بررسی معماری یخچال
تاریخچه یخچال های قدیمی
از گذشته تاریخی یخچال ها تا دوره صفوی اطلاعات دقیقی وجود ندارد. هر چند در متون تاریخی و داستان ها و اشعار قبل از دوره صفوی استفاده از یخ به فراوانی مشاهده می شود، اما به نحوه تولید آن اشاره ای نشده است. قدیمی تری مدارک، مربوط به سفرنامه "شاردن" سیاح فرانسوی در دوره صفوی است. در این سفرنامه شاردن در سال ۱۰۷۶ هجری، به طرز تهیه یخ در یخچال های شهر اصفهان پرداخته است. معماری یخچال ها و فن ساختمانی آن ها به گونه ای است که دقت و نکته سنجی معماران این واحد ها به نمایش می گذارد. نکات عمده مهمی، چون عایق کاری بنا، حفظ برودت مناسب جهت نگهداری یخ، مصالح ساختمانی و چگونگی تهیه یخ از نکات قابل تامل در این بنا ها است.
حدود ۲۰۰۰ سال پیش ایرانیان برای ساخت یخ در بیابان راه حلی هوشمندانه پیدا کردند که این راه حل، ساخت یخچال در وسط بیابان بود.
یخچال ها از سه بخش تشکیل شده اند:
دیوار طویل سایه انداز
حوضچه های تولید یخ
مخزن یخ
مخازن یخ نیز خود به دو نوع اند:
مخازن گنبدی شکل به صورت پوشش باریک مخروطی
مخازن تونلی شکل به صورت دهلیز مستطیل شکل دراز
ویژگی یخچالها
یخچال ها ظاهری مخروطی شکل دارند. اولین یخچال ها حدود ۴۰۰ سال قبل از میلاد ساخته شد. ارتفاع هر یخچال برابر با ۱۸ متر است. فضای زیرین یخچال برای انبار کردن مواد غذایی، خنک کردن هوا و ساخت و نگه داری یخ استفاده می شد. در واقع فضای زیرین نوعی عایق در برابر گرما دارد و ضخامت دیواره ها به گونه ای است که سرما را در خود نگه می دارد و از ورود گرما جلوگیری می کند.
هنگام گرم شدن هوا، ضرورت استفاده از یخ احساس می شد. یخ کش ها با چکمه ها و نیم تنه های لاستیکی و چنگک های آهنی، توده های یخ را از گودال بیرون کشیده و به پای ترازوی بزرگی که هر کفه آن به لنگه دری شباهت داشت می بردند. سپس به تدریج یخ ها را شکسته و برای فروش به بازار می بردند. این یخچال ها در تمام فصول سال دارای یخ بودند.
نحوه حفظ یخ
جهت نگهداری و ذخیره یخ به مدت طولانی، احتیاج به یک عایق حرارتی خوب بوده است. بدین منظور یخ را در داخل چالی که در درون زمین کنده می شده، حفظ می کردند. جهت حفاظت از این یخ، سه نوع یخچال در ایران متداول بوده که در اینجا نحوه احداث و کارکرد هر یک توضیح داده خواهد شد.
– یخچال گنبدی
یخچالهایی که بر فراز چال یا مخزن یخ آنها یک گنبد بزرگ خشتی ساخته می شده در حاشیه کویر مرکزی و نواحی شمال شرقی کشور، احداث شده است. این یخچالها دارای یک چال بزرگ مخروطی شکل بوده اند. در پائین چال یک راه آب بوده و آبی که از یخها ذوب می شده، از طریق آن به چاه منتقل می شده است. ابعاد چالها متفاوت بوده، یکی از بزرگترین یخچالهای ایران، یخچال میبد است. قطر دهانه چال آن 13 متر و عمق آن حدود 6 متر است. در دور تا دور این چال یک سکو جهت رفت و آمد به عرض 1/5 متر وجود دارد.بعد از سکو، پوسته قطور گنبد قرار گرفته است. گنبد (که همیشه از نوع دورچین بوده) با خشت خام ساخته می شده. به جهت مقاومت و ایستائی بهتر گنبد و همچنین کاهش هزینه ساخت آن، ضخامت پوسته گنبد از پائین به بالا کاهش می یافته تا وزن گنبد کمتر شود و مرکز ثقل آن در ارتفاع پائین تری قرار گیرد و همچنین مصالح و نیروی بدنی کمتری صرف احداث آن شود.
