریشه و حفر سوراخهای فراوان باعث از بین رفتن گیاه و کاهش عملکرد محصول می شود.
انحراف جریان آب از مسیر اصلی با حفر لانه های فراوان، درنتیجه راندمان آبیاری کاهش می یابد.
سایر خسارت های ایجاد شده توسط جوندگان
ایجاد آتش سوزی در انبارها از طریق جویدن کابلهای برق
جویدن کابل تلفن
خسارت به مراکز کامپیوتری و از بین بردن اطلاعات مراکز
خسارت به اشیاء قیمتی، لباسها، تابلوها و نسخ خطی
نحوه خسارت گربه تیغی (تشی) به درخت توت که ارتفاعی بیش از یک متر دارد. این نوع خسارت می تواند در جنگل ها از لحاظ تجاری بسیار جدی باشد.
نحوه خسارت موش کور بر روی باغهای مرکبات
نحوه خسارت موش ورامین بر روی درخت خرما
معرفی مهمترین جوندگان خسارت زا در بخش کشاورزی
مهمترین جوندگان خسارت زا در بخش کشاورزی
موش کلاهو Spermophilus fulvus
مشخصات:
در استان های خراسان ، قزوین ، زنجان و همدان وجود دارند .
جثه نسبتا بزرگ و دم کوتاه
چشم ها درشت و لاله گوش بسیار کوچک
رنگ بدن در سطح پشت دارای زمینه زرد و با سایه ای از رنگ قهوه ای در وسط
جمجمه کوتاه و پهن و پوزه ضخیم و کوتاه
اغلب بر روی دو پا می ایستد
نحوه زندگی:
روز فعال
هنگام خطر از خود صدای نافذی تولید و ناگهان مخفی می شود.
دارای خواب زمستانی که در تابستان شروع و تا اواسط زمستان ادامه دارد.
سوراخهای وسیع تا عمق بیش از یک متر حفر و لانه خود را از گیاهان خشک و مواد دیگر می پوشاند.
بعد از طلوع آفتاب از لانه خارج می شود.
در دشتها و کوهپایه های نزدیک کشتزارها و مزارع دیم و غلات زندگی می کند.
از نباتات وحشی و غلات دیم و بهاره و یا ریشه ، برگ و دانه گیاهان تغذیه می کند.
دارای یک نسل در سال
تعداد نوزادان 5 تا 9 نوزاد
نحوه مبارزه:
فصل مبارزه از اواسط اسفند تا اواخر خرداد ماه
مبارزه مکانیکی
ریختن آب در لانه ها
شکار
تله گذاری
دود دادن لانه ها زیرا سوراخ لانه ها محدود است.
مبارزه بیولوژیکی
جانوران شکاری، چون می تواند بر روی دوپا بیاستد موجب می گردد دردسترس شکارچیان از جمله روباه، سگ و عقاب قرار گیرد.
مبارزه شیمیایی
قرص فسفید آلومینیوم (فستوکسین) (2 قرص در هر لانه فعال)
فسفوردوزنگ
تهیه طعمه مسموم به نسبت 2 تا 5/2 درصد
گردپاشی روی علف هایی که بصورت توده درآمده اند.
موش ’مغان Microtus socialis
مشخصات:
در بیشتر نقاط کوهپایه ایی با 250میلی متر بارندگی ، مناطق خشک و آفتابی
از دسته موشهای کوچک به رنگ قهوه ای
اندازه دم حدود یک سوم طول بدن و کاملا پوشیده از مو
پوزه نسبتا کوتاه و در اطراف پوزه سبیل های زیاد به رنگ قهوه ای یا سفید
نحوه زندگی:
روز و شب فعال
به صورت دسته جمعی زندگی می کند.
در زمان طغیان سوراخهای لانه بسیار نزدیک و زیاد می باشد و دارای چند سوراخ ورودی به تعداد 4 تا 8 عدد
لانه ها پرپیچ و خم و طولانی می باشد.
تولیدمثل سریع در سال تا 5 بار بچه می زاید
تعداد نوزادان 17 نوزاد
نحوه مبارزه:
مبارزه باید بطور دائم در کانونهای دائمی صورت گیرد.
مبارزه مکانیکی
رعایت نظافت در صحرا و ساختمان
تله گذاری
آبیاری و غرقاب و شخم زدن
مبارزه بیولوژیکی
استفاده از جانوران شکاری مثل روباه و سگ
مبارزه شیمیایی
طعمه مسموم با فسفوردوزنگ به نسبت 2 تا 5/2 درصد + روغن 2درصد (3 تا 5 گرم در هر لانه فعال)
سموم ضد انعقادی (5 تا 10 گرم در هر لانه فعال)
موش کور Ellobius fuscocapillus
مشخصات:
در غرب و مرکز – شمال شرق و شرق کشور فعالیت دارد
جمجمه برای زندگی در خاک سازش یافته
دم کوتاه و از پای عقب کوتاهتر و کاملا از مو پوشیده شده
دندانهای پیشین بالا به طرف جلو امتداد دارد
چشم ها ریز و دید بسیار ضعیف
رنگ موها سیاه رنگ
نحوه زندگی:
شب فعال
در باغ و کشتزارها و چمنزارها و نواحی کوهستانی زندگی می کند.
