تحلیل مجموعه امیر چقماق-یزد
معرفی امیر چخماق یزد
امیرچخماق میدانی در شهر یزد است که در زمان تیموریان ساخته شده و شامل بازار، مسجد، تکیه و دو آب انبار می باشد. این میدان از همان ابتدا یکی از میدان های اصلی شهر بود که مردم برای مراسم های مختلف در آن جمع می شدند.
مسجد امیر چخماق که به نام مسجد جامع نو و یا مسجد دهوک نیز شناخته می شود، قدیمی ترین بنای مجموعه امیرچخماق است و در ضلع جنوبی میدان قرار دارد.
یک ورودی مسجد از کوچه مجاور، و راه دیگر ورود به آن، از صحن (حیاط) بقعه ستی فاطمه است؛ به این ترتیب صحن مشترکی بین بقعه و مسجد وجود دارد. این مسجد دارای دو شبستان زمستانی و تابستانی است. در قسمت تابستانی آن و در بالای محراب بادگیر بسیار زیبایی قرار دارد که در ضلع جنوب غربی و مشرف بر کوچه است. شبستان زمستانی ؛ که در دو سوی دالان ورودی واقع شده و نور آن با سنگ مرمر تامین می شود.
تاریخچه میدان امیرچخماق
میدان امیر چخماق، اثری از قرن نهم هجری و زمان حکومت تیموریان بر ایران بوده و توسط امیر جلال الدین چخماق ساخته شده است. وی که از سرداران و امرای شاهرخ تیموری بود، پس از رسیدن به مقام حاکمیت یزد، با همکاری همسر خود، ستی فاطمه خاتون، مجموعه ای متشکل از تکیه، میدان، حمام عمومی، کاروانسراها، خانقاه، قنات خانه و چاه آب سرد را برای آبادانی یزد ساخت. مهم ترینِ این بناها مسجدی با نام مسجد جامع نو در محلی به نام ده یا کوی دهوک سفلی بود. وی در جلوی این مسجد، میدانگاهی بزرگ نیز ایجاد کرد تا جلوه ای متفاوت به آن بخشد. آن میدانگاه از همان زمان به میدان امیر چخماق مشهور شد و کمی بعدتر، بنای مسجد را نیز، مسجد امیرچخماق خواندند.
در سال ۱۳۳۰ تکیه امیر چخماق، در سال ۱۳۴۲ مسجد امیر چخماق و در سال ۱۳۸۵ انبار آن در لیست آثار ملی ایران قرار گرفتند. این میدان که نماد شهر یزد به حساب می آید در امتداد خیابان سلمان فارسی قرار دارد و مسیرش ماشین رو است ولی قرار است که به زودی برای حفظ این مجموعه تاریخی به پیاده رو تبدیل شود. اخیرا نمای این میدان با حوض و مجسمه های مسی بسیار جذاب تر و باشکوه تر شده است.
دوره صفوی و قاجار
این میدان در عصر صفوی هم به همین نام مشهور بود. در زمان شاه عباس، تغییرات و بازسازی هایی در این مجموعه صورت گرفت که یکی از آنها ساخت چهار سوقی بر روی کاروانسرا بود. در اوایل قرن سیزدهم هجری، میدان جلوی مسجد و سردر بازار تبدیل به حسینیه شد؛ البته به احتمال زیاد، کاربری حسینیه نداشته است چرا که در آن زمان هنوز استفاده از حسینیه ها به شکل امروزی رواج نداشت و ساخت چنین فضاهایی از زمان صفویه به بعد در ایران رواج یافت. در زمان فتحعلی شاه قاجار شخصی به نام حاجی حسین عطار، بخشی را بر شبستان مسجد افزود و قسمت هایی از مسجد را نیز مرمت کرد.
دوره پهلوی
تا پیش از دوره پهلوی امیرچخماق نیز مانند برخی دیگر از میدان ها به آرامگاهی برای مردگان تبدیل شد و برخی از مردم به یمن وجود حسینیه، رفتگان خود را در آنجا به خاک می سپردند. با روی کار آمدن پهلوی ها، از همان سال های آغازین حکومت، جلوی این کار گرفته شد و پس از ویران کردن قبور، دوباره میدان به حالت اولیه خود بازگشت.