ارتفاع گنبد میبد حدود 15 متر و ضخامت پوسته آن در پائین 240 سانتیمتر و در بالا 20 سانتیمتر یعنی به طول یک خشت است. به همین دلیل است که گنبد یخچال از بیرون به صورت پله ای می باشد که این خود یک مزیت جهت تعمیر و نگهداری گنبدهای عظیم یخچالها بوده است. زیرا هر ساله باید یک لایه کاهگل بر روی سطح خارجی گنبد کشیده شود تا آنرا در مقابل بارندگی، تابش آفتاب و تغییرات جوی حفظ کند و پله های روی گنبد سکویی جهت انجام اینکار بوده است. البته بین این پله ها یا سکوها، یک ردیف پله های کوچکتر نیز می ساختند تا کارگران بتوانند بین سکوها رفت و آمد کنند. معمولاً در سمت شمالی گنبد، دیوار سایه انداز قرار داشته و در سمت شمال این دیوار محل یخ بند بوده است. قطر دیوار سایه انداز یخچال میبد 2 متر و طول دیوار جنوبی 42 متر و دیوارهای شرقی و غربی هر یک 20 متر است. یخچالها اغلب دو در داشته اند، یکی در سمت شمال بین محل یخ بند و چال و دیگری در سمت جنوبی یخچال. در زمستان از در شمالی استفاده می شده و یخ را از یخ بند به داخل یخچال می آوردند و از طریق شیبی که بین دو چال بوده، یخ را به داخل یخچال سرمی دادند.
درِ سمت جنوبی هنگام تابستان باز می شده و یخچالدار از طریق این در یخ را تحویل مردم می داده است. در مواقعی که از درها استفاده نمی شده، آنها را با یک تیغه خشت و گل مسدود می کردند. در سمت جنوبی داخل چال، یک راه پله وجود داشته تا یخچالدار بتواند به لایه های پائین تر یخ دسترسی داشته باشد. ارتفاع بسیار بلند یخچال که در بعضی از مناطق بلندترین و یا یکی از بلندترین ساختمانهای شهر یا روستا بوده (مانند یخچال شهر میبد در استان یزد و یخچال روستای زواره در استان اصفهان) به این دلیل بوده که در طی روزهای گرم تابستان، خصوصاً در حاشیه کویر مرکزی، که تابش آفتاب درون یخچال را گرم می کند، گرما در ارتفاع بالاتری قرار گیرد و سطوح پائینتر خنک تر باشد. در کرمان اغلب یخچالها در اختیار اشخاصی به نام حلوائی بوده است. کار حلوائی در تابستان پالوده (شربتی که با برف یا یخ و رشته نشاسته یا سیب رنده شده درست کنند. فرهنگ عمید) فروشی بوده و در زمستان حلوا می فروختند. به همین دلیل به نام حلوائی معروف بودند. کلاً در کرمان یخچالها یا وقفی بودند و یا در اختیار حلوائی ها بوده است.
– یخچال زیرزمینی
نوع دیگری یخچال در نواحی شمال مرکزی ایران مانند تهران و ساوه و مناطق شمال غرب کشور مانند زنجان، همدان و تبریز ساخته می شده که عملکرد آن مانند یخچال گنبدی بوده ولی شکل کالبدی آن متفاوت است. بخش عمده ای از بدنه این گونه یخچالها در داخل زمین بوده و دیوارهای قطور آن با سنگ لاشه و یا آجر و ملاتهای آبی مانند ملات ماسه آهک و ساروج ساخته می شده و سقف غالباً آجری آن از نوع طاق وتویزه و یا طاق آهنگ بوده است. پس از منجمد شدن یخها در کرتها، آنها را از دریچه زیر طاق به داخل یخچال می ریختند. سپس در هر نوبت که یخ ریخته می شده، بر روی آن آب می پاشیدند تا توده یخ به صورت یکپارچه درآید. در این یخچالها بین لایه های یخ و روی یخ را با کاه نمی پوشاندند زیرا اقلیم این مناطق نسبتاً سرد است و یخ درون یخچال تا تابستان به صورت منجمد باقی می مانده است. در هنگام تابستان یخچالی یخ را از درب پائین تحویل مردم می داده. این در از طریق یک راه پله با سطح زمین مرتبط می شده است
در اینجا باید متذکر شد که در مناطق غرب و شمال غرب کشور به دلیل آنکه هوا در تابستان نسبت به مناطق حاشیه کویر خنک تر است، لذا مصرف یخ کمتر بوده و در نتیجه تعداد این نوع یخچالها نسبت به یخچالهای گنبدی در حاشیه کویر کمتر بوده است. همچنین باید توجه داشت که در نواحی سردسیر، استفاده از یخ طبیعی دامنه کوهستانها که در سایه قرار داشته، متداول بوده، چنانچه در همدان در محلی به نام چشمه فرشته در دامنه کوه الوند همیشه یخ یافت می شده است. یکی از نمونه های یخچالهای زیرزمینی که نسبتاً سالم مانده، در جنوب شرقی شهر ساوه، جنب باغ جوزقی قرار دارد که توسط میرزا محمود حکیم بنا گردیده است. عرض این یخچال حدود 3/5 متر و طول آن 12 متر است و 5 متر از ارتفاع یخچال از سطح طبیعی زمین پائینتر است. ضخامت دیوارهای آن حدود 80 سانتیمتر است که با آجر قزاقی به ابعاد 25×25 سانتیمتر و ملات ماسه آهک و خاکستر ساخته شده است. فاصله تویزه های طاق از یکدیگر حدود 3 متر است.