خواب زمستانی ندارد
تعداد نوزادان 3 تا 4 نوزاد
نزدیک سوراخ لانه توده ای از خاک به قطر تقریبی30 سانتی متر و ارتفاع 10 سانتی متر تشکیل می دهد.
نحوه مبارزه:
مبارزه شیمیایی
طعمه مسموم فسفوردوزنگ به نسبت 2 تا 5/2 درصد
سموم تدخینی
سموم ضد انعقادی (5 تا 10 گرم در هر لانه فعال)
مبارزه مکانیکی
شخم زدن با تراکتور
خراب کردن لانه ها با بیل
قرار دادن تله دافوس در داخل لانه جدید
موش ورامین Nesokia indica
رنگ خاکستری کم رنگ مشخصات:
در اغلب نقاط کشور فعالند
تا قهوه ای
چشمها درشت و گوشها کوچک
هیکل عضلانی
دم دارای پوشش فلسی (قهوه ای) و کوتاه
جثه متوسط
دستها و پاها بزرگ و قوی، انگشت اول در دست کوچک شده و تبدیل به یک برجستگی شده
ناخن دست بلند و نوک تیز
نحوه زندگی:
شب فعال
در مکانهای مرطوب، کنار برکه ها و کانالهای آبیاری و در پای درختانی که بصورت قطره ای آبیاری می شوند.
در سطح زمین به ندرت دیده می شود
روزها لانه ها را با خاک می بندند
دالانهای بلندی با انشعابات فرعی بطول چند متر و تا یک متری عمق زمین حفر می کند
خاک به صورت تپه کوچکی در کنار لانه (هرمی شکل) دیده می شود.
از ریشه و قسمتهای زیرزمینی گیاه استفاده می کند
در سراسر طول سال تولید نسل می کند
تعداد نوزادان 2 تا 8 نوزاد
موش ورامین Nesokia indica
نحوه مبارزه:
مبارزه مکانیکی
رعایت نظافت در صحرا و ساختمان
تله گذاری
آبیاری و غرقاب و شخم زدن
مبارزه بیولوژیکی
استفاده از جانوران شکاری مثل روباه و سگ
مبارزه شیمیایی
طعمه مسموم فسفوردوزنگ به نسبت 2 تا 5/2 درصد (5 تا 10 گرم در هر لانه فعال)
سموم ضدانعقادی
جربیل هندی Tatere indica
مشخصات:
اغلب در نقاط جنوبی کشور دیده می شوند.
رنگ بدن در سطح پشتی نخودی قهوه ای با سایه ای از سیاه
وجود موهای بلند روی دم که در انتها موها بصورت دسته جارویی قرار دارند
دم بلند و اغلب از سر و بدن روی هم تجاوز می کند
لاله گوش بزرگ و بیضی شکل و چشم ها درشت
نحوه زندگی:
شب فعال
لانه موش ساده و دارای اتاق مرکزی که قطر آن از دیگر قسمت ها وسیع تر می باشد
از دانه و پیاز و مواد گیاهی تغذیه می کند
از لحاظ انتقال بیماری به انسان مهم است
3 تا 4 بار در سال تولید نسل می کند
تعداد نوزادان 8 نوزاد
نحوه مبارزه:
سم فسفوردوزنگ به نسبت 2 تا 5/2 درصد به صورت طعمه خشک و تر (10 تا 25 گرم در هر لانه فعال)
سموم ضدانعقادی
موش سیـاه Rattus rattus
مشخصات:
160 تا 240 گرم، رنگ بدن سیاه یا خاکستری گاهی قهوه ای با شکم سفید یا خاکستری
پوزه نوک دار و برجسته و بینی برجسته
گوش بزرگ و بدون مو و چشم ها بزرگ
دم ظریف و بلندتر از طول سر و بدن
مدفوع به صورت پراکنده و به شکل موز و به اندازه 15 میلی متر
نحوه زندگی:
گوشتخوار، ولی به میوه جات و سبزیجات علاقه دارد
بدون آب می تواند تا یک هفته زنده بماند.
