آلوئه ورا
فلات پهناور ایران زمین،با بیش از 7500 گونه گیاهی یکی از مراکز طبیعی رشد درختان و گیاهان محسوب می شود و میزان 35% از 7500گونه گیاهی ایران را گیاهان دارویی و معطر تشکیل می دهد. به گونه ای که برخی از گیاهان فقط خاص فلات ایران هستند. از حیث استفاده از گیاهان دارویی، کشورمان سابقه ای کهن و دیرینه دارد و دانشمندانی چون ابوعلی سینا،زکریای رازی،عطار نیشابوری و دهها تن دیگر پیشگامان شناسایی و معرفی و استفاده از این گیاهان در درمان بیماری های مختلف و مزمن در قرون گذشته بوده اند. در کشور ما نیز به دلیل دیرینه اقبال عمومی در مصرف فراورده های گیاهی از یکسو و شرایط مناسب اقلیمی جهت کشت گونه های مختلف گیاهان دارویی از سوی دیگر،توجه ویژه به کشت و صنعت گیاهان دارویی و تولید دارو با منشا گیاهی را مقرون به صرفه تر از تولید داروهای شیمیایی جلوه می دهد.یکی از گیاهان دارویی- آرایشی بسیارمهم که در کشور ما کمتر مورد توجه قرار گرفته است،گیاه دارویی صبرزرد یا آلوئه ورا است.
صبرزرد یکی از شگفتی های طبیعت قلمداد شده است آلوئه ورا چنان خواص چشمگیر و متعددی دارد که نام ها و القاب زیادی برای خود کسب کرده است از جمله: گیاه درمانگر، گیاه سوختگی، دکتر گلدانی، گرز بهشت، لاله بیابان، گیاه جاودانگی، گیاه ملکه و گیاه قرن بیستم.
مقدمه
اولین گزارش مکتوب که در آن به آلوئه ورا اشاره شده است متعلق به چهار هزار سال پیش از میلاد مسیح است و در غار نوشته ها و کنده کاری های روی ظروف در معابد باستانی مصر کشف شده است. داستان هایی نیز درباره استفاده کلئوپاترا ونفرتی تی از آلوئه ورا،عسل وشیر برای حفظ زیبایی افسانه ای شان گفته می شود. مصریان آنرا برای مومیایی مردگان خود بکار می بردند.
تاریخچه
نخستین بار مصری ها این گیاه را برای درمان زخم ها،سوختگی ها و عفونت ها به کار می گرفتند. پس از آنان یونانی ها،اسپانیایی ها و آفریقایی ها به شیوه ها و منظورها ی مختلف از این گیاه استفاده می کردند.برای مثال شکارچیان آفریقایی از ژل آن بر بدن خود می مالیدند تا عرق نکنند و بدنشان بوی بد نگیرد.
براساس مطالبی که توسط دانشگاه فلوریدا منتشر شده،منشا این گیاه که به علت رویش آن در مناطق بیابانی به لاله بیابان مشهوراست،آفریقااست. نام این گیاه از زبان عربی به سایر زبان ها آمده است. در زبان عربی آلوئه به معنای «تند و تیز و تلخ»است .
این گیاه باعث جنگ و خونریزی هم گردید براساس منابع قدیمی، ارسطو( رایزن الکساندر کبیر) یکی از طرفداران بسیار معتقد خواص آلوئه ورا بوده است. وی برای آلوئه ورا چنان ارزشی قائل بوده که در سال 333قبل از میلاد، الکساندر را متقاعد کرد جزیره سوکوترا در اقیانوس هند را تصرف کند. این جزیره به دلیل رویش آلوئه در آن شهرت داشت و در آن زمان برای درمان زخم های سربازان در سپاه الکساندر از آلوئه ورا استفاده می شد. پادشاهان و خانواده های سلطنتی باستانی در تمام سفرهای خود این گیاه را همراه خود می بردند و مسافرانی که با لنج ها به سفر دریایی می پرداختند این گیاه را به عنوان کمک های اولیه حمل می کردند و در کتاب مقدس نام این گیاه به کرات آمده است.
