بررسی معماری آرامگاه بوعلی سینا همدان
گروه طراحی- موقعیت- مساحت
نام اثر: بنای یادبود بوعلی سینا نام طراح: هوشنگ سیحون
تاریخ شکل گیری اثر: 31- 1328 ه. ش. کارفرما: وزارت فرهنگ و هنر
مجری: هوشنگ سیحون موقعیت: همدان مساحت بستر طرح: 2,600 متر مربع مساحت زیر بنا: 650 متر مربع
تاریخچه
آنگونه که در کتب تاریخی ذکر شده است ابن سینا از پزشکان خاص دربار سامانی بود که پس از سقوط پادشاه سامانی و روی کار آمدن سلطان محمود غزنوی از بخارا مهاجرت کرده و در طول مدت زندگانی در شهرهای مختلفی از جمله اصفهان سکنی گزیده است. سرانجام ابن سینا در سفری از اصفهان به همدان در میانه راه بیمار می شود و در شهر همدان دار فانی را وداع می گوید
گفته شده است که ابن سینا در حیاط خانه دوستش به خاک سپرده شده است و پس از مدتی دوستش نیز فوت می کند.
محل دفن ابن سینا در پشت دژ جنوبی همدان بوده است که تا اواخر قرن سیزدهم نیز چهارطاق کوچکی به عنوان مقبره بر سر مزار گذاشته شده بودند که به مرور این چهارطاقی تخریب و فرسوده شد.
آرامگاه بوعلی سینا در زمان حکومت قاجار و به دستور نوه فتحعلی شاه به نام نگار بازسازی شد و گنبدی اجری به جای چهار طاق قدیمی بر فراز مقبره گذاشته شد و سنگ مزارها نیز تعویض شدند.
سال ها بعد دیواری کوتاه به دور آرامگاه بوعلی سینا کشیده شد و همچنین تالار بزرگ و کوچک به عنوان کتابخانه ساخته شد.
در زمان حکومت محمدرضا شاه پهلوی آرامگاه بوعلی سینا بر اساس معماری قدیم و جدید احداث شد. طراحی بنای فعلی آرامگاه بوعلی سینا توسط مهندس هوشنگ سیحون به سبک معماری دوره ای که ابن سینا در آن می زیسته و بر اساس قدیمی ترین بنای آن زمان یعنی گنبد قابوس انجام شده است.
برای احداث آرامگاه بوعلی سینا باید مقبره های قدیمی تخریب می شدند و پس از نبش قبرها استخوان ها و جمجمه ها نگهداری شدند و در محل جدید با رعایت موازین شرعی و آداب کفن و دفن قرار داده شدند.
سال ها بعد دیواری کوتاه به دور آرامگاه بوعلی سینا کشیده شد و همچنین تالار بزرگ و کوچک به عنوان کتابخانه ساخته شد.
در زمان حکومت محمدرضا شاه پهلوی آرامگاه بوعلی سینا بر اساس معماری قدیم و جدید احداث شد. طراحی بنای فعلی آرامگاه بوعلی سینا توسط مهندس هوشنگ سیحون به سبک معماری دوره ای که ابن سینا در آن می زیسته و بر اساس قدیمی ترین بنای آن زمان یعنی گنبد قابوس انجام شده است.
برای احداث آرامگاه بوعلی سینا باید مقبره های قدیمی تحریب می شدند و پس از نبش قبرها استخوان ها و جمجمه ها نگهداری شدند و در محل جدید با رعایت موازین شرعی و آداب کفن و دفن قرار داده شدند.
بنای یادبود بوعلی امروز در میانه یکی از میادین شهر همدان، دربستری از سبزه و درخت و آب قرار گرفته است؛ حال آنکه در ابتدا در حاشیه خیابان اصلی، در احاطه بافت مسکونی اطراف و چند بنای خدمات شهری و اداری واقع شده بود. به همین دلیل تحلیل این بنا فارغ از محیط پیرامون آن و تنها معطوف به طرح خود بنا خواهد بود.