قادر به نقب زدن نیست و بالارونده و قدرت صعود زیاد دارد
در ارتفاعات و به ندرت در فاضلاب دیده می شود
عادت به جابجایی دارد
تولید نسل در سال 5 تا 6 بار و تعداد نوزادان 6 تا 8 نوزاد
نحوه مبارزه:
در مزارع، سم فسفوردوزنگ به نسبت 2 تا 5/2 درصد (5 تا 10 گرم در هر لانه فعال)
در اماکن و حاشیه شهرها و انبارها از سموم ضدانعقادی (10 تا 20 گرم در هر لانه فعال)
موش قهوه ایی Rattus norvegicus
مشخصات:
در اغلب نقاط کشور یافت می شوند
200 تا 300 گرم، رنگ بدن خاکستری مایل به قهوه ای
پوزه کلفت و کوتاه و بینی بدون برجستگی
گوش کوچک و پر مو و چشم ها کوچک
دم ضخیم و برهنه و کوتاهتر از طول سر و بدن
مدفوع به صورت پراکنده یا متراکم و به شکل مخروطی و به اندازه 20 میلی متر
نحوه زندگی:
گوشتخوار، گاهی از سبزیجات استفاده می کند
نیاز شدید به آب دارد
زندگی در مکانهای مرطوب و یا در طبقات پائین ساختمان
قادر به نقب زدن و قدرت صعود ار ارتفاع و قادر به شنا می باشد
در داخل و خارج فاضلاب منازل وجود دارد
تولید نسل در سال 5 تا 6 بار و تعداد نوزادان 8 تا 12 نوزاد
نحوه مبارزه:
در مزارع، سم فسفردوزنگ به نسبت 2 تا 5/2 درصد (5 تا 10 گرم در هر لانه فعال)
در اماکن و حاشیه شهرها و انبارها از سموم ضدانعقادی (10 تا 20 گرم در هر لانه فعال)
خرگوش موش (پیکای افغانی، موش کوهی، موش بی دم) Ochotona rufescens
مشخصات:
در شمال شرق، شرق و مرکز ایران دیده شده
بدن دارای موهای خاکستری مایل به سفید، قهوه ای
دم کوتاه
پوزه کوتاه، گوشها کمی گرد و چشم ها کوچک
خرگوش موش (پیکای افغانی، موش کوهی، موش بی دم) Ochotona rufescens
نحوه زندگی:
روز فعال
بصورت کلنی در ارتفاعات، بین شکاف سنگها و نزدیک باغات زندگی می کنند.
لانه دارای 1 تا 2سوراخ می باشد.
چندین بار تولید مثل می کند و هر بار 4 تا 6 بار بچه می زاید.
دوره بارداری 21 روز است.
از نباتات و علوفه تغذیه می کنند.
خواب زمستانی ندارند.
نحوه مبارزه:
مبارزه مکانیکی
ایجاد مانع در اطراف درختان
مواد فرار دهنده مانند دوغ آب آهک
شکار و تله گذاری
مبارزه بیولوژیکی
به علت اینکه عادت دارد بالای تخته سنگها بایستد دردسترس شکارچیان قرار می گیرد
مبارزه شیمیایی
سم فسفوردوزنگ به نسبت 2 تا 5/2 درصد
سموم ضدانعقادی
مریون ها Meriones spp.
مشخصات:
اندازه بزرگ
دم دو رنگ در سطح بالا و پایین تیره تر و در پهلوها روشن تر
نحوه زندگی:
به صورت کلنی کوچک زندگی می کند
لانه دارای چندین راهرو و چندین سوراخ خارجی است
آلودگی به اکتوپارازیت ها که ناقل بیماریهای خطرناک می باشد
نحوه مبارزه:
طعمه مسموم فسفوردوزنگ به نسبت 2 تا 5/2 درصد (5 تا 10گرم در هر لانه فعال)
سموم ضدانعقادی (10 تا 20 گرم در هر لانه فعال)
قرص فستوکسین (ا تا 2 عدد)
مریون Meriones spp.
موش شگول(سنجابک) ْGlis glis
مشخصات:
اندازه متوسط
رنگ بدن در پشت و پهلوها خاکستری تیره
روی پیشانی تا بالای پوزه روشن تر
بدن و دم پر مو شبیه سنجاب
سبیل زیاد و بلند
نحوه زندگی:
شب فعال
لانه خود را در سوراخها و حفره های میانی شاخه های درختان می سازد و گاهی از لانه متروکه پرندگان استفاده می کند
غذایش بلوط، زیتون، گردو، فندق…
در سال یک بار تولید نسل می کند
خواب زمستانی طولانی و برای زمستان آذوقه ذخیره می کند
بیشتر به ذخیره چربی زیر پوست متکی است
نحوه مبارزه:
طعمه مسموم فسفوردوزنگ به نسبت 2 تا 5/2درصد+2درصد روغن آفتابگردان+میوه های مورد علاقه
سموم ضدانعقادی به صورت واکس بلوک
تشی(گربه تیغی) ْHystrix indica
مشخصات:
بزرگترین جونده در ایران
بدن از موهای خشن و زبر پوشیده شده و قسمتی از موها در پشت و پهلوها و روی دم تبدیل به تیغ شده
دندانهای پیشین نارنجی پررنگ
نحوه زندگی:
در تمام دوره سال فعالیت می کند.
شب فعال
در سال یک نسل دارد. دوره حاملگی ماده ها در زمستان بوده و زایمان در اوایل فروردین شروع می شود. تعداد بچه ها در هر نسل 1تا3 بچه می باشد.
در مناطق جنگلی که تراکم درختان کم است و دامنه کوهها و جلگه های وسیع و در شیب تپه ها یافت می شود.
با توجه به پایین بودن میزان تولیدمثل و آسیب پذیری کمتر در مقابل شرایط محیطی تغییرات جمعیت گسترده نمی باشد ولی به علت فعالیت زیاد آثار مخربی را نشان می دهد.