گیاه صبر زرد با نام علمی Aloe vera
از خانواده:Liliaceae / Aloeaceae
زیر خانواده Alooideae(سیریشیان)
از راسته یAsparagales (مارچوبه ای ها)
و از سرده سگل ها
خصوصیات گیاهشناسی
Aloe vera گیاهی است بوته ای انبوه، پایا،همیشه سبز چند ساله با ظاهری شبیه کاکتوس ارتفاع آن حدود cm60 بوده و دارای ساقه چوبی کوتاه به ضخامت cm10-5وبرگ های ضخیم و گوشتدار نیزه ای شکل با انعطاف پذیری کم و عاری از دمبرگ که مستقیماً به محور ساقه متصل هستند. رنگ برگ ها سبز ویا سبز مایل به خاکستری،تعداد برگ ها بین 20-10عدد با کناره های نازک و حامل خارهای نوک تیز مخروطی ویا کمی خمیده به طول mm2است طول برگ ها cm50-30و عرض آنها cm10-8 و ضخامتشان بین cm3-1است برگ های آن ساده و با وضع متناوب بر روی قاعده ساقه متصل می باشد.
گل آذین گل ها خوشه ای فشرده و لوله ای شکل که در انتهای یک ساقه بدون برگ ظاهر می شوند و به رنگ زرد و یا زرد مایل به سبز ابتدا عمود به محور مرکز گل آذین قرار گرفته، سپس از قاعده خوشه شروع به آویزان شدن می کند گل ها به صورت نر و ماده منظم و مجتمع و به صورت سنبله هستند هر گل دارای 3 کاسبرگ، 3 گلبرگ،6 پرچم در دو ردیف می باشد که در اوایل بهار شکوفا می شوند.گرده افشانی در آن توسط حشرات و پرندگان صورت می گیرد. میوه از نوع کپسول و به رنگ قهوه ای،مدور تا تخم مرغی شکل است که در اواخر بهار تا اوایل تابستان به رشد کامل خود می رسد.
ریشه در این گیاه ضخیم و افشان است.
خصوصیات ساختمانی برگ
در برش عرضی برگ بلافاصله در زیر پوسته ضخیم برگ،دستجات آوندی قرار دارند.بخش بیرونی دستجات آوندی توسط سلول های پوششی احاطه شده و بخش داخلی دستجات آوندی سه نوع بافت لوله ای دیده می شود؛آوندهای چوبی، آوندهای آبکشی و لوله های مویین بزرگ محیطی که محتوی شیرابه زرد رنگی حاوی آنتراکینون ها به خصوص آلوئین است.
بخش میانی و عمده برگ را سلول ها مزوفیل یا پارانشیم محتوی فیله ژل تشکیل می دهد تمامی کربوهیدراتها (پلی ساکارید ها) و گلیکوپروتئین ها (آنزیم ها) در برگ های سبز و ضخیم ساخته می شوند.
کربن و اکسیژن مورد نیاز ساخت کربوهیدرات ها از دی اکسید کربن هوا که توسط روزنه های برگ در شب جذب می شوند تامین می گردد. دی اکسید کربن به تله افتاده و به اسید مالیک ذخیره می شود و به همین دلیل pHبخش داخلی برگ حدود 4 است پس از تابش خورشید به برگ مقداری از اسید مالیک تبدیل به هیدرات کربن مورد نیاز گیاه جهت سوخت وساز می شود و مابقی آن در موسیلاژ فیله ژل ذخیره می گردد.
گونه ها
تیره آلوئه ورا مرکب از 240جنس و متجاوز از 4000گونه گیاهی می باشد جنس آلوئه از نظر گونه ها به وضع ثابتی نرسیده است Favellو همکارانش (1999)دو گونه جدید از این جنس را در یمن گزارش کردند که از نظر فرم رویشی،زمان گلدهی و فرم گل ها با سایر گونه های شناخته شده متفاوت می باشد. Gilbert وDemissew (1997)نیز هفت گونه جدید از این جنس را معرفی کرد. Viljoenو همکاران (1998)با استفاده از مطالعات الکتروفورزی گونه های A.ferox وA.candelabrumرا از طریق 23 مقر ژنی مورد مطالعه قرار دادند و به این نتیجه رسیدند که تفاوت معنی داری بین این دو گونه وجود ندارد و تفاوت های مشاهده شده قبلی را ناشی از تنوع محلی و درون جمعیتی قلمداد کردند.