در این دوره تغییرات بسیار زیادی در میدان صورت گرفت که عمده آنها به زمان رضاشاه مربوط می شد. خیابان کشی های دوره پهلوی یکی از عوامل مهم در ایجاد تغییرات بود که باعث شد کم کم جداره های میدان تخریب شود. در نتیجه میدانی کوچک تعریف کردند و مسجد امیرچخماق با میدان مقابل حسینیه، با هم ادغام شدند.
در دوره های بعد، پس از گذر از تحولات بسیار، بدنه جنوب شرقی، به تنها جداره باقیمانده میدان تبدیل شد که همان بدنه اصلی تکیه امیرچخماق است.
موقعیت مسجد امیر چخماق
در ضلع جنوبی این میدان مسجد امیر چخماق در سال ۸۴۱ هجری ساخته شد. زیبایی و بزرگی این مسجد تا حدی است که بعد از مسجد جامع یزد دومین مسجد مهم یزد است. گنبد مسجد خمیده و ترکدار است و با کاشی های سبز رنگ پوشیده شده است و در اطراف آن کتیبه ای به خط کوفی قراردارد.
این مسجد که در قرن نهم هجری و در دوران تیموریان بنا نهاده شده، مسجدی عظیم و با شکوه است که به دست امیر جلال الدین چخماق شامی احداث گردید. این مسجد دارای عناوین دیگری نظیر مسجد دهوک و جامع نو نیز می باشد و بسیاری از قسمت های آن بعدا به این بنا اضافه شدند. موقعیت مسجد، در زمان احداث در خارج از شهر بود لکن پس از گذر سال ها و قرن های متمادی و گسترش یافتن حوزه ی شهری، این بنا کم کم وارد محیط داخل شهر شد.
این مسجد همانند سایر مساجد به جای مانده دارای بخش های مختلف و با شکوهی نظیر ایوان، سردر، ورودی های متعدد، کتیبه های پر نقش و نگار، شبستان زمستانی و تابستانی، محراب، طاق نما و بسیاری از بخش های دیگر است. از جمله تزئینات به کار رفته در مسجد امیر چخماق یزد نیز می توان به انواع کاشی کاری ها، معرق های طلایی، لاجوردی و سفید و نقش آیات قران کریم و انواع تزئینات طلا چسبان اشاره نمود.در قسمت محراب این بنا از تزئینات کاشی و معرق و آیات قرانی استفاده شده که زیبایی خاصی بدان بخشیده اند.
در مسجد امیر چخماق یزد نور نقش ارزنده ای را ایفا می کند و نوری که درون مسجد را روشن کرده است و بدان جلوه ای روحانی می بخشد از چهار پنجره موجود در سقف و دو راه روی موجود در اطراف تامین می شود. ایوان بنا نیز با کاشی های لاجوردی فامی پوشیده شده است. هر چند که خود بنا با نمایی از گچ سفید مستتر شده است. این مسجد در جوار میدانی تحت همین نام قرار گرفته و یکی از درب های آن به سوی این میدان باز می شود. بر سر در این درب، کتیبه ای از جنس سنگ قرار گرفته که تاریخچه وقف بنا را به خط نسخ به رشته تحریر در آورده است.
تزیینات مسجد
در مسجد امیر چخماق یزد به وفور از کاشی های معرق استفاده شده است و سردر و کتیبه های آن نیز از کاشی های معرق ساخته شده اند. علاوه بر این، در قسمت خارجی و نمای داخلی مسجد امیر چخماق یزد عبارات عربی مختلفی به خط کوفی قابل مشاهده هستند که اوج هنر اسلامی را به تصویر می کشند. مسجد امیر چخماق یزد دارای شبستان هایی است که در شبستان تابستانی بادگیر پر ابهتی به چشم می خورد.
یکی از ویژگی های مهمی که در معماری این مسجد وجود ارد نداشتن مناره است که درباره علت آن دو نوع روایت وجو دارد برخی گفته اند مساجدی که در قدیم توسط بانوان ساخته می شده مناره نداشته و بعضی دیگر را نشانه وحدت دانسته اند تا دو مذهب شیعه و سنی بتوانند از این مسجد استفاده کنند چرا که مساجد اهل سنت تک مناره و مساجد شیعه دو مناره می باشد.