در قسمت بالای دیوارهای داخلی محوطه ی مربع شکل آرامگاه، بیست بیت قصیده ی معروف «عینیه» که از آثار ادبی شیوای ابن سینا در حکمت و فلسفه به شمار می آید و حکیم آن را در کمال فصاحت و بلاغت راجع به مراحل مختلف سیر روح انسانی و ارتباط آن با عالم جسمانی سروده است، بر روی ۴۰ لوح سنگی از سنگ مرمر هر کدام به طول ۱/۱۰ متر و عرض ۰/۵ متر به خط ثلث برجسته نوشته شده است.
در اواسط سال ۱۳۲۶ هجری شمسی، انجمن آثار ملی تصمیم به اجرای طرح ساختمان آرامگاه گرفت. در آن هنگام مهندس سیحون برای تکمیل مطالعات خود به پاریس سفر کرده بود. پس از آگاهی از تصمیم انجمن در خرداد سال ۱۳۲۸، طرح های اجرایی آرامگاه را به عنوان پایان نامه به دانشکده هنرهای زیبای پاریس ارائه و سپس در تیر ماه همان سال آن را برای اجرا به انجمن ارسال کرد. در اوایل سال ۱۳۲۸ بین انجمن آثار ملی ایران و شرکت ساختمان های کشور (شرکت نسبی مهندس ابتهاج و شرکا) قرارداد قطعی ساختمان بسته شد و در خرداد ماه همان سال، کار بنای ساختمان آرامگاه آغاز شد.
در زمان قاجار
چهارطاقی مزار این دانشمند به مرور زمان فرسوده شد و در معرض خطر تخریب قرار گرفت تا اینکه در زمان حکومت قاجارها، یکی از شاهزاده های قاجار به نام «نگار خانم» که دختر «شاهزاده عباس میرزا»، ولیعهد فتحعلی شاه بود، تصمیم به بازسازی این بنا گرفت.
وی دستور داد تا ساختمانی تازه ساخته شود و به جای این چهارطاقی قدیمی، گنبدی از آجر بر فراز مقبره ها قرار گیرد. به دستور شاهزاده خانم، سنگ مزارها تعویض و نرده چوبی کوتاهی در اطراف آن ها ساخته شد و پس از اتمام ساخت بنا، سنگ قبرهای قدیمی در سرسرای آرامگاه قرار داده شدند.
در سال 1299 شخصی با نام محمدحسین فریدالدوله گلگون همدانی، دیواری کوتاه به دور محوطه قبر ابن سینا کشید و در کنار آرامگاه یک تالار بزرگ و تالاری کوچک تر به عنوان کتابخانه و یک مخزن کتاب ساخت و یک چاه و حوض نیز به مجموعه اضافه کرد
در زمان پهلوی
در زمان حکومت محمدرضا پهلوی بود که اعضای انجمن آثار ملی ایران تصمیم به احداث بنایی جدید برای آرامگاه بوعلی سینا گرفتند. آنها در نظر داشتند که این آرامگاه جدید بر اساس معماری قدیم و جدید احداث شود و ترکیبی از این دو را به نمایش بگذارد. به دنبال این تصمیم، در خرداد ماه سال ۱۳۲۴، مسابقه ای میان مهندسان و فارغ التحصیلان رشته معماری برگزار شد که طراحی نقشه این بنا موضوع آن بود. داوری طرح ها برعهده دو نفر بود: مهندس محسن فروغی، از بنیان گذاران و استادان دانشکده معماری دانشگاه تهران و آندره گُدار (André Godard)، معمار و باستان شناس فرانسوی که مدیر کل فنی موزه باستان شناسی ایران بود و دستی در مطالعات معماری داشت.
طرح های زیادی ارایه شدند؛ اما طرح آقا ی مهندس هوشنگ سیحون توانست نظر داوران را به خود جلب کند و به عنوان برنده اعلام شود. دو سال بعد و در سال ۱۳۲۶ خورشیدی، انجمن آثار ملی تصمیم به اجرایی کردن این طرح گرفت و این مساله را با مهندس سیحون در میان گذاشت. مهندس که در آن زمان برای تکمیل مطالعات خود به پاریس رفته بود، تحقیقات جدیدی را آغاز و در خرداد سال ۱۳۲۸، طرح های اجرایی آرامگاه را به عنوان پایان نامه به دانشکده هنرهای زیبای پاریس ارایه کرد. در تیر ماه همان سال نسخه ای از طرح برای اجرا به انجمن ارسال و چندی بعد پروسه ساخت آغاز شد.