A.mitriformis. A.saponaria ، A.variegata ، A.arborescence
کشت
pH=خاک مورد نیاز گیاه برای کاشت، بافت شنی- لومی با 8/5
و بهترین دما برای رشد آن 30-20درجه سانتی گراداست
حداکثر دمای قابل تحمل گیاه 50و حداقل آن 10درجه سانتی گراد است
کاهش دما به زیر 10درجه سانتی گراد به تدریج برگ ها تغییر رنگ داده و به رنگ قهوه ای درآمده و رشد گیاه متوقف می شود.آلوئه ورا از جمله گیاهانی است که در صفر درجه میمیرد
آبیاری
نیازی آبی گیاه کم است اما کاهش بیش از اندازه میزان آبیاری و طولانی شدن زیاد فواصل آبیاری موجب کاهش عملکرد،وزن برگ و محتوای ژل می شود.دور آبیاری بین 15-7 روز برای گیاه مناسب است. نیاز هربوته در فصول مختلف متفاوت است و بین ماه های اردیبهشت تا پایان شهریور، هربوته در دوره 3 روزه 10لیتر آب نیاز دارد. از اوایل مهر تا پایان اسفندماه هربوته دردوره ی 5 تا 7 روزه 10 لیتر آب نیاز دارد.
ازدیاد
بذر
قلمه سبز
کشت بافت
پاجوش ها
روش کاشت آلوئه :
سیتم کشت:فارو
فضای بین بوته هاوردیفها بسته به واریته از 60×30 تا 60× 45 و 60× 60سانتی متر متغیر می باشد.
از پاجوش های 18- 15 سانتی متری که دو سوم آنها در چاله هایی به عمق 15 در خاک قرار می گیرد
15000تا 25000پاجوش دریک هکتار نیاز است.
آلوئه معمولاً بین ماههای مارس و جون در اراضی که دو بار شخم زده شده اند کاشته می شوند وچون کشت باید ارگانیک باشد12-15 تن در هکتار کود دامی که (5-10)تن آن کود گاوی است.(قبل از کشت)
مراحل داشت آلوئه ورا
عناصر غذایی
فسفر50کیلوگرم در هکتار
ازت 57 کیلو گرم در هکتار
پتاسیم 45 کیلو گرم در هکتار
آفات و بیماری ها:
بیماری های این گیاه نسبت به سایر گیاهان بسیار کم است .از جمله بیماری های آلوئه که در اثرحمله قارچ Phytophthora parasitica ایجاد می شود، بیماری پوسیدگی ریشه و ساقه است.
بیماری موجب نکروزه شدن برگ ها از قسمت تحتانی برگ های بیرونی می شود، قاعده ی برگ های مرکزی ممکن است کاملاً پوسیده شده و به راحتی از بوته جداشوند، ریشه و ساقه نیز ممکن است پوسیده شده و در نهایت بوته آلوده از بین رود.
بیماری دیگری نیز در اثر حمله قارچphythium ultimum حادث می شود علایم بیماری به صورت پوسیدگی نوک ریشه ها شروع می شود و به سرعت به سمت ساقه توسعه می یابد، علایم بیماری روی قسمت های هوایی گیاه به صورت توقف رشد،رنگ پریدگی و سختی برگ ها مشاهده می شود.
از دیگر بیماری های آلوئه ورا (Aloe Rust)است که در اثر حمله قارچ Uromyces aloes ایجاد می شود اما بیماری شیوع زیادی ندارد.
برداشت برگ و فرآیند جداسازی و استحصال مواد موثره از گیاه
برگ بوته های آلوئه معمولاً بعد از گذشت حدود 2 سال از زمان کاشت پاجوش ها و هنگامی که بوته به اندازه کافی رشد کردند برداشت می شود
به طور کلی وبرحسب نوع استفاده 2 روش برای استحصال ژل از گیاه وجود دارد.
1- استخراج ژل با جداکردن پوسته برگ به صورت دستی
2- استخراج ژل از کل برگ به صورت مکانیزه
فاصله زمانی بین برداشت برگ و فرآوری آن باید حداقل باشد (کمتر از 24 ساعت) و در طی مراحل فرآوری نیز بهتر است دما پایین نگاه داشته شود
ترکیبات ژل آلوئه ورا
96%ساختمان ژل آلوئه ورا،از آب تشکیل شده است. 4 درصد باقی مانده حاوی مواد فراوانی است که 75 نوع آن شناخته شده که شامل چربی های ضروری،آمینو اسیدها،ویتامین ها،املاح،آنزیم، گلیکو پروتئین و کربوهیدراتهای مرکب است. برخی از ترکیباتی که درژل آلوئه یافت شده، پلی ساکارید هایی هستند که قادر به کاهش و ترمیم التهاب و همچنین دارای ویژگی آنتی باکتریال وضد میکروب می باشند.آلوئین موجود در آلوئه ورا ملینی بسیار قوی است. این گیاه حداقل دارای 3 اسید چرب با خاصیت ضد التهابی است که برای معده،روده کوچک و روده بزرگ مفید است.
