انسان در اسلام
فهرست مطالب
اهمیت انسان شناسی
رویکردهای مختلف در انسان شناسی
فرضیه تکامل زیستی
ثبات یا تحول انواع
ارکان نظریه تکامل
آفرینش انسان در قرآن
شگفتی های قرآن در آیات آفرینش انسان
دلایل دو بعدی بودن انسان
حقیقت روح
هویت انسان
تحلیل افعال ارادی انسان
معنای هدف
اهمیت انسان شناسی
در آموزه های تمامی ادیان الهی شناخت انسان پس از خداشناسی بیشترین اهمیت را دارد؛ تا آنجا که یکی از اهداف اساسی انبیا توجه دادن انسان به خویشتن بوده است. بسیاری از مشکلات فراروی انسان معاصر به دلیل بی توجهی به حقیقت خود و توجه بیش از حد به بعد غیر معنوی خویش است که علت اصلی آن را میتوان نادیده انگاشتن دین و آموزه های دینی دانست.
برترین دانشها این است که انسان خود را بشناسد
انسان همواره در کانون اندیشه بشری یکی از مهمترین دغدغه ها بوده است. توجه به انسان تنها بدین سبب نیست که او یکی از موجودات این عالم است و باید مورد شناسایی قرار گیرد بلکه اهمیت انسان شناسی از این جهت است که در واقع شناخت ماهیت و حقیقت خویشتن است؛ حقیقتی که گاه در لابه لای علوم دیگر گم میشود و انسان با وجود همه پیشرفتهای علمی از آن غافل میگردد.
رویکردهای مختلف در انسان شناسی
1- درون نگری و انسان شناسی عرفانی
2- روش عقلی و انسان شناسی فلسفی
3- انسان شناسی تجربی و تاریخی
4- انسان شناسی دینی
1- درون نگری و انسان شناسی عرفانی
انسان در این عالم به همه امور علم حصولی دارد جز به خود حالات خود و خداوند علم انسان به اشیای پیرامون خود از طریق صورتهایی است که در ذهنش حاصل میشود؛ حال آنکه علم او به خودش نوعی یافت و وجدان درونی است که از علم حصولی بسیار پرارزشتر است همه توصیفهایی که در سایر علوم از انسان ارائه میشود تصویری خاص در ذهن ایجاد میکند اما درون نگری موجب خودیابی و علم حضوری عمیق به خویشتن می شود
دومین راه شناخت انسان توجه به او از طریق عقل .است در طول تاریخ کاوشهای عقلی و فلسفی در مورد انسان دستاوردهای ارزشمندی داشته است؛ تا جایی که امروزه بخشی از آثار فلسفی در غرب و شرق به شناخت انسان اختصاص دارد. معرفه النفس» یکی از مباحث گسترده فلسفه اسلامی است که تقریباً همه فلاسفه بزرگ اسلامی به آن پرداخته اند. در بحث های فلسفی که معمولاً انسان را حیوان ناطق» مینامند – نفس انسانی مراتبی دارد که در تعداد آنها اختلاف است
۲- روش عقلی و انسان شناسی فلسفی
3- انسان شناسی تجربی و تاریخی
گسترش علومی مانند روانشناسی و جامعه شناسی و پدید آمدن شاخه های جدیدی مانند مردم شناسی و انسان شناسی فرهنگی آگاهیهای فراوانی در زمینه شناخت انسان در اختیار ما می نهد ناگفته نماند که روش بحث در این علوم یکسان نیست و در برخی نیز ـ مانند روانشناسی – از روشهای آزمایشگاهی و در پاره ای دیگر از روشهای باستان شناسی و تاریخی استفاده میشود اما از این روی که همه آنها متکی به مشاهده حس و تجربه است، در اینجا جملگی با هم مورد توجه قرار میگیرد.