اغلب یخچالهای زیرزمینی نیز مانند یخچالهای گنبدی به دلیل اینکه دارای ابعاد بزرگی بوده اند و به محوطه نسبتاً زیادی جهت تهیه یخ نیاز داشته اند و از آنجائی که قیمت یخ نسبتاً ارزان بوده، لذا از لحاظ اقتصادی ایجاب می کرده که در حومه شهر که قیمت زمین ارزانتر بوده، قرار داشته باشند. مادام دیولافوا در مورد یخچالهای تبریز می نویسد: «در موقع مراجعت به قونسولخانه از نزدیک یخچال عبور کردیم. این بناها مخصوص فراهم کردن یخ هستند یعنی در زمستان یخ را در آنجا انبار کرده و در تابستان به بازار می آورند و به ساکنین می فروشند. تهیه یخ بسیار سهل است و با زحمت کمی بدست می آید. در زمستانها گودالهایی که در پهلوی دیوارهای بلند واقع شده پر از آب می کنند تا شب یخ ببندد و صبح کارگران یخ را شکسته و قطعات آنرا در زیرزمینهای مسقفی می ریزند و برای تابستان ذخیره می کنند». در زنجان یخ را با گاری از یخچالهای زیرزمینی به داخل شهر می آوردند و در محله های شهر در دکان یخ فروشی آنرا می فروختند. این دکانها علاوه بر یخ، میوه و سبزی و از این قبیل نیز می فروختند. در خانه ها یخ را در یک جعبه که کاه در آن بوده نگه می داشتند و هوای ساکن بین لایه های کاه به عنوان عایق حرارتی، یخ را به صورت منجمد به مدت چهار الی پنج ساعت نگه می داشته است.
در اغلب خانه ها در تهران که دارای آب انبار بوده، یخ را در محل پاشیر آب انبار که دمای آن نسبت به بیرون حدود 10 درجه خنکتر بوده، نگه می داشتند. البته در تهران نیز یخ را در داخل کاه قرار می دادند. اگرچه از یخچالهای زیرزمینی در تهران دیگر اثری نمانده، ولی به علت اهمیت آنها، هنوز بعضی از قسمتهای پایتخت به نام سابق یعنی یخچال خوانده می شود. مانند کوچه مهر در شمال خیابان منوچهری و همچنین سمت غربی محله قلهک در شمال تهران که به نام یخچال معروف است، هرچند که دیگر هیچ یخچالی در این دو محل وجود ندارد و اکثر اهالی آنها و همچنین سایر محلات تهران بجز یخچال برقی چیز دیگری را به نام «یخ چال» نمی شناسند. بنابر صافی و تمیزی یخ، قیمت و نوع استفاده از آن فرق می کرده است. یخی که دارای قدری خاک و خاشاک بوده، برای مصرف بستنی فروشیها بوده زیرا یخ مستقیماً با بستنی تماس پیدا نمی کرده و ظرف فلزی بستنی را در داخل یخ می گرداندند تا بستنی درست شود. یخ مرغوبتر را برای قصابیها و یخ صاف و تمیز که به نام یخ بلوری و یا یخ شیشه ای معروف بوده، برای مصرف خانگی و جهت آشامیدن استفاده می شده است. البته روشهای دیگری نیز برای خنک نمودن آب وجود داشته است و بدین منظور از کوزه ی گلی بدون لعاب و یا مشک استفاده می کردند. به علت منفذهای بسیار ریز کوزه ی گلی، آب به خارج آن نفوذ می کند و بعد از تبخیر از روی سطح کوزه، باعث برودت آب می شود (برودت تبخیری)، و چنانچه ابن اِخوَه در مورد وظایف سقا می نویسد «باید کوزه ها را بیاویزد تا هوا بدانها برخورد و خنک کند». روی مشک را نیز قدری آب می ریختند تا بعد از تبخیر آن، آب داخل مشک خنک شود. با قرار دادن کوزه و یا مشک آب در مسیر جریان هوا، این امر تسهیل می شده است. استفاده از این روش برای خنک نمودن کوزه آب در روستاها و مشک آب در بین عشایر هنوز متداول است.