عمدتا گیاهخوار ولی از مواد گوشتی و نان نیز استفاده می کند.
لانه از راهروهای متعددی که گاهی چندین در خروجی دارد.
طول لانه ها به 13 تا 18 متر هم می رسد
نحوه مبارزه:
مبارزه مکانیکی
در کنار سوراخ ورودی و خروجی یک گودال به عمق یک متر و قطر 50 سانی متر حفر و روی آن را با گیاه می پوشانند. تشی در هنگام خروج از لانه و دخول در آن گودال می افتد، بلافاصله به محل رفته و آن را کشت و از گودال خارج می کنیم.
ایجاد موانع مثل کانال، دیوار در اطراف مزارع و باغات
تله گذاری
شکار با تفنگ یا وسایل موثر دیگر
مبارزه فیزیکی
دود دادن لانه ها
مبارزه زراعی
کشت گیاهان تله ای در جنگلها و نهالستان: انتخاب گیاهان مورد علاقه تشی مثل کدو و هندوانه به عنوان کشت تله، موجب تجمع تشی ها در مزرعه شده و با طعمه مسموم آنها را بین برد.
مبارزه شیمیایی
طعمه مسموم فسفردوزنگ به نسبت 2 تا 5/2درصد
سموم ضدانعقادی به صورت واکس بلوک
مدیریت کنترل جوندگان
شناسایی جونده مورد نظر
تعیین تراکم جمعیت
نوع کشت و محصول
انتخاب بهترین روش و یا تلفیقی از روشهای کنترل
چگونگی شناسایی جونده مورد نظر
شکار نمونه و تشخیص از راه کلید
مشاهده مستقیم
محل زندگی و طرز لانه سازی آنها
آثار و بقایای بجای مانده
چگونگی تعیین تراکم جمعیت
تعیین تراکم بدین منظور انجام می گیرد:
برای اینکه مشخص شود تعداد جوندگان فعال در سطح مورد نظر چقدر می باشد.
آیا نیاز به مبارزه می باشد یا خیر.
در عملیات مبارزه با جوندگان مضر کشاورزی حداقل در دو نوبت تعیین تراکم لازم است:
یکی قبل از مبارزه برای پیدا کردن لانه های اصلی و یا ورودی های اصلی موش ها در سطح مزرعه، که این امر موجب می گردد :
اولا طعمه ها در جاهای مناسب قرار گیرد.
ثانیا از اتلاف زمان و سم جلوگیری شود.
نوبت بعدی در آخر مبارزه برای بررسی چگونگی تاثیر سموم فوق و ارزیابی نتایج حاصل از مبارزه
در طول تابستان افزایش جمعیت ادامه دارد تا زمانی که رفته رفته هوا سرد شود و مواد غذایی در دسترس کم شود.
لذا باید در این مرحله به جمعیت ضربه وارد کرد که این زمان درست همزمان با اوائل بهار و اواخر تابستان است که این امر باعث می شود در طول تابستان و پاییز جمعیت آنها بطور قابل ملاحظه ای کاسته شود.
از طرفی در طول پاییز و زمستان میزان زادآوری آنها با توجه به کاهش درجه حرارت کم می شود و تعداد نوزادان در هر زایمان نیز بطور قابل توجهی کاهش می یابد.
بنابراین در طول پاییز و زمستان به ندرت نیاز به مبارزه می باشد و این روش را در اغلب استان های کشور به غیر از چند استان گرمسیر که تراکم جونده بطور مستمر وجود دارد می توان اعمال کرد.
بنابراین لزوم انجام عملیات تعیین تراکم در دو زمان یعنی اوایل بهار که جمعیت رو به افزایش است و دوم در اواخر تابستان و یا اوایل پاییز زمانی که جمعیت در حال افت است بسیار ضروری به نظر می رسد.
روشهای مبارزه با جوندگان
مبارزه زراعی
مبارزه مکانیکی
مبارزه بیولوژیکی
مبارزه ژنتیکی
مبارزه شیمیایی
روشهای مبارزه با جوندگان
مبارزه مکانیکی
استفاده از تله
تله ها از دیر باز مورد استفاده واقع می شده اند.
هر چند اطلاعات دقیقی درخصوص مقایسه این روش با سایر روش های کنترل وجود ندارد با اینحال چنانچه بصورت صحیح بکار گرفته شود می تواند بسیار موثر واقع شوند.
کار با تله ها نیاز به مهارت داشته و پذیرفتن زحمت سرکشی روزانه و ضدعفونی تله ها را نیز بدنبال دارد.
این روش در مواقعی که استفاده از سموم به مصلحت نمی باشد بخصوص بواسطه خطرات جانبی استفاده از سموم برای اطفال و حیوانات اهلی و یا در محیط های کوچکی مثل خانه و انبار های مواد غذایی بسیار موثر است.
مبارزه مکانیکی
مزایای استفاده از تله
پرهیز از خطرات ذاتی جونده کش ها
مشاهده میزان موفقیت در مبارزه با جوندگان
امکان معدوم کردن لاشه و درنتیجه حذف مشکل بوی فساد لاشه که در روش استفاده از سموم ممکن است ایجاد شود.