اولین کار برای احداث بنای جدید تخریب مقبره قدیمی بود که در طی آن قبر ابن سینا و ابو سعید را گشودند. مسوولان در جریان این نبش قبر، صورت جلسه ای از جمجمه و بخش های باقی مانده از استخوان های ابوعلی سینا و ابوسعید در حضور افراد معتمد تهیه کردند. این بقایا را در جعبه های مخصوص قرار دادند و مهر و موم کردند تا پس از ساخت بنای جدید، آنها را دوباره در همان مکان دفن کنند.
عملیات اجرایی به خوبی پیش رفت و بنای آرامگاه در سال ۱۳۳۰ آماده شد. در بهمن ماه همان سال سازندگان، آرامگاه را به نمایندگان انجمن آثار ملی، تحویل دادند و کار خود را به پایان رساندند. روز پنجشنبه، یازدهم اردیبهشت ماه سال ۱۳۳۱ هجری شمسی نیز جعبه های استخوان های ابوعلی سینا و ابوسعید دخدوک گشوده شدند و با دقت و رعایت موازین شرعی و آداب کفن و دفن، در جای خود قرار گرفتند.
معرفی بنا
بنای یاد بود بوعلی از دو بخش تشکیل شده است: آرامگاه و برج یادبود. بخش آرامگاه به مساحت 610 متر مربع، ساختمانی تمام بسته و پوشیده از سنگ خارا است که کتابخانه، موزه و فضای اصلی آرامگاه (اتاق مقبره) را در خود جای می دهد.
سطحی که این فضاها اشغال می کنند در حدود 35 درصد از سطح کل بخش آرامگاه است و باقی آن با خاک پر شده است. ورودی اصلی به شکل رواقی با ستون های قطور نیم مخروطی در شرق بنای آرامگاه قرار گرفته است. دسترسی دیگری نیز از سمت غرب به فضای مقبره تامین شده است؛ که البته دسترسی فرعی و خدماتی تلقی می شود.
آرامگاه (اتاق مقبره)
برج یادبود
برج کشید و بلند یادبود به شکل منشوری دوازده وجهی است که از استقرار دوازده ستون بتنی بر گرد دایره ای به قطر 5 متر بر فراز ساختمان آرامگاه پدید آمده است.
این ستون های کشیده هر چه به سمت بالا می روند به سمت مرکز دایره جمع می شوند و در نهایت به کلاهک مخروطی شکل فوقانی می رسند. ارتفاع راس برج از روی سکو 21 متر است که 17 متر آن مربوط به پایه و 4 متر آن مربوط به کلاهک مخروطی است.
برج کشید و بلند یادبود به شکل منشوری
بخش آرامگاه- به جز در محل ورودی- دیواره ای تماماً بسته و سنگی دارد؛ تناسبات آن افقی است و مانند تختی در زیر پای برج گسترده شده است. از مقایسه سطح زیر بنای فضاهای استفاده شده در بخش آرامگاه با سطح قسمت های پر شده با خاک، تعمدی در پدید آوردن تختی وسیع استنباط می شود.
به عبارتی طراح، به منظور خلق آرامگاهی پر ابهت، از دیوار کشی کاذب پیرامون سطحی قریب به دو برابر میزان مورد نیاز و پر کردن آن با خاک تردیدی به خود راه نداده است. به همین علت از این پس بخش آرامگاه را با نام «تخت» می خوانیم.
هر چند ردیف ستون های یاد شده نسبت به ورودی آرامگاه، سکو و برج فراز آن کاملاً متقارن است، اما نسبت به حجم اصلی تخت متقارن نیست و احجام سنگی دو طرف این فضای نیم باز باهم یکسان نیستند و با شکست هایی به تدریج عقب می نشینند.
تفاوت جنس ستون های بتنی رواق ها با دیوارهای سنگی اطراف بخش ورودی را از احجام دو طرف خود متمایز می کند.
یکی دیگر از ویژگی های تخت، پلکان تماماً سنگی است که از میان دیوارهایی از همان جنس به بالا می روند. این پله ها مانند شکاف هایی در دل «تخت» سنگی طراحی شده اند؛ مخصوصاً پلکان جنوبی که با لغزش های مختصری نسبت به محور برج قرار گرفته است کیفیت فضایی خاصی پدید می آورد.