4- انسان شناسی دینی
از آنجا که دین برای سعادت بشر نازل شده در زمینه انسان شناسی سخنان بسیاری دارد. مهمترین موضوع ادیان پس از خدا انسان است بنابر این دین درباره مبدا، چگونگی و هدف آفرینش انسان کمال و سعادت و راه دستیابی به آن و همچنین سایر موضوعات مربوط به او مطالب مهمی ارائه کرده است. مزیت انسان شناسی ،دینی و ثاقت و اعتبار آن است. دادههای دینی از راه وحی به ما میرسد که کاملاً خطاناپذیر است از این رو با اطمینان میتوان به آنها اعتماد کرد. این آموزه ها با گستردگی ،تمام به همه ابعاد وجود و نیازهای انسان نظر دارد در انسان شناسی وحیانی انسان منحصر به همین بدن مادی نیست بلکه جنبه متعالی تری به نام روح دارد که حقیقت وجودی اش .است در شناخت انسان استعدادها تواناییها و نیازهای او هم به جنبه مادی و غریزی وی توجه شده و هم به جنبه معنوی و متعالی او.
فرضیه تکامل زیستی
تاریخچه اختلاف نظر درباره چگونگی پیدایش انسان به نظریه تکامل – انتخاب طبیعی – داروین ختم نمیشود براساس آنچه در کتابهای تاریخ علم و فلسفه آمده، حتی فیلسوفان یونان باستان در این زمینه نظراتی داشتهاند معروف است آناکسیمندر در قرن ششم پیش از میلاد نظریه پیدایش انسان از نوعی دیگر از حیوانات را مطرح کرده است.
براساس قانونی که در مارس ۱۹۲۵ در مجلس قانونگذاری ایالت تنسی آمریکا به تصویب رسید، تعلیم هر نظریه ای که منکر داستان خلقت انسان بر طبق آنچه در کتاب مقدس آمده باشد و انسان را از اعقاب پست تری از حیات حیوانی ،بداند در موسسات تعلیماتی تنسی ممنوع شد. در همان سال جان توماس اسکوپس – معلم زیست شناسی مدرسه ای در شهر دیتن ـ به جهت نقض این قانون و تدریس نظریه داروین محاکمه شد و به یکصد دلار جریمه محکوم گردید.
این عقیده علاوه بر مطابقت با آیات سفر تکوین کتاب مقدس با زیست شناسی ارسطویی" نیز که تا پیش از طرح نظریه داروین نظریه رایج دانشمندان علوم طبیعی بود – سازگاری داشت. به همین دلیل نظریه «تحول آلی یا اندامی لامارک که در سال ۱۸۰۲ میلادی مطرح شد، مورد استقبال قرار نگرفت.
ثبات یا تحول انواع
با نگاهی به جهان پیرامون خود گیاهان و حیوانات گوناگونی مشاهده میکنیم تا پیش از نیمه دوم قرن نوزدهم میلادی تفکر رایج در علوم طبیعی این بود که انواع گیاهی و جانوری ثابت هستند و هیچگونه رابطه ای با هم ندارند.
نظریه ثبات
به این معنا که هیچ نوعی از حیوان به نوع دیگر قابل تبدیل نیست. این مسئله را به اصطلاح نظریه ثبات انواع مینامند.
ارکان نظریه تکامل
فرضیه تکامل داروین که به نظریه انتخاب طبیعی شهرت دارد بر سه مفهوم اصلی استوار است
تغییرات تصادفی
تنازع بقا
انتخاب طبیعی یا بقای اصلح
نتیجه اینکه باید توجه داشت فرضیه تکامل یا انتخاب طبیعی نظریه ای قطعی و مستند به مدارک کاملاً علمی نمیباشد بلکه آمیزه ای از شواهد حسی و نظریه پردازی است.
در سال ۱۹۹۵ مسئولان آموزش ایالت آلاباما مقرر ساختند در همه کتابهای درسی باید هشدار داده شود که نظریه تکامل هنوز نظریه ای اثبات نشده است و به هیچ عنوان نباید یک حقیقت مسلم علمی تلقی شود.
تازه ترین و شاید مهمترین این رویدادها در ۱۹۹۹ رخ داد هیئت مدیره آموزش مدارس ایالت کانزاس با اکثریت آراء تصمیم گرفت آموزش نظریه تکامل را از برنامه رسمی مدارس این ایالت حذف کند.