بخشی از سردر ایوان مزین به کاشی معرق و کتیبه هایی در کاشی معرق از سمت راست به چپ وجود دارد . محراب مسجد پوشیدع از نقوش معرق و مقرنس و در وسط آن سنگ مرمر زیبایی وجود دارد که شکوه هنر کاشیکاری –ایرانی را به نمایش می گذارد. این شکوه در گنبد مسجد امیر چخماق که با کاشی هایی سبز پوشیده و بر روی آنها عباراتی زیبا کوفی نوشته شده بیشتر نمایان می شود.
ویژگی معماری این مسجد دارای ایوان وسردر رفیع که پیشخوان زیبای آن از شهرت بسزایی برخوردار است . ورودیهای مسجد با دوجهت شرقی وشمالی به ایوان بلند ختم می گردد .در جلوی قسمت شرقی ، کتیبه ی باشکوهی است که به لحاظ هنرخطاطی اهمیت بسزایی دارد و تاریخ ساخت مسجد در آن آمده است. مسجد دارای دوشبستان زمستانی وتابستانی است که در قسمت تابستانی آن بادگیر بسیار زیبایی واقع شده است.
محراب سنگ مرمر زیبایی دارد که پیرامون آن راکاشیهای معرق تزئین کرده وآیاتی از قرآن مجید بر روی سنگ نقش گردیده است.
در دوطرف شبستان مسجد طاق نماهایی شبیه مسجد سرپلک وجود دارد،که قسمت عقب آن به دو راهرو درطرفین منتهی می شود. با توجه به اینکه کاشی های شش ضلعی آبی رنگ زینت بخش ازاره شبستان گردیده، محراب نیز بوسیله کاشی های معرق لاجوردی، طلائی و سفید پوشیده شده است.
این مسجد در ضلع جنوبی میدان امیرچخماق قرار دارد و در کریاس (ساختمان جلوی درب وروردی) مسجد که به میدان باز می شود ، سنگی نصب گردیده که بر آن متن وقفنامه ای به خط نسخ نقش شده است.
بقعه ی ستی فاطمه نیز علاوه بر مدفن بانی همسر امیرچقماق نمونه ی منحصر به فرد از تزیینات طلاچسبان و شیوه ی گنبد خیاره ای است که شیوه ی اجرای این گنبد در معماری تیموری حائز اهمیت است و تنها نمونه در ایران محسوب می شود.
تزیینات
مسجد مزیّن به کاشی معرّق است وکتیبه هایی در کاشیهای معّرق از سمت راست به چپ وجود دارد که مضمون آن به شرح ذیل است:
بین گل مربعی بربالای راهرو ودست راست کلمه " الله " به خطّ کوفی ، داخل آن نیز با همین خط (دوطرف مقابل هم ) سوره فاتحه وبر بالای کلمه مذکور در یک خط مستقیم " اعوذبالله من الشیطان الرجیم " و " بسم الله الرحمن الرحیم " نوشته شده است .مقابل کتیبه مذکور در فوق، کلمه "محمد" به خطّ کوفی قراردارد.قسمت بیرونی گنبد ودر کمر بند آن عبارت " السلطان ظّل لله " به کوفی بنایی مکرر اجرا شده است .محراب صفه اصلی از کاشی معرّق وبا طاقنمای مقرنس کاری است ودر وسط آن سنگ مرمر خوش تراشی به اندازه 38/2×15/1 متر نصب است.
بازار حاجی قنبر
در دوران پهلوی با ساخت خیابان شاه، بازار حاجی قنبر یزد که ستون فقرات شهر قدیمی یزد را تشکیل می دهد به دو قسمت تقسیم و بعضی از قسمت هایش خراب شد. در بازار تاریخی بخش شمالی دارای رونق بیشتری نسبت قسمت های دیگر می باشد. بیشترین کالاهایی که در این بازار به فروش می رسد پارچه، شیرینی های یزدی، طلا و فرش است.