دو شیبراهه غربی (در طرفین ورودی غربی آرامگاه) که کاملاً نسبت به محور برج متقارنند- اگر چه در پشت ساختمان واقع شده اند- از نقاط قابل تامل در طرح «تخت» محسوب می شوند.
درون «تخت» انتظام فضایی ساده ای دارد. فضاهای کتابخانه و موزه در طرفین محوری قرار گرفته اند که پس از عبور از یک گره مربع شکل فرد را به اتاق مقبره می رساند.
این ساختمان به واسطه احاطه شدن با احجام خاکریزی شده اطراف و بسته بودن جداره های بیرونی، و ضخامت و سنگینی دیوارهای داخلی همچون بناهای زیرزمینی می نماید.
سطح روی «تخت» پهنه نسبتاً وسیع و بازی است و «برج» رفیع یادبود، نشسته بر یک سکو، تنها عنصر بارز آن محسوب می شود.
دو محوطه سبز در شمال و جنوب این فضای باز گسترده، به دلیل آنکه اتصالی با برج و سکوی زیر آن ندارند تاثیر زیادی بر فضای پیرامون خود نمی گذارند؛ همچنانکه پیوندی نیز میان محوطه های بالا و پایین تخت به وجود نمی آورند.
برج یادبود واجد دو قسمت است: قسمت پایه که به دلیل وجود ستون های کشیده و بلند گرداگرد آن سبک و شفاف به نظر می رسد، و قسمت فوقانی یعنی کلاهک مخروطی شکل بالای برج که توسط پایه مذکور برپا داشته شده است.
جمع شدن تدریجی ستون های پایه برج، و شکل مخروطی کلاهک روی آن، اشاره مستقیمی است به حرکت به سمت آسمان و میل به اوج گرفتن.
کلاهک مخروطی شکل
در طرح برج، «هندسه» از عوامل اساسی و مهم شکل گیری اجزا و عناصر است. انتخاب یک چند وجهی منتظم محاط بر دایره در قاعده، طرح ستون ها به گونه ای که با بیشتر شدن ارتفاع به سوی مرکز دایره جمع می شوند، و انتخاب حجم خالص مخروط به عنوان اختتامیه برج، هیئتی کاملاً هندسی برای برج به همراه می آورد؛ که نشانگر مقید بودن طراح به نظم، تقارن و هندسه در این بخش از مجموعه است.
انتخاب جنس بتن صاف و تراشیده برای برج موجب می شود که نظم و هندسه ای که از آن سخن رفت چشمگیرتر شود و در نهایت، برج به شکل حجم کاملاً تراشیده و خراطی شده ای بر فراز سکوی کم ارتفاع دیده شود.
بیان معماری در بنای یادبود بوعلی «تخت سازی» در بخش آرامگاه- که پیش از این درباره آن سخن رفت- نشان از معماری پیش از اسلام دارد. به جز این، نشانه های دیگری نیز از معماری ایران باستان در طراحی «تخت» دیده می شود.
استفاده از فضای نیم باز و ردیف ستون های نیم مخروطی به عنوان ورودی، و پیشانی صاف بالای رواق از موارد تشابه میان این بنا با نمونه های باقیمانده از دوران پیش از اسلام است. به عنوان نمونه می توان به کاخ پذیرایی کوروش در مجموعه پاسارگاد اشاره کرد. در این نمونه، فضای ورودی توسط ایوانی میانی با ردیف ستون های نیم مخروطی (و از قضا با نه دهانه) از احجام توپر طرفین متمایز شده است.
استفاده از قطعات بزرگ سنگ و ایجاد دیوارهای بلند سنگی ناصاف با بندکشی های ضخیم، نیز معماری پیش از اسلام را تداعی می کند. پله های یکسره که گویی دیوارهای سنگی را می شکافند و بالا می روند مشابه هایی در معماری ایران باستان، از جمله در مجموعه تخت جمشید و معبد آناهیتا در کنگاور دارند.