ویتامین های تشکیل دهنده آن عبارتند از ویتامینC،B12،B6،B2،B1،E، اسیدفولیک و موادمعدنی کلسیم،منیزیم،منگنز،سدیم،روی،مس و کروم را دارا می باشد آلوئه ورا با خاصیت اعجاب انگیز خود می تواند تمام اسید آمینه های ضروری بدن را دراختیار شخص مصرف کننده قرار دهد.
ژل آلوئه حاوی گلیکو پروتئین است که از تورم و درد جلوگیری، و روند بهبود را تسریع می کندوهمچنین حاوی پلی ساکارید است که رشد وترمیم پوست را تحریک می کند آنترا کوئین موجود در شیره آلوئه به عنوان مسهل موثر عمل می کند و می توانند از تشکیل سنگ کلیه جلوگیری کنند. خواص ضد میکروبی است و از آن برای درمان عفونت های میکروبی مجاری معده ای وروده ای نیز می توان استفاده کرد. چون این ماده اسیدهای معده را کاهش می دهد، برای درمان زخم های معده موثر است. مانوز استیله یک ترکیب ضد ویروس ایدز است. مانوز استیله خود ویروس را مورد حمله قرار می دهد اما مهمتر اینکه، میزان تاثیر AZT را (یک داروی موثر در درمان ویروسHIV) تا حد زیادی بالا می برد. اگر این ترکیب دارویی با آلوئه مصرف شود،میزان AZTمورد استفاده برایHIVرا می توان تا 90%تقلیل داد که این امر از هزینه ها و عوارض جانبی AZTرا تا حد زیادی خواهد کاست.
ژل خوراکی آلوئه ورا شامل بیش از 75 مواد مغذی و200 ترکیب فعال، 20نوع ماده معدنی، 18آمینو اسید و 12 نوع ویتامین است.
برگ های آلوئه دارای ماده ژل مانندی به نام(Aloes) آلوئس می باشد در آلوئس ها موادی به شرح زیر یافت می شود:
اسانس به مقدار کم که بوی مخصوص انواع آلوئس ها مربوط به آن است.
رزین به مقدار 12تا 13 درصد که غیر محلول در کلروفرم است و قسمت غیر مسهلی آلوئس را تشکیل می دهد.
یک امودین Emodineبه نام آلوئه – امودین Aloe-Emodineکه جزیی از آن به حالت آزاد و قسمت بیشتر آن به حالت گلیکوزیدی وجود دارد. این آلوئه امودین،ایزومری از فرانگولاامودین است که یک تری اکسی آنتراکینون می باشد. آلوئه امودین،به فرمولH10O5C15است و به صورت ذرات سوزنی شکل به رنگ نارنجی در تولوئن به دست می آید، همچنین حاوی فامورین،آنتراکیون،ایزو بالوئین نیز می باشد.
شیرابه،صبرزرد یا Drug aloe شیرابه خشک و سفت حاصل از فشردن ویا جریان ساده شیرابه از برگ های انواع آلوئه مانندA.veraاست که حداقل واجد 15 درصد مشتقات الکلی آنتراسن است. این مایع زرد رنگ که درون سلول های محیطی و چسبیده به پارانشیم برگ قرار گرفته است بلافاصله پس از قطع برگ شروع به خارج شدن می کند مایع مذکور در مقابل حرارت آفتاب و یا آتش خشک می شود.این شیرابه محتوی مقادیر متغییری alion ،emodion aloe، chrysophanic acid،روغن های فرار و رزین است. محتوی حداقل 28 درصد مشتقاتHydroxyanthrancene تحت عنوانBarboloin (Aloin) (باربالوئین (آلوئین)در واقع مخلوطی از AloinB,AloinA است)به میزان 40-15درصد و همچنین هیدروکسی آلوئین به میزان 3درصد است.
خواص درمانی گیاه صبرزرد:
در یک مطالعه،استفاده موضعی از ژل آلوئه موجب تسریع به مدت 72 ساعت در التیام زخم ها به جامانده اکنه ولگاریس روی صورت گردید.
در بررسی دیگری روی بیماران مبتلا به پوریازیس خفیف تا متوسط، مصرف موضعی ژل آلوئه 83 درصد از بیماری را درمان کرده است.