بازار حاجی قنبر ؛ در شرق میدان امیرچخماق قرار دارد و یادگاری از قرن نهم هجری محسوب می شود. این بازار از بناهای ساخته شده توسط نظام الدین حاجی قنبر جهانشاهی است. وی که به امر جهانشاه قره قویونلو به حکومت یزد رسید، آثار زیادی را در یزد بنا کرد که یکی از آنها عمارت بازارچه برای خرید و فروش صنایع دستی بود و امروزه به نام بازار حاجی قنبر شناخته می شود.
سردر بازار حاجی قنبر
در قرن سیزدهم هجری بر سر در این بازار، تکیه ای زیبا و بلند به شیوه دیگر تکیه ها و حسینیه های یزد ساخته شد که یکی از معرفه های شهر یزد است. بعدها در قرن سیزدهم هجری، بر سر در این بازار بنای زیبا و بلندی، شبیه به حسینیه ها و تکایای یزد ساخته شد. این بنای عظیم که بیشتر تزیینات آن از کاشی معقلی ( است، یکی از نمادهای شهر یزد به حساب می آید؛ به گونه ای که هنگامی که نام امیرچخماق آورده می شود تصویر این بنا در ذهن شکل می گیرد در حالی که سازنده آن شخص دیگری است.
تکیه امیر چخماق
تکیه امیر چخماق در شرق میدان امیر چخماق قرار دارد و ورودی آب انبار در یکی از غرفه های ضلع غربی تکیه است. تکیه در واقع جایی با غرفه های بسیار است که مردم در هنگام مراسم عزاداری در آن جمع می شوند. در قرن سیزدهم این تکیه با دو مناره بزرگ بر سردر بازار ساخته شد.
– تکیه امیرچخماق در هنگام عزاداری و انجام مراسم نخل گردانی، حاکم در قسمت شاه نشین و بانوان در دیگر غرفه ها مراسم را تماشا می کنند. در قرن سیزدهم هجری بر سر در بازار این میدان، دو مناره بلند به سبک تکایای یزد بنا شد و در اثر تغییرات زمان پهلوی، بخشی از جداره اصلی تکیه امیر چخماق باقی ماند که امروزه به عنوان تنها جداره اصیل باقیمانده در این میدان شناخته می شود. این جداره شامل مجموعه ای سه طبقه از غرفه هایی است که با مصالح آجری ساخته شده و به صورت پلکانی بر روی یکدیگر قرار گرفته اند. این غرفه ها به صورت طاق نما در 8 ردیف عمودیِ دو طبقه و دو ردیف عمودیِ سه طبقه تشکیل شده و به صورت قرینه در دو سو قرار گرفته اند. غرفه های اصلی در یک ردیف عمودی سه طبقه و مرتفع در وسط غرفه های دیگر دیده می شوند.
بخش میانی بنا که دقیقا در بالای ورودی بازار حاجی قنبر است، نسبت به سایر طاق نماها، ارتفاع بیشتری دارد و دارای تزیینات مفصل کاشی کاری است. به همین دلیل و به احتمال زیاد این قسمت، مکانی برای بزرگان شهر بوده تا به عنوان بالاترین مقا م های دولتی در مرکز تکیه مستقر و به تماشای مراسم تعزیه مشغول شوند که در محوطه میانی (میدان) اجرا می شد. در هنگام سوگواری و نخل برداری، حاکم در غرفه میانی یا شاه نشین قرار می گرفت و بانوان در دیگر غرفه ها به تماشای مراسم می پرداختند.مناره های تکیه بر بالای غرفه های میانی قرار دارند و هیبت خاصی به بنا بخشیده اند. در آن زمان بر فراز این مناره ها موذنین، بانگ اذان سر می دادند تا مردم شهر را از وقت نماز باخبر سازند. ورودی بازار حاجی قنبر در وسط این بنا واقع است و راسته بازار در پشت آن قرار دارد. ورود به آب انبار نیز از طریق یکی از غرفه های ضلع غربی تکیه امکان پذیر است و مسجد هم در کنار این بنا دیده می شود.