صرف نظر از تنوع شکل تله ها می توان تله ها را به 3 گروه کلی تقسیم کرد:
تله های زنده گیر (Live trap)
تله های کشته گیر (Snap trap)
تله های چسبی
نحوه قرارگیری تله در کنار دیوار و در مزرعه
تله های کشته گیر (Snap trap)
از ساده ترین و در عین حال یکی از موثرترین تله ها، تله های فنری، فوری، کمر شکن و یا کشنده می باشند که دارای فنر، قلاب، یا ماشه طعمه و صفحه زیرین از جنس چوب، پلاستیک یا فلز می باشد.
این تله ها در ابعاد مختلف وجود دارد.
این تله ها در کناره های دیوار و مکان های تردد جوندگان کار گذاشته می شود.
باید توجه داشت ماشه این تله به سمت دیوار باشد طعمه به راحتی از ماشه جدا نگردد و هر روز مورد سر کشی قرار گیرد در صورت به تله افتادن، جونده از معدوم شود و تله ضد عفونی گردد.
در این تله فنر قوی باعث تحرک میله فلزی می شود که معمولا روی جمجمه فرود می آید و آن را خورد می کند.
نوع دیگر از تله های کشته گیر بدن حیوان یا دست و پای آن را می گیرند و به نام عمومیSteel trap نامیده می شوند که بصورت یک فنره و دو فنره ساخته شده اند.
محل قرار دادن تله ها
چون موش ها معمولا راههایی را برای عبور و مرور انتخاب می کنند که کنار دیوار یا پناهگاه ها باشد بنابراین تله ها را باید بر اساس این رفتار موش ها در مسیر رفت و آمد آنها قرار داد.
رعایت نکات زیر در هنگام تله گذاری، بازده عملیات را افزایش می دهد:
هر چه تعداد تله های بکار رفته بیشتر باشد نتیجه بهتری عاید می گردد. بهتر است از تعداد زیادی تله در اولین مرحله مبارزه استفاده نمود و در صورت لزوم تدریجا از تعداد آن کاسته شود.
تله ها را بهتر است با کیسه یا چیز هایی شبیه به آن پوشاند و برای آن که حس ترس از اشیای جدید در حیوان از بین برود حدود 5تا10 روز تله نگاهداشته شود و آن را جابه جا نکرد.
لزوم استفاده از ایستگاه های طعمه
حفاظت طعمه از رطوبت و گرد و غبار
فراهم کردن محیطی حفاظت شده و ایجاد احساس امنیت در هنگام تغذیه
عدم دسترسی انسان و همچنین سایر موجودات غیر هدف به طعمه های سمی
کمک به جلوگیری از پراکنده شدن تصادفی طعمه های سمی در محیط
فراهم نمودن سرکشی آسان و مشاهده میزان موفقیت در مبارزه با توجه به استفاده جوندگان از طعمه های سمی تعبیه شده.
مبارزه زراعی
غرقاب کردن مزرعه
شخم زدن
استفاده از حصارهای پلاستیکی یا نصب توری در اطراف مزرعه
مبارزه زراعی
مبارزه بیولوژیکی
استفاده از عوامل ضد بارداری و عقیم کننده (سدیم فلورایدکه به صورت خوراکی در اختیار موش قرار می گیرد و بر قابلیت باروری موش های نر اثر می گذارد).
استفاده از جانوران شکاری(گربه، جغد، شاهین و مار…).
حذف یا کاهش عوامل ضروری حیات جوندگان (آب، غذا و پناهگاه)
ایجاد بیماری
مبارزه بیولوژیکی
معرفی سموم مورد استفاده در کنترل شیمیایی جوندگان
در چه شرایطی از سموم جونده کش استفاده می شود؟
کاربرد سموم قبل از بروز خسارت
در این حالت ماده سمی به طور دائم در محل زندگی جونده قرار داده می شود یا بسته به شرایط در طول فصل رشد محصول مصرف می شود.
در برخی حالات نیز ممکن است سم تنها چند هفته بعد از کاشت محصول یا از شروع گلدهی تا انتهای فصل رشد به کار برده شود. در این حالت در صورتی که سموم به موقع مصرف شوند، نیاز به مراقبت و در نظر گرفتن دایمی جمعیت جونده نبوده و خصوصا در مواردی که جمعیت بالایی از موش های صحرایی در اطراف مناطق مسکونی وجود داشته باشد، بسیار موثر خواهد بود.
کاربرد سموم در زمان بروز خسارت
کاربرد سموم در زمان بروز خسارت نیاز به واکنش فوری دارد زیرا در غیر این صورت اجتناب از خسارت در زمان طغیان جمعیت، غیر ممکن خواهد بود.
هزینه انجام این روش کمتر از روش قبل است و در مبارزه با جوندگان به این صورت عمل می شود.