در یک بررسی بالینی مصرف خوراکی ژل آلوئه در بیماران مبتلا به هیپرلیپیدمی باعث کاهش کلسترول تام، تری گلیسیرید و لیپوپروتئین های LDL سرم در مقایسه به قبل از درمان گردید.
برای درمان HIV،روزانه به میزان 800 الی 1600 میلی گرم مانوز استیله مصرف می شود. این میزان از ماده مزبور،برابر با نیم تا یک لیتر آب آلوئه است،هرچند میزان مانوز استیله می تواند در فرآورده های مختلف متفاوت باشد.
به گفته برخی اساتید و متخصصان از این گیاه به عنوان یک داروخانه در یک گیاه نام برده می شود.
آلوئه ورا در صنایع غذایی و بهداشتی:
هم اینک کمپانی های بسیاری در جهان از آلوئه ورا در تولید صنایع غذایی، مربا، نوشابه ها،کنسرو،ماست و دوغ،ژله،مارمالاد،سوپهای آلوئه ورا،مربا،چای،عسل، ترشی، تافی، نان، ماکارانی، برنج وچای استفاده می کنند.
دانشمندان اسپانیایی از گیاه آلوئه ورا ژلی ساخته اند که می تواند عمر نگهداری میوه را طولانی تر کند و آن را تازه نگه دارد.این ژل که طعم و ظاهرمیوه را تغییر نمی دهد، می تواند به صورت یک پوشش کاملاًطبیعی و بی ضرر جایگزین مواد نگهدارنده مصنوعی شود.
عمده کشورهای مصرف کننده
کشورهای کره و ژاپن قدیمی ترین مصرف کنندگان آلوئه در طب سنتی خود هستند. در کره، ژل آلوئه در نوشابه ها با غلظت99%مصرف می شود. این وضعیت در سنگاپور و مالزی نیز گسترش یافته است. استرالیا بالاترین مصرف آلوئه را دارد و با حضور ژاپنی ها در استرالیا بازار مصرف نوشابه های آلوئه نیز توسعه یافته است. مواد آرایشی طبیعی 4درصد از 16 میلیارد دلار بازار مواد آرایشی – بهداشتی را در اختیار دارد. تولید آنها سالانه 12تا 15درصد افزایش می یابد که سه برابر رشد توسعه سایر صنایع است.
سطح زیر کشت
سطح زیر کشت Aloe veraدر دنیا بالغ بر 23 هزار هکتار است که از این مقدار 19 هزار هکتار آن متعلق به قاره آمریکا است. بیشترین سطح زیر کشت Aloe در قاره آمریکا متعلق به کشور مکزیک است.مابقی سطح زیر کشت یعنی حدود 4 هزار هکتار مربوط به قاره استرالیا و آسیا است که از این میان 2000هکتار آن مربوط به کشور چین،1500 هکتار کشور تایلند،3000هکتار هند،270هکتار مالزی و 100هکتار استرالیا است اما در این میان بالاترین درصد فروش محصولات آلوئه ورا مربوط به کشور تایلند (34درصد)و پس از آن مکزیک(29درصد) می باشد.
ارزش تجارت جهانی
براساس اظهار نظر ارزش تجارت جهانی Internatioanal Aloe science Council (IASC) محصول خام این گونه گیاهی حدود 125 میلیون دلار و ارزش محصولات نهایی تولیدشده آن بالغ بر110میلیارد دلار است در حال حاضر محصولات مختلف آلوئه ورا در صنایع مختلف غذایی (انواع نوشابه ها،کمپوت،دوغ و…)صنایع آرایشی و بهداشتی (انواع کرم ها ،لوسیون،شامپوها،صابونها،شوینده ها و…)و صنایع دارویی (کپسول ،قرص جوشان و…)استفاده می شود.
فواید آلوئه برای پوست
دردرمان ترکهای پوستی و خشکی پوست موثر می باشد،به خصوص اگزمای دور چشم یا پوست های بسیار حساس.
با رساندن اکسیژن بیشتر به سلول های پوست،سبب ترمیم بافت پوست می گردد.
سلول های پوستی مرده را از بین می برد و سلول های جوان جایگزین شده بنابراین پوست را تازه و درخشان می سازد.
مانع از پیری پوست و چروک آن می گردد.
شدت رنگدانه های پوستی را کاهش داده بنابراین سبب کم رنگ شدن لکه های پوستی می شود و می تواند لکه های سر سیاه را نیز از بین ببرد.