– یخچال بدون طاق
نوع سوم یخچال که بدون طاق بوده در اصفهان بنا می شده و مانند سایر یخچالهای سنتی، تا سی الی چهل سال قبل مورد استفاده قرار می گرفته است. این نوع یخچال دارای دیواری به ارتفاع چهار تا پنج متر و به طول دوازده متر بوده است. در سمت نِسار (شمالی) این دیوار یک استخر به عمق پنج الی شش متر و طول و عرض دوازده در پنج متر می ساختند. یخ را در طی شب تهیه می کردند و در هنگام سحر، آن را به داخل استخر انتقال می دادند. همانگونه که شاردن در سفرنامه خود نوشته، یخهایی را که به داخل یخچال می ریختند ابتدا به قطعات کوچکتر تقسیم می کردند و سپس روی آن آب می گرفتند تا یخهای شکسته شده به صورت یک توده یک پارچه درآید. سپس روی آن حصیر قرار می دادند و یا یک لایه کاه می ریختند و پس از آن لایه بعدی یخ را شروع می کردند. بدین ترتیب یک لایه حصیر و یا کاه بین هر دو لایه یخ قرار می گرفت و در تابستان در هنگام فروش یخ، شکستن و برداشتن هر لایه یخ آسانتر بوده تا اینکه بخواهند یخ کل استخر را بشکنند. در ثانی هر لایه یخ را که می خواستند بردارند، لایه کاه زیر آن عایقی بوده برای بقیه یخهای استخر. قرار دادن حصیر و کاه در بین لایه های یخ در یخچالهای گنبدی نیز متداول بوده است.
یخچال ها در بسیاری از شهرهای ایران دیده می شود و در بیابان های یزد نمونه های زیادی از یخچال ها وجود دارد. زندگی بدون یخچال در فصل تابستان در زمان قدیم تقریبا غیرممکن بوده است. برای نگه داری از غذاهای خاص ایرانی مثل کباب در فصول گرم، به محیطی خنک نیاز بود که یخچال این محیط را فراهم می کرد. هم چنین برای ساخت دسر محبوب ایرانی، فالوده، به یخ نیاز بود که باز هم یخچال ها به کمک افراد می آمد.
کم شدن منزلت فرهنگی، اعتباری و اقتصادی یخچال ها به خاطر رواج روزافزون صنعت مدرن یخ سازی، چهره ای متروک به یخچال ها بخشیده است. همین بی توجهی باعث بی هویت شدن آنان شده و همه شرایط مناسب را جهت ویرانی بنا به وجود آورده است.
نحوه کار یخچال ها
یخ های یخچال در طول فصل زمستان ساخته شده و در زمستان محیط یخچال مناسب برای تشکیل یخ است. روند تشکیل یخ از جاری شدن آب در کانال های زیرزمینی معروف به قنات آغاز می شود. پس از جاری شدن آب از قنات،به حوضچه ها در طول شب به دلیل سرمای زمستان آب این حوضچه ها یخ می زند. هر شب به میزان چند سانتی متر آب را در داخل این حوضچه ها هدایت می کردند و وقتی به نیم سانتی متر رسید با کلنگ یخ ها را به تکه های کوچکی تقسیم می کنند و به داخل یخچال های برای انبار کردن می بردند.
ویژگی فرم یخچال-مصالح
حالا وقت کار کردن مخروط روی یخچال است. شکل مخروطی یخچال فقط برای زیبایی آن نیست، بلکه جنبه کاربردی دارد. در بالاترین بخش مخروط چیزی شبیه به دودکش قرار دارد که جریان باد را به داخل یخچال هدایت می کند. مخروط از نوعی مواد عایق با نام ساروج ساخته شده است. مواد تشکیل دهنده ساروج شامل شن، ماسه، خاک رس، پوسته تخم مرغ، آهک، موی بز و خاکستر است. بادی که از دودکش یخچال وارد می شود در مسیر برخورد با یخ ها سرد می شود و فضای داخل یخچال را در طول تابستان خنک و مطبوع نگه می دارد. حتی زمانی که خورشید مستقیم به یخچال می تابد، لایه های عایق کار خود را به درستی انجام می دهند و یخ ها بدون هیچ تغییری باقی می مانند.