قرآن آفرینش جهان و هر چه در آن است را به عنوان معجزه و دلیلی بر قدرت خداوند بیان میکند. از دیدگاه قرآن، حیات انسان با آفرینش آدم و حوا آغاز میشود و داستان خلقت، حکایت از آفرینش همه موجودات به صورت زوج برای تولید نسل و ادامه حیات دارد. مفسران معاصر مسلمان، به ویژه آنان که به تفسیر علمی دست یازیدهاند. با توجه به این که در قرآن هیچ اشارهای به تبدیل گونه از موجودات به گونه دیگر نشده است نظریه تکامل داروین را مغایر با تعالیم قرآن میدانند. همین مفسران معتقدند که قرآن در 1400 سال پیش چنان توصیف دقیقی از پیدایش جنین و مراحل زنجیرهای رشد و تکامل آن ارائه میدهد که برخی جزئیات آن به تازگی در تحقیقات علمی به اثبات رسیده است دیدگاههای تفسیری قدیمی و معاصر، ایات مربوط به بارداری، تولد و رشد و نمو انسان را دلیل محکمی بر عظمت و دقت خداوند در آفرینش انسان میدانند. مراحل اولیه زیست شناختی زندگی انسان از نظر قرآن شامل لقاح، رشد و نمو جنینی، تولد، شیردهی و از شیر گرفتن نوزاد است. همچنین آیات فراوانی، مراحل مختلف زندگی انسان را تا مرگ و حیات پس از مرگ توصیف میکند.
آفرینش انسان در قرآن
شگفتی های قرآن در آیات آفرینش انسان
کروی بودن و حرکت ،زمین زوجیت ،گیاهان مراحل شکل گیری و تکامل جنین انسان و….. از این قبیل اند. یکی از نمونهزهای روشن اعجاز قرآن در زمینه علوم طبیعی، آیات مربوط به چگونگی تولیدمثل شکل گیری و رشد انسان در مراحل جنینی است. آیات قرآن در این باب به هیچ روی براساس علوم و عقاید رایج چهارده قرن پیش ،نبوده بلکه بسیاری از آنها در دوران جدید دانسته شده است.
قرآن از جنبه های مختلف شگفتی ساز است. یکی از این وجوه آیات مربوط به طبیعت است. در این آیات که متاثر از علوم رایج زمانه خود نبوده مطالب گوناگونی آمده که با پیشرفت علوم تجربی در همین قرون اخیر دست یافتنی شده است.
دوگانه انگاری در مباحث انسان شناسی نظریه ای است که انسان را دارای دو بعد مادی و غیر مادی میداند براساس این نظریه وجود انسان به جسم خاکی و مادی منحصر نمیشود بلکه دارای بعدی غیرمادی نیز هست که آن را روح یا نفس میگویند. روح انسان برخلاف جسم او دارای اوصاف مادی – مانند ،رنگ وزن بعد طول، عرض و عمق و مانند اینها – نیست و از سویی تقسیم پذیر نیز نمیباشد برای اثبات دو بعدی بودن انسان دلایل مختلفی در طول تاریخ اندیشه بشری ارائه شده است
1-آیاتی که به مراحل آفرینش انسان اشاره میکند و در پایان مراحل تکوین جسمانی انسان مرحله جدیدی را معرفی میکند
2- آیاتی که درباره مرگ و چگونگی گرفتن جان انسان ها امده است
دلایل دو بعدی بودن انسان
الف) دیدگاه قرآن
دلایل اثبات وجود نفس یا روح
ثبات شخصیت
نسبت دادن اعضای بدن به خود
غیرمادی بودن برخی امور مربوط به انسان
وجود نفس و روح غیرمادی برای انسان امری بدیهی و بی نیاز از استدلال است؛ زیرا هرکس به علم حضوری و بیواسطه نفس خود را درک میکند.