تفاوت عمده «تخت» با آثار باقیمانده از دوران پیش از اسلام، متقارن نبودن احجام پس و پیش نشسته آن است. در اینجا با آنکه طرح فضای داخلی همانند معابد و کاخ های پیش از اسلام کاملاً متقارن است، و علی رغم انتخاب عناصر متقارنی مانند دو شیبراهه غربی بنا، حجم کلی تخت و استقرار ورودی آرامگاه نسبت به آن از تقارن خارج شده است.
این فقدان تقارن جلوه ای ارگانیک به بنا می دهد و از صلابت طرح- امری که در نمونه های قدیمی دیده می شود و زاییده رعایت بی چون و چرای اصل تقارن است- می کاهد.
ورودی «تخت» در حالیکه از لحاظ فرم و شکل ظاهری از همان نمونه های باستانی پیروی می کند، اما به دلیل جنس و بافت منظم و تراش خورده اش در مقایسه با ظاهر ارگانیک دیوارهای سنگی طرفین به مثابه مظهری از دقت و نظم هندسی و علم و ریاضیات جلوه می کند، و از این رو نسبتی با برج بالای خود نیز برقرار می سازد.
در مقابل اشارات متعددی که در طراحی «تخت» به معماری پیش از اسلام شده است، «برج یاد بود» با بیانی متفاوت؛ آمیزه ای از معماری دوره اسلامی و معماری مدرن است.
مهم ترین عاملی که موجب می شود تا برج یادآور بناهای پس از اسلام باشد شباهت بسیار زیاد آن به برج گنبد قابوس است. طراح با انتخاب فرم منشوری که در بالا به یک مخروط منتهی می شود، اشاره مستقیم و روشنی به این الگوی سنتی کرده است.
جدا از شباهت های دو برج گنبد قابوس و برج یادبود بوعلی، نشستن اولی بر بلندی تپه ای و دومی بر تختی دست ساخته، و «تنها بودن» آنها، از وجوه تشابه دو بنا به شمار می رود.
آرامگاه بوعلی سینا و مشخصه های آن
آرامگاه بوعلی سینا بر روی 12 ستون سر به فلک کشیده از جنس سنگ گرانیتی در میدان اصلی شهر همدان ساخته شده است و در سال ۱۳۷۶ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است و سالانه مسافران زیادی از این آرامگاه بازدید می کنند.
آرامگاه بوعلی سینا به دلیل موقعیت محلی و محدود بودن فضای آرامگاه و برای صرفه جویی در مخارج، در نصف ابعاد گنبد قابوس ساخته شده است.
همچنین در ارامگاه بوعلی سینا فاصله بین ستون ها باز و گشاده است و امکان رفت و آمد از بین آنها وجود دارد ولی در گنبد قابوس بین ستون ها هیچ شکاف و روزنه ای به جز در قسمت ورودی وجود ندارد و درون آن همچون دخمه، تاریک و فاقد نور و روشنایی است.
در محوطه آرامگاه بوستانی نیم دایره ای با فضای سبز و باغچه ها و چشمه هایی در حیاط ورودی وجود دارد.
تندیس ابن سینا نیز بر روی پایه ای در ضلع شرقی میدان قرار دارد و ابیاتی به خط نستعلیق نیز روی آن نوشته شده است.
موزه ابن سینا
تالار جنوبی آرامگاه ابن سینا از سال 1330 به عنوان موزه در نظر گرفته شده و به محل نگهداری سکه، سفال، برنز و سایر اشیای کشف شده مربوط به هزاره های قبل از میلاد و دوران اسلامی اختصاص دارد.
ساخت مجسمه ابن سینا
در دی ماه ۱۳۲۸ نیز نیم رخی از چهره ابن سینا تهیه شد و مدتی بعد، انجمن آثار ملی طی ماموریتی از استاد ابوالحسن صدیقی خواست تا با توجه به تصویر تمام رخ و نیم رخ ابن سینا، مجسمه ایستاده ای از او بسازد تا در میدان بوعلی و در کنار آرامگاه وی نصب شود. در نهایت مجسمه ا ی ساخته شد که نیمی از آن، از سنگ یکپارچه مرمر سفید قم بود و کتابی نیز در دست داشت.