مصالح ساختمانی مورد استفاده در ساخت یخچال ها
مهمترین مصالح ساختمانی معماری کویر و بخصوص معماری یخچال ها خشت و گل است. زیرا نه تنها به آسانی قابل تهیه و در دسترس هستند، بلکه بهترین عایق گرما از بیرون به درون و سرما از درون به بیرون هستند. همچنین کاهگل عایق خوبی برای جلوگیری از نفوذ رطوبت حاصل از برف و باران است. ضمنا رنگ خاکی اندود یا خشت، انعکاس نور شدید و گاه زننده و تند آفتاب را کاهش می دهد. سنگ و آجر نیز به دلیل در دسترس بودن و قیمت ارزان، از مصالح ساختمانی مهمی هستند که در بنای یخچال ها به کار می رفته اند. از سنگ معمولا در پایه، و از آجر در طاق ها استفاده می شده است. در چنین مواردی نمای خارجی یخچال، حتماً با اندود کاهگل پوشیده می شد. به علاوه، دیواره گودال یخ را نیز با سنگ یا آجر می ساختند و با کاهگل اندود می کردند.
طرز تولید و برداشت یخ از یخچال ها
در شب های سرد زمستان برای تهیه یخ، حوضچه هایی را که در زیر دیوار سایه انداز احداث می شد، تا سطح مشخصی از آب پر می کردند. در هنگام شب وجود سرمای شدید موجب یخ بستن آب این حوضچه ها می شد. مقدار آبی که در شب های بعد برروی این توده های منجمد جمع می شد به اندازه ای بود که در سرمای یک شب کامل بتواند منجمد شود. به طور کلی ارتفاع آب روی سطوح یخ قبلی از چند سانتی متر بیشتر نمی شد و این کار آنقدر تکرار می شد تا قطر یخ ها به اندازه عمق حوضچه ها می رسید.
صبح های زود، یخچال داران با پتک یا وسایل دیگر یخ ها را قطعه قطعه می کردند. سپس هر قطعه را با غل و زنجیر به مخزن یخ منتقل کرده و به داخل گودال می ریختند. یخچال داران برای اینکه بتوانند در تابستان از قطعات یخ داخل مخزن به راحتی برداشت کنند، هنگام انبار کردن بین لایه های مختلف یخ، کاه یا ساقه های گندم می ریختند. در بعضی از شهر ها مثل اصفهان از یک نوع لجن که در کنار رود ها رشد می کرد بهره می گرفتند و روی یخ ها را با آن می پوشاندند. در برخی از مناطق کویری، روی یخ را با یک لایه گل اندود می کردند. سپس مخزن های یخچال ها را نیز تیغه کرده و با کاهگل تمام منافذ آن را پر می کردند.
آسیب پذیر بودن یخچال ها
با وجود به کارگیری مصالحی مقاوم و متناسب با شرایط اقلیمی، کم و بیش خطراتی این بنا ها را تهدید می کند که در این جا به چند مورد از آن ها اشاره می کنیم: ۱. به علت این که بنا در فضایی نسبتا باز واقع می شود، باد های تند و توفان های شدید کویری که معمولاً شن و ماسه را به همراه دارند، می توانند موجب فرسایش این یخچال ها شوند. ۲. رطوبت نیز از دیگر عوامل تاثیر گذار بر فرسایش یخچال ها بوده است. در معماری قدیمی یخچال ها تا حد امکان از قدرت فرسایندگی رطوبت پیشگیری شده است، اما نفوذ تدریجی آب حاصل از ذوب احتمالی یخ ها و همچنین آبی که به حوضچه های تولید یخ هدایت می شد، اثرات مخربی داشته است.