بررسی مناره ها
اما آنچه که به این مجموعه زیبایی بخشیده مناره هایی است که بخشی از تکیه امیر چقماق را تشکیل می دهند. سردر و مناره ها مربوط به قرن 13قمری و متعلق به دوره قاجاریه است. یکی از نمونه های نادر معماری در این میدان وجود آب انباری است که تیزی گنبدش در زیر زمین قرار گرفته، دارای 48 پله و چهار بادگیر بوده که دوتای از آنها باقی مانده است.
پنچ بادگیری که در این وجود دارد مربوط به آب انبار پنج بادگیری است که به آن آب انبار ستی فاطمه نیز می گویند. چند سالی است که زورخانه صاحب الزمان بر روی آن دایر گریده و شهرت جهانی پیدا کرده است.
بزرگترین نخل در استان یزد در این محل قرار دارد. این نخل که از سال 1229 قمری در این مکان گذاشته شده ارتفاعش به 8.5 متر و وزنش به دو تن می رسد. در محرم 1396 شمسی بعد از وقفه ای طولانی دوباره این نخل تعمیر گردید و مراسم نخل گردانی با شکوه هر چه خاص در این محل برگزار شد.
نورگیری شبستان
نور داخل شبستان توسط چهار پنجره درسقف ورودی و دو راهروی طرفین آن تامین می گردد. بدنه دیوارها از گچ سفید و نمای ایوان از کاشی وآجرهای لعابدار به رنگ لاجوردی وسبز پوشیده شده است. شبستانهای زمستانی مسجددر دو سوی دالان ورودی قرار داردکه نورآن باسنگ مرمر تامین می شود.همچنین مسجد موذنه مستطیل شکل آجری دارد که بر و رودی ضلع شرقی مسجد مشرف می باشد .
کتیبه
کتیبه های سنگ مرمر عبارت است از:
" قال الله تبارک وتعالی جل جلاله وعم نواله اقم الصّلوه … مقاماً محموداً صدق الله و هوعلی کل شیءقدیر " به خطّ نسخ در پیشانی . در هر یک از دو طرف قسمت پایین سنگ مذکور و در وسط آن نقش قندیل و گل و بوته دیده می شود .
غرفه دست چپ ایوان یک سنگ مرمر به اندازه 95×54 سانتیمتر قرار دارد .کتیبه اطراف آن نیز عبارت : " قال الله تبارک وتعالی انما یعمر مساجد الله من آمن بالله والیوم الاخر واقم الصلوه واتی الزکوه ولم یخش الا الله فعسی اولئک ان یکونوا من المهتدین " به خطّ ثلث است .
برسردر شرقی مسجد کتیبه ای از کاشی معرّق به خطّ ثلث محمدالحکیم مولانا شمس الدین محمد شاه حکیم ازخوشنویسان بنام دوران صفوی بشمار می رود که کتیبه ای به خط او نیز در درگاه اصلی مسجد جامع قرار دارد موجود می باشد.
کتیبه معروف تکیه
کتیبه کار گذاشته شده در غرفه شاه نشین تاریخ ۱۲۹۶ هجری قمری (۱۲۵۸ خورشیدی) را نشان می دهد و نشان از عمر بیش از 130 ساله این بنا دارد. برخی از گذشته تا به امروز همواره بر این اعتقاد بوده اند که نمی توان این تکیه را بنایی تاریخی و باستانی به شمار آورد و البته پاسخ هایی نیز دریافت کرده اند که مهم ترین نمونه آنها صحبت های عباس رییس زاده، رییس اداره آموزش و باستان شناسی در سال ۱۳۴۲ است که در پاسخ به پافشاری برخی مردم بر ویران کردن این بنا، چنین نوشته است:
گروهی معتقدند که مناره های امیر چخماق جنبه تاریخی ندارد و آن را مناره های بی خاصیت می نامند و می گویند چون بیش از هشتاد سال (در آن زمان) از عمرش نمی گذرد، جنبه تاریخی ندارد. اما این اشخاص متوجه نیستند که باستان شناسی هم وجود این مناره ها را باستانی نمی داند.