فسفوردوزنگ(Zinc phosphide)
نام عمومی: زینک فسفاید
گروه: ترکیب غیرآلی (معدنی)
فرمول و وزن مولکولی: P2Zn3، 1/258
نام تجاری: Ratol, Ridall
فرمولاسیون ثبت شده در ایران: 2% P 16% P 21% Pa
تاریخچه: این سم در اوایل سال 1900 در ایتالیا معرفی و در خلال جنگ دوم جهانی مصرف آن متداول گردید.
نحوه تاثیر: موش کش گوارشی، با واکنش با اسیدهای معدی، فسفین آزاد می کند که وارد جریان خون شده و کلیه و کبد و قلب را از بین می برد.
شکل ظاهری: پودر خاکستری مایل به سیاه با بوی مشخص سیر و مزه قوی.
موارد مصرف: علیه موش مغان، تاترا، مریون های غلات، موش ورامین در باغات میوه و نیشکر
مقدار مصرف: طعمه= 2 گرم روغن+ 100گرم گندم+ 2تا5/2 گرم سم(2تا5/2درصد)
سمیت: LD50 ماده موثر برای موش صحرایی 7/45 میلی گرم بر کیلوگرم است.
ادامه…
پادزهر: محلول پرمنگنات خورانیده شود.
مصرف: این سم بعلت سمیت زیاد برای پستانداران باید تحت مراقبت پرسنل فنی انجام شود. این سم بصورت خشک پایداری زیاد ولی در هوای مرطوب بتدریج ایجاد فسفین می کند که بسیار خطرناک است.
برودیفاکوم (Brodifacoum)
گروه: آنتی کواگولانت ،جزء سموم نسل جدید می باشد.
فرمول و وزن مولکولی: C31H23BrO3، 4/523
نام تجاری: Klerat
فرمولاسیون ثبت شده در ایران: 005/0% B
تاریخچه: این سم در سال 1976 بوسیله هادلر(Hadler) و شادبولت (Shadbolt) معرفی گردیده است.
نحوه تاثیر: موش کش آنتی کواگولانت، بازدارنده چرخه ویتامین K1
شکل ظاهری: پودر سفید چرک
موارد مصرف: علیه موشهای کشاورزی و انباری و خانگی (ورامین، قهوه ای، سیاه و مهاجر)
مقدار مصرف: طبق دستور بر چسب سم
سمیت: LD50 برای موش صحرایی 3/0 میلی گرم بر کیلوگرم وزن بدن
پادزهر: ویتامین K1
بصورت طعمه 005/0 درصد واکس بلوک و پلیت می باشد (10گرم برای هر موش).
برومادیالون (Bromadialone)
گروه: آنتی کواگولانت ، جزء سموم نسل جدید می باشد.
فرمول و وزن مولکولی: C30H23Br4، 4/527
نام تجاری: Lanirat
فرمولاسیون ثبت شده در ایران: 005/0% B
نحوه تاثیر: تشکیل پروترومبین را متوقف کرده و باعث خونریزی داخلی می شود.
موارد مصرف: جهت مبارزه با موش ورامین و انباری
مقدار مصرف: طعمه مسموم آماده مصرف و گرد فرموله شده
پادزهر: ویتامین K1
سمیت: LD50 برای موش صحرایی 25/1 میلی گرم بر کیلوگرم وزن بدن
طعمه این سم برای جوندگان لذیذ می باشد.
کوماتترالیل (Coumatetralyl)
گروه: آنتی کواگولانت ، از سموم نسل قدیم می باشد.
فرمول و وزن مولکولی: C19H16O3، 3/292
نام تجاری: Racumin
فرمولاسیون ثبت شده در ایران: 6/0% P
نحوه تاثیر: باعث توقف سنتز پروترومبین و مانع انعقاد خون می گردد.
شکل ظاهری: پودر کریستال سفید مایل به زرد
موارد مصرف: علیه موشهای انباری (خانگی، قهوه ای، سیاه، مهاجر)
مقدار مصرف: طبق دستور برچسب سم (مولتی دز است و مصرف آن کم شده است)
سمیت: LD50 برای موش صحرایی 16 میلی گرم بر کیلوگرم وزن بدن
پادزهر: ویتامین K1
طعمه مسموم این سم باعث ترس موش نمی شود.
سولفاکوئینوکسالین+کلروفاسینون(Chlorophacinone+sulfaquinoxaline)
گروه: آنتی کواگولانت، سموم نسل جدید می باشد.
نام تجاری: Actosin-c
فرمولاسیون ثبت شده در ایران: 019/0% + 006/0% B
موارد مصرف: علیه موشهای انباری و ورامین
مقدار مصرف: طعمه آماده مصرف
پادزهر: ویتامین K1
سمیت: LD50 برای موش صحرایی 15/3 میلی گرم بر کیلوگرم وزن بدن
کوماکلر (Coumachlor)
گروه: آنتی کواگولانت، از سموم نسل قدیم می باشد.
فرمول و وزن مولکولی: C19H15ClO4، 3/342
نام تجاری: Tomorin
فرمولاسیون ثبت شده در ایران: 20% P 6%P 1% B
نحوه تاثیر: مانع انعقاد خون می شود.