پس از پایان کار، روی سطح یخها را با کاه به ارتفاع یک الی دو متر می پوشاندند و در ماههای گرم سال به تدریج از این یخها استفاده می کردند. ظرفیت این یخچالها در اصفهان به قدری بوده که مقداری از یخ برای سال بعد باقی می مانده است. تا آنجا که نگارنده اطلاع دارد، از این نوع یخچالها هیچ اثری باقی نمانده است. اغلب یخچالها مانند آب انبارها، عام المنفعه بوده اند و همه می توانستند از یخ آن استفاده کنند. ارنست هولستر در مورد یخچالهای اصفهان می نویسد: «یخچالهای بسیاری وجود دارد و برخی از آنها نیز خصوصی است و فقیران نیز می توانند از آن برای خنک نمودن آب استفاده کنند. اساساً شربت و میوه را در همه دکانها با یخ نگه می دارند. تکه های بزرگی از آن را بار خر می کنند و در همه جای شهر به فروش می رسانند». البته در اصفهان اهالی می توانستند یخ را در بازار و همچنین در محل یخچال خریداری کنند. لازم به ذکر است که در مناطق جنوبی کشور که دمای هوا در شب به ندرت به زیر صفر می رسد، یخچال وجود نداشته. در سواحل دریای خزر نیز به سبب رطوبت هوا و نوسان بسیار کم درجه حرارت در طی شبانه روز یخچال وجود نداشته است. در این سواحل مدت زمانی که درجه حرارت به زیر صفر می رسد بسیار کم است و جهت تهیه نمودن یخ برای یخچال کافی نمی باشد. البته در اینجا نیز مانند سایر مناطق ایران، در مواقعی که برف می باریده آنرا به صورت متراکم در لای حصیر و یا کاه برای مصرف تابستان در داخل زمین چال می کردند.
برخلاف آب اکثر آب انبارها که گوارا و بهداشتی بوده، یخ یخچالها چنین خصوصیتی نداشته. به دلیل اینکه یخ در محیط باز یخ بند تهیه می شده و کرتها و یا چالهای یخ بند در داخل خاک کنده می شده و هیچگونه اندودی روی خاک کشیده نمی شده، بنابراین یخ یخچالها خالی از خاک و خاشاک نبوده است. لذا با ظهور یخچال نفتی و پس از آن یخچال برقی، یخچالهای سنتی به تدریج منسوخ شدند، در صورتی، با وجود آب لوله کشی شهری، هنوز بعضی از آب انبارهای قدیمی در نواحی حاشیه کویر فعال می باشند و مورد استفاده قرار می گیرند. هم اکنون تعداد انگشت شماری از یخچالهای گنبدی و زیرزمینی در حومه شهرهای ایران باقی مانده است. همین تعداد معدود از یخچالهای باقی مانده هم در حال حاضر مخروبه هستند و مخزن داخل یخچالها اکثراً پر از مواد زباله و گاهی لاشه سگ و گربه می باشد. بوی تعفن داخل این یخچالها به قدری است که هر سیاح کنجکاو و یا محققی را فراری می دهد. البته این یخچالهای بی مقدار یادآور زندگی اجداد و نیاکان این آب و خاک است و گواه نحوه جوابگوئی به احتیاجات زندگی روزمره آنها با استفاده از شیوه های ساده و طبیعی و یا به عبارت دیگر روشهای زیست اقلیمی است. جای بسی تاسف است که آخرین یخچال شهر یزد، از مراکز مهم معماری سنتی ما، چند سال قبل توسط مالک به لحاظ مسائل اقتصادی تخریب شد.
https://www.kojaro.com/2017/9/25/128079/%DB%8C%D8%AE%DA%86%D8%A7%D9%84-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%A8%DB%8C%D8%A7%D8%A8%D8%A7%D9%86/
https://setare.com/fa/news/25650/%DB%8C%D8%AE%D8%AF%D8%A7%D9%86%E2%80%8C-%D9%87%D8%A7-%D9%88-%DB%8C%D8%AE%DA%86%D8%A7%D9%84-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D9%82%D8%AF%DB%8C%D9%85%DB%8C-%DA%86%DA%AF%D9%88%D9%86%D9%87-%DA%A9%D8%A7%D8%B1-%D9%85%DB%8C%E2%80%8C%DA%A9%D8%B1%D8%AF%D9%86%D8%AF
https://rasekhoon.net/article/show/1295408/%DB%8C%D8%AE%DA%86%D8%A7%D9%84-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%B3%D9%86%D8%AA%DB%8C-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86
https://rasekhoon.net/article/show/1295408/%DB%8C%D8%AE%DA%86%D8%A7%D9%84-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%B3%D9%86%D8%AA%DB%8C-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86
http://www.armanshahrjournal.com/article_85111_b6bc6a111792882699995a56b53e446d.pdf
https://eartharchitecture.org/?p=570