باستان شناسی قسمت مرکزی صفه ها را به شهادت بقایای کاشی های موجود در بدنه های غرفه های بالای سر بازار که همزمان با مسجد امیر چخماق و مربوط به قرن نهم هجری است و در حدود یک قرن از مسجد جامع کبیر جدید تر است، را باستانی می داند.
وضع طاق بندی ها و سردر مناره ها طوری است که معرف نوعی مخصوص از معماری شهر تاریخی یزد است و به همین جهت نامش از تاریخ ۱۱ دی ۱۳۳۰ با شماره ۳۸۳ در فهرست آثار تاریخی و ملی قرار دارد. تصویر این تکیه در کتاب های مختلفی که از طرف دانشمندان و باستان شناسان خارجی درباره ایران نوشته شده است درج شده و به عنوان معرف و مظهر یزد تشخیص داده شده است.
نخل تاریخی امیرچخماق
نخل، تابوت چوبی عظیمی است که در مراسمی با نام نخل گردانی توسط مردم حمل می شود و نمادی از مراسم سوگواری محرم است. یکی از دیدنی ترین جلوه های میدان امیرچخماق وجود یک نخل بزرگ در شرق آن است که به نخل حیدری ها شهرت دارد. به گفته عبدالحسین آیتی -ادیب و شاعر و نویسنده معاصر- پیشینه این نخل به ۴۵۰ سال پیش و دوره صفوی باز می گردد و از سال 1229 هجری قمری در این مکان بوده است. برخی این نخل را قدیمی ترین نخل می دانند و برخی دیگر نخل های دیگری را به عنوان قدیمی ترین نخل معرفی می کنند.
ابعاد نخل میدان امیرچخماق 8/5× 8/5× 8/5 متر است و یکی از بزرگ ترین نخل های موجود در استان یزد به شمار می رود. این نخل از مجموعه مشبکی از چوب های تراشیده شده با گره چینی ها و تیرهای بزرگ تشکیل شده و شمای کلی آن به شکل درخت سرو (نماد آزادگی) است.
بقعه ستی فاطمه
ستی فاطمه خاتون نام همسر امیر چخماق، بنیانگذار مسجد و این میدان بوده که در راستای آبادانی این منطقه تلاش بسیاری کرده است. وی در قرن نهم هجری قمری از دنیا رفت و امروزه بنای آرامگاه او در شمال میدان قرار دارد و مردم به پاس خدماتش، یاد او را گرامی می دارند.
این بنا از یک اتاق با گنبد شب کلاهی و پوشیده از کاشی های سبز رنگ تشکیل شده است. پوشش داخلی بنا از گچ است و تعدادی کاشی های معرق، در مقرنس های آن جلوه خاصی به آن بخشیده اند.
آب انبارهای میدان امیرچخماق
یکی دیگر از بخش های مجموعه امیرچخماق، آب انبارهای آن است که تعداد آنها به 3 عدد می رسیده؛ اما یکی از آنها به نام آب انبار میدان از بین رفته و امروزه تنها دو اثر از آب انبارها به عنوان بنای تاریخی باقی مانده است. این آب انبار ها تا حدود 40 سال پیش همچنان مورد استفاده عموم مردم بوده و با ورود شبکه آب لوله کشی به شهرها، به فراموشی سپرده شده اند و دیگر کاربری گذشته را ندارند. آب انبار میدان که به دستور امیر چخماق همراه با مسجد باشکوه امیر چخماق در ضلع غربی میدان ساخته شده، در زمان احداث خیابان از بین رفت و دیگر اثری از آن دیده نمی شود. آب انبارهای به جا مانده در میدان امیرچخماق عبارتند از:
آب انبار پنج بادگیر | زورخانه صاحب الزمان
این آب انبار که نام دیگر آن ستی فاطمه است، در ضلع شمالی میدان و در کوچه شیخ اسداله قرار دارد و در دوره صفوی به دستور ستی فاطمه خاتون، همسر امیر جلال الدین چخماق شامی (حاکم وقت یزد)، برای استفاده مردم احداث شده است. پنج بادگیر خشتی بر فراز این بنا ساخته شده است و یک مخزن بزرگ نیز دارد. گنبد آن به صورت تخم مرغی و نمای خارجی آن پوشیده از آجر است.