شکل ظاهری: کریستال های بی رنگ
موارد مصرف: علیه موشهای انباری موارد مصرف: علیه موشهای انباری (خانگی، قهوه ای، سیاه، مهاجر)
مقدار مصرف: طبق دستور برچسب سم
سمیت: LD50 برای موش صحرایی 33 میلی گرم بر کیلوگرم وزن بدن
پادزهر: ویتامین K1
طعمه مسموم این سم باعث ترس موش نمی شود.
وارفارین(Warfarin)
گروه: آنتی کواگولانت
فرمول و وزن مولکولی: C19H16O4، 3/308
نام تجاری: Warfarin
فرمولاسیون ثبت شده در ایران: 25/0% 021/0% B 20% P 25% WP 15% WP
نحوه تاثیر: مانع انعقاد خون می شود.
شکل ظاهری: کریستال جامد سفید رنگ
موارد مصرف: علیه موشهای انباری موارد مصرف: علیه موشهای انباری (خانگی، قهوه ای، سیاه، مهاجر)
مقدار مصرف: طبق دستور برچسب سم
سمیت: LD50 برای موش صحرایی 10 میلی گرم بر کیلوگرم وزن بدن
پادزهر: ویتامین K1
طعمه مسموم این سم باعث ترس موش نمی شود- به گزارشی ایجاد مقاومت در آنها دیده شده و بزودی از فهرست سموم خارج خواهد شد.
(Sodium cyanide)سیانید سدیم
گروه: سموم تدخینی (فومیگانت ها)
فرمول و وزن مولکولی: NaCN، 49
نام تجاری: Cymag
فرمولاسیون ثبت شده در ایران: 40% P
نحوه تاثیر: موش کشی که مانع انتقال اکسیژن از هموگلوبین به بافتهای سلولی می شود (حشره کش تماسی).
شکل ظاهری: پودر سفید
موارد مصرف: علیه کلاهو در زراعت غلات
مقدار مصرف: 1تا3 گرم در هر لانه از اواخر زمستان تا اوایل تابستان، بعنوان حشره کش و جونده کش تدخینی در محل های بسته مثل انبار غلات و در بعضی کشورها در گلخانه ها مصرف می شود. نمک سدیم و پتاسیم آن در اثر رطوبت هوا به گاز HCN تبدیل می گردد. و برای مبارزه با خرگوش و موش از طریق تدخین دانه مصرف می گردد.این سم بسیار خطرناک می باشد و مصرف آن توسط پرسنل فنی باید انجام پذیرد (دیگر تولید نمی شود).
سمیت: LD50 برای موش صحرایی 44/6 میلی گرم بر کیلوگرم وزن بدن
پادزهر: EDTA
گروه: سموم تدخینی (فومیگانت ها)
فرمول و وزن مولکولی: AlP، 96/57
نام تجاری: Phostoxin (Fumi-cell)
فرمولاسیون ثبت شده در ایران: 56% Tb
نحوه تاثیر: این سم تحت در اثر رطوبت با ایجاد گاز فسفین مانع انتقال اکسیژن از هموگلوبین به بافتهای سلولی و باعث خفگی می شود.
شکل ظاهری: کریستال خاکستری تیره(به شکل قرص های به وزن 3 گرم)
آلومینیوم فسفاید (Aluminum phosphide)
موارد مصرف: علیه موش کلاهو در زراعت غلات
مقدار مصرف: 1 الی 2 قرص در دهانه لانه ها قرار داده می شود و سپس مدخل لانه با خاک مسدود می کنند و بسته به مقدار رطوبت و حرارت محیط، معمولا چند ساعت طول می کشد تا لانه تدخین گردد.
سمیت: LD50 برای موش صحرایی 20 میلی گرم بر کیلوگرم وزن بدن
این سم بسیار خطرناک می باشد و مصرف آن توسط پرسنل فنی باید انجام گیرد.
گروه: سموم تدخینی (فومیگانت ها)
فرمول و وزن مولکولی: MgP
نام تجاری: Phostoxin (Fumi-cell)
فرمولاسیون ثبت شده در ایران: 66% Tb
نحوه تاثیر: این سم تحت در اثر رطوبت با ایجاد گاز فسفین مانع انتقال اکسیژن از هموگلوبین به بافتهای سلولی و باعث خفگی می شود.
منیزیم فسفاید (Magnesium phosphide)
موارد مصرف: علیه موش کلاهو در زراعت غلات
مقدار مصرف: 1 الی 2 قرص در دهانه لانه ها قرار داده می شود و سپس مدخل لانه با خاک مسدود می کنند و بسته به مقدار رطوبت و حرارت محیط، معمولا چند ساعت طول می کشد تا لانه تدخین گردد.
سمیت: LD50 برای موش صحرایی 40 میلی گرم بر کیلوگرم وزن بدن
این سم بسیار خطرناک می باشد و مصرف آن توسط پرسنل فنی باید انجام گیرد.
پادزهر: داروی گلوکو کوردیکویدزها (مانند پردلیزولون).