کتابخانه
یکی از بخش های جالب توجه این مجموعه، کتابخانه ای است که در جوار آرامگاه شیخ و در تالار شمالی قرار دارد. این مکان در ابتدا ۶۴۹ جلد کتاب داشت و از آن با عنوان قرائت خانه ابوعلی سینا یاد می کردند. در سال ۱۳۲۹، اطلاعیه ای به زبان های فارسی، عربی، فرانسه و انگلیسی منتشر شد که در آن از همه مولفان، موسسات فرهنگی و ناشران ایرانی و خارجی درخواست شده بود که کتاب هایی را به انجمن آثار ملی ارسال کنند.در پی این فراخوان کتاب های گوناگونی به انجمن آثار ملی ارسال شد.
امروزه ۸ هزار جلد کتاب ایرانی و خارجی در این کتابخانه وجود دارد که حدود 30 جلد از آنها، خطی و ۵۹۰ جلد از آن ها نیز به زبان های فرانسه، انگلیسی، آلمانی و… هستند.
کتابخانه
مهندس سیحون، این بنا را به گونه ای طراحی کرد که هم یادآور یکی از مقبره های عصر ابن سینا باشد و هم تکامل فن معماری جدید را به نمایش بگذارد. او به این منظور از گنبد قابوس الهام گرفت که:
بر اساس روایت ها مقبره قابوس ابن وشمگیر از امیران سلسله زیار و حاکم طبرستان و گرگان را در خود دارد که شاعر و خوشنویسی بنام و هم عصر ابن سینا بود.
یکی از بزرگترین شاهکارهای معماری عصر ابن سینا و قدیمی ترین بنای تاریخ دارِ اسلام است.
وی در قسمت زیرین، نمایی از بناهای مصر، ایران و یونان قدیم را نشان داده و در قسمت بالایی روش معماری گنبد قابوس را نشان داده است. این ترکیب حکایت از این دارد که ابن سینا یک فیلسوف و متفکر بزرگ اسلامی است که افکارش بر پایه علوم و اطلاعات ملل قدیم بنا نهاده شده و رشد و تکامل یافته است. سنگ های خشن و بزرگ در قسمت های زیرین بنا روحیه استحکام و قدرت را تداعی می کنند و ظرافت و عظمت برج و پایه های آن تفاوت شان را با سنگ های خشن آشکار می سازد.
قسمت های مختلف این بنا به دقت و با ظرافت خاصی ساخته شده اند و محاسبات دقیقی بر روی آن ها صورت گرفته است که برخی از آن ها را برای تان عنوان می کنیم:
ارتفاع هر پایه ی برج از کف زیرین آرامگاه تا زیر گنبد، نزدیک به ۲۳ متر
عرض هر پایه در پایین ۱/۱۷ متر و در بالا ۹۲ سانتی متر
ارتفاع گنبد مخروطی شکل ۶ متر
ارتفاع اتاق اصلی آرامگاه ۶/۱۰ متر
ارتفاع کلی بنا (از کف تا انتها) بیش از ۲۸ متر
https://hamino.ir/post/441/%D9%86%D9%82%D8%AF-%D8%AA%D8%AD%D9%84%DB%8C%D9%84-%D8%A8%D9%86%D8%A7%DB%8C-%DB%8C%D8%A7%D8%AF%D8%A8%D9%88%D8%AF-%D8%A8%D9%88%D8%B9%D9%84%DB%8C-%D8%B3%DB%8C%D9%86%D8%A7
http://iranmemari.com/c/%D9%85%D9%88%D8%B2%D9%87/?orderedby=title&display-mode=blog&itemsno=50
http://118safar.com/fa/news/5020/%D8%A2%D8%B1%D8%A7%D9%85%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%A8%D9%88%D8%B9%D9%84%DB%8C-%D8%B3%DB%8C%D9%86%D8%A7-%D9%BE%D8%B2%D8%B4%DA%A9-%D9%88-%D9%81%DB%8C%D9%84%D8%B3%D9%88%D9%81-%D9%85%D8%B4%D9%87%D9%88%D8%B1-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86%DB%8C
https://iranwatching.com/fa/architecture/958
https://www.karnaval.ir/things-to-do/avicenna-mausoleum-hamadan
https://www.kojaro.com/2018/8/25/154689/facts-tomb-abu-ali-sina/