در حال حاضر این بنا به عنوان زورخانه صاحب الزمان مورد بهره برداری قرار گرفته و آرامگاه ستی فاطمه نیز در مقابل آن قرار دارد.
آب انبار امیر چخماق که قدمتش به دوره صفویه برمی گردد در کنار بازارچه حاجی قنبر قرار دارد و در سال ۱۳۸۵ ثبت ملی شده است. این میدان در کل سه آب انبار داشته که امروز فقط دوتای آن باقی مانده است.
آب انبار تکیه یا حاجی قنبر | موزه میدان امیرچخماق
این آب انبار در حدفاصل تکیه و بازار حاجی قنبر قرار دارد که در کنار بازارچه با موافقت امیر چخماق و به دستور و هزینه نظام الدین حاجی قنبر جهانشاهی همزمان با بازار احداث شده است. سه ویژگی انحصاری در این آب انبار وجود دارد که هوش و نکته سنجی معماران را به نمایش می گذارد:
1- تمام آب انبار در درون زمین قرار دارد و حتی گنبد بالایی آن به گونه ای است که تهویه هوا هم در دل زمین واقع شده و تیزه گنبد در سطح زمین دیده می شود.
2- بادگیرهای بنا در بدنه دیوار بازارچه حاجی قنبر جای گذاری شده اند و بسیار متفاوت از بادگیرهای سایر آب انبارهای یزد به نظر می رسند.
3- در بیشتر آب انبارها، پلکان به صورت عمودی ساخته شده و به وسط خزینه می رسد؛ اما در آب انبار تکیه، پلکان در کنار خزینه واقع شده است. احتمالا برای اتصال پلکان به وسط خزینه باید دقیقا زیر مناره ها را خالی می کردند که این مساله آسیب شدیدی به استقامت مناره ها می زد و آنها را با خطر فروریختن مواجه می ساخت.
موزه ای در مخزن آب انبار
آب انبار تکیه یک ورودی دارد که در دومین صفه (ایوان) تکیه امیر چخماق واقع شده و با 49 پلکان به پاشیر آب انبار و محل برداشت آب می رسد. در اینجا یک ورودی به خزانه یا مخزن آب انبار ایجاد و آن را تبدیل به موزه ای کوچک کرده اند. موزه ای که در آن وسایل قدیمی مرتبط با آب و مردم را می توانید ببینید. در بالای مخزن آب انبار، چهار دریچه دیده می شود که مربوط به چهار بادگیر هستند و یکی از آنها به اتاقک لجن کش راه پیدا می کند. بالای این دریچه قرقره هایی از جنس چوب وجود دارد تا در هنگام شست و شو و تمیز کردن، مواد ته نشین شده در کف مخزن از طریق دلو یا سطل آبکشی و طناب به محل اتاقک لجن کش انتقال یابد و سپس به محوطه بیرون منتقل شود.
https://www.eligasht.com/Blog/travelguide/%D8%A2%D8%B4%D9%86%D8%A7%DB%8C%DB%8C-%D8%A8%D8%A7-%D9%85%DB%8C%D8%AF%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D9%85%DB%8C%D8%B1-%DA%86%D8%AE%D9%85%D8%A7%D9%82-%DB%8C%D8%B2%D8%AF/
http://www.mehrchainhotels.com/SC.php?type=static&id=203
https://gotoyazd.com/place/91/%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF-%D8%A7%D9%85%DB%8C%D8%B1%DA%86%D8%AE%D9%85%D8%A7%D9%82-%DB%8C%D8%B2%D8%AF-%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF-%D8%AC%D8%A7%D9%85%D8%B9-%D9%86%D9%88/
https://pickcad.com/%D8%A8%D8%B1%D8%B1%D8%B3%DB%8C-%D8%B3%D8%A8%DA%A9-%D9%85%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%D9%88-%D8%B4%DB%8C%D9%88%D9%87-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%B7%D8%B1%D8%A7%D8%AD%DB%8C-%D9%85%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1/
https://www.karnaval.ir/things-to-do/amir-chakhmaq-complex-yazd
http://www.hajij.com/fa/islamic-countries-and-sects/holy-places/item/1832-1393-03-11-11-16-25