گروه: سموم فلج کننده اعصاب، نوروتوکسین(Neurotoxins)
این سم بصورت:
N-methyl-2,4-dinitro-N-(2,4,6-tribromophenyl)-6-(trifluoromethyl benzenamine
ویژگی : این سم بی بو و بدون رنگ می باشد.در آب حل شدنی نیست و به صورت کریستال جامد از خانواده دی فنیل آمین ها می باشد.
نام تجاری: کاتلفار(Katelfar)
(Bromethalin) برومتالین
تاریخچه: در سال 1985 برای کنترل جوندگانی که به سموم ضدانعقادی واکنش نشان داده اند تهیه شده است و تنها با یک بار مصرف برای جوندگان بسیار کشنده است.
نحوه تاثیر:
نحوه عملکرد این جونده کش مانند آنتی کواگولانت ها نبوده بلکه باعث جلوگیری از فسفریلاسیون اکسیداتیو در میتوکندری در سیستم مرکزی عصب می شود، درنتیجه موجب کاهش ATP کاهش یافته و از فعالیت آنزیم سدیم/کلسیم آتپاز جلوگیری می گردد.
درنتیجه این عمل مایع مغزی-نخاعی تجمع می یابد و موجب افزایش فشار مغز می شود و درنتیجه موجب تشنج و نهایتا مرگ می گردد.
مواد و روش مصرف: برومتالین جهت از بین بردن انواع موش ها (صحرایی و خانگی) در اماکن پرورش طیور، کشاورزی، صنعتی و همچنین منازل کاربرد دارد.
مقدار مصرف:
موش صحرایی: 12-2 بسته پلت 14 گرمی در مسیر موش ها به طول 10-5 متر جهت طعمه گذاری در نظر گرفته می شود.
موش خانگی: به تعداد 2-1 بسته در مسیری بطول 10-5 متر جهت از بین بردن موش ها طعمه گذاری می گردد.
پادزهر: داروهای مدر و کورتیکوستروئیدها
خصوصیات و وجه تمایز برومتالین در مقایسه با سایر جونده کش ها
توقف عمل تغذیه در موش ها
سرعت عمل در از بین بردن موش ها نسبت به سایر موش کش ها
سهولت روش مصرف
استفاده از این موش کش در اماکنی که موش ها به سایر سموم مقاومت نشان می دهند.
نکاتی درباره کنترل هر چه بهتر جوندگان مضر کشاورزی
نکاتی درباره کنترل هر چه بهتر جوندگان مضر کشاورزی
سعی شود بهداشت و نظافت باغ رعایت شود(هرس شاخ و برگ درختان، جمع آوری خار و خاشاک از سطح باغ، دفع علفهای هرز و…)
حتی المقدور سعی شود مبارزه به صورت همگانی انجام شود و باغات و مزارع مجاور همزمان مبارزه را شروع کنند تا کلیه کانون های آلودگی یکباره معدوم شوند.
در صورت استفاده از طعمه مسموم سعی شود ابتدا لانه های فعال و غیرفعال کوبیده شده سپس طعمه ها در روز بعد در بالا و اطراف لانه ها و یا در مسیر عبور موش پاشیده شود.
از دست زدن به طعمه در حین ساختن طعمه مسموم جدا خودداری کنید.
سعی شود در زمستان از طعمه های خشک نظیر گندم، ذرت و آفتابگردان و در تابستان از طعمه های تازه و آبدار نظیر سیب زمینی، هویج و یونجه استفاده شود.
پس از هر طعمه پاشی در مبارزه بعدی حتما طعمه را عوض کنید زیرا موش حیوان باهوشی است و از طعمه مسموم قبلی مصرف نمی کند.
سعی شود طعمه مسموم در روز مبارزه تهیه شود و مبارزه با موش هر 15 یا 25 روز در زمستان و درتابستان هر 10 روز تکرار شود.
برای تهیه طعمه مسموم و پخش آن در مزرعه لازم است کارگران مجهز به دستکش پلاستیکی و ماسک بوده و در حین طعمه پاشی از خوردن و آشامیدن و کشیدن سیگار جدا خودداری کنند.
رعایت تناسب در تهیه طعمه مسموم خیلی مهم است، زیادی سم در تهیه طعمه نتیجه عکس می دهد.
در صورت مبارزه با سموم گازی در انبارها و محیط های سر بسته به ازاء هر متر مکعب یک عدد قرص و در باغات و مزارع در یک یا دو سوراخ به ازاء هر 1 تا 2 عدد قرص گذاشته سپس کلیه سوراخها را مسدود کنید.
با استفاده از این دستگاه دخالت دست به حداقل می رسد و درصد مواد مورد نظر در تهیه طعمه مسموم کاملا رعایت می شود.
دستگاه تهیه طعمه مسموم، ابداعی کارشناسان حفظ نباتات استان آذربایجان غربی
با توجه به نمودار زیر از میان سموم مصرفی در سطح کشور سموم حاد (سم فسفوردوزنگ) از بیشترین درصد استفاده بر خوردار است.
39 %
19%
5%
30 %
7%