آلوئه ورا سبب افزایش قدرت جذب رطوبت پوست گردیده و پوست را انعطاف پذیر ساخته بنابراین بهترین مرطوب کننده برای پوست می باشد.
به علت داشتن کلاژن و ویتامین Eالاستیسیته و نرمی پوست را افزایش داده و سبب باقی ماندن رطوبت در پوست می گردد.
pHآن نزدیک به pHپوست است.
از آلوئه ورا به علت داشتن خواص ضد سوختگی می توان در کرم های ضد آفتاب استفاده کرد.
درمان ترک بین انگشتان پا که یک بیماری قارچی است موثر است.
فواید آلوئه ورا برای مو:
یکی از راه های کنترل و درمان کم پشتی موی سر استفاده از آلوئه ورا است. به علت خواص ضد باکتریایی و قارچی که دارد مانع از ایجاد شوره سر می گردد.این گیاه برای کنترل عفونت های قارچی مثل بیماری کچلی (کرم حلقه دار)نیز مفید است. از آلوئه ورا می توان در شامپو ها و نرم کننده های مو سر استفاده کرد.
بسیاری از محققان براین اعتقاد هستند که خواص آلوئه ونقش دارویی آن در تحولات صنایع دارویی، مشابه با شناخت آسپرین درقرن نوزدهم و مصرف آن توسط میلیون ها انسان برای کاهش تب، درد و تورم در سراسر جهان است. هزاران بیمار قلبی از آسپرین به عنوان ماده ممانعت کننده از بروز لخته خون استفاده می کنند.
بررسی منابع:
1- گارسیا وهمکارانش (2006) تاثیر تنش آبی راروی فرایندهای فیزیولوژیکی گیاه شامل (رشد برگ وعملکرد محصول و مقاومت روزنه- تعرق ) را بررسی کردند و نشان دادند که (باز شدن روزنه- وزن برگ و مقدار رشد گیاه- وتعداد برگ )کاهش یافت .ودر طول آزمایش رشد برگ های جدید تاثیر تنش را تایید کرد.
2-میرزا حسن الزمان وهمکارانش (2008) تاثیر کود آلی در کشت گلدانی بر روی خصوصیات گیاه آلوئه (عملکرد برگ-میزان رشد-)را مورد بررسی قراردادندو نشان دادند که بیشترین تولید تعداد برگ و وزن برگ و ماکزیمم تنفس برگ با کاربرد( 50%کود گاوی +50%خاک) است.
3- آذر فاریابی و رضا قازانچایی (1384 )تاثیر کودهای شیمیایی، کمپوست و تلفیق آنها بر عملکرد کمی و کیفی گیاه آلوئه ورا مورد بررسی قرار دادندو نتایج نشان داد که کود کمپوست در مقایسه با کودهای دیگر بیشتر باعث بهبود خواص فیزیکی خاک و افزایش مقدار ژل وعملکرد و میانگین سرعت رشد 2/1 برگ در هر ماه گردید .
4- دلاتور و همکاران (2009 )تاثیر کاهش آبیاری روی بازده آب مصرفی و تعادل اسمزی را در گیاه آلوئه ورا مورد بررسی قرار دادند و نشان دادند که با افزایش میزان کاهش آب، بازده آب مصرفی افزایش یافت ومقدار جریان شیره پرورده کاهش یافت وتعادل اسمزی ایجاد شد.ومیزان ساختن پرولین ومواد محلول و کل قندها والیگو ساکاریدها افزایش یافت.و گیاهانی که با ظرفیت زراعی 25%و100%آبیاری شدند،پایین ترین بازدهی آب مصرفی را داشتند. وگیاهانی که با ظرفیت زراعی 75%آبیاری بهترین بازدهی آب مصرفی را در واحد وزن خشک و مقدار ژل تولید شده با آب ذخیره شده نشان داد.
منابع
خلیقی،احمد.1364. گلکاری: پرورش گیاهان زینتی ایران. انتشارات روزبهان، صفحات 274-273.
کریمی،هادی.فرهنگ رستنی های ایران(جلد 1و جلد 6).
میرزایی ندوشن،حسین.آناهیتاشریعت،محمدباقر رضایی،کهزادسرطاوی.فصلنامه پژوهشی تحقیقات ژنتیک و اصلاح گیاهان مرتعی و جنگلی ایران.جلد12. شماره1.
یزدانی،داراب.محمد باقررضایی،سعید