پدیده های روحی و فرامادی که تفسیر مادی آنها بسیار دشوار و بلکه ناممکن است، همواره در زندگی بشر وجود داشته و ذهن آدمی را به خود مشغول داشته است. انجمنهای روحی در انگلستان که تاسیس آن به قرن نوزدهم باز میگردد، گواه این مدعاست.
ب)دلایل عقلی وجود روح
ج) شواهد تجربی
روح همان قدر معما در بر دارد که کیهان با سیستم های کهکشانی اش به جهت پیچیدگی و ابهامی که در مسئله روح وجود دارد به دست دادن تعریفی کامل از روح بسیار دشوار و شاید ناممکن است یکی از دلایل این امر انس ما با عالم مادی و موجودات محسوس به بیرون از خود است.
روح و نفس که از جهت واژگانی به یک معنایند به آن موجود مجردی اشاره دارند که منشا مبدا حیات است. شاید بهتر باشد برای شناخت روح به آثار آن توجه کنیم روح مرکز و ادراکات و عواطف و تمایلات آدمی است همچنین تفکر ،اراده تصمیم گیری و انتخاب همگی افعال روح یا نفس است
فلاسفه یکی از ویژگیهای اصلی روح را مجرد بودن آن میدانند. به دیگر سخن روح دارای صفات مادی از جمله رنگ و ابعاد – نیست بنابر این قابل رویت حسی نیست.
حقیقت روح
در مورد حقیقت انسان چه بسیار سخن رفته است. برخی از اندیشمندان، انسان را حقیقتی مرکب و موجودی دو ساحتی میدانند که آمیزه ای از جسم و روح است. عده ای دیگر نیز انسان را حقیقت واحدی میدانند که دارای دو بعد مادی و غیرمادی است.
هویت انسان
نفس و بدن دو وجه از یک چیزند برخی نیز با تحویل پدیده های روحی به تغییر و تحولات فیزیکی و شیمیایی ،مغز کوشیده اند با انکار ،روح انسان را منحصر به جسم او بدانند
افعال انسان به دو دسته ارادی و غیرارادی تقسیم می.شود افعال ارادی مانند خوردن آشامیدن مطالعه کردن نوشتن و مانند اینها همگی از روی اراده و تصمیم است. از آنجا که هرگونه تصمیم و اراده ای مبتنی بر در نظر گرفتن هدفی ویژه میباشد بنابر این همه افعال ارادی انسان هدفمند است.
اما گاه چنین مینماید که در پاره ای موارد فعل ارادی انسان بدون هدف خاصی صورت میگیرد؛ مانند جابه جا شدن برروی صندلی به هنگام گوش دادن به درس که گاه بدون توجه صورت میگیرد یا ترسیم خطوطی بر روی کاغذ به هنگام فکر کردن و مانند اینها اگر نیک بیندیشیم در این موارد نیز چون فعل انسان ارادی است هدفمند میباشد گرچه کشف قصد حقیقی انسان گاه دشوار مینماید.
تحلیل افعال ارادی انسان
انسان همواره چیزی را به عنوان کمال مطلوب در نظر میگیرد که خود فاقد آن است مطلوبیت کمال و شوق به آن موجب شوق به نتیجه فعل و در نتیجه شوق به خود فعل میگردد. در واقع مطلوب واقعی انسان در افعال ارادیاش همان هدف اوست و فعل از این رو که پلی است برای رسیدن به هدف مطلوب است مثلاً خوردن غذا به خودی خود مطلوب نیست بلکه سیر شدن یا لذت و مانند آن که هدف ،است مطلوب واقعی انسان میباشد.
معنای هدف
هدف در لغت به معنای مقصود ،غرض غایت نشانه تیر و مانند اینهاست. دربحث های عقلی وفلسفی اغلب به جای هدف از واژه علت غایی استفاده میشود. توجه به این نکته ضروری است که گرچه انسان در افعال ارادی خود به ظاهر اهداف متعددی – مانند رفع تشنگی و گرسنگی رسیدن به ،شغل، مسکن ،رفاه ،آرامش سعادت ابدی و رضای الهی – دارد، اما در واقع همه اهداف انسان به رفع کاستی ها و به دست آوردن کمال مفقود می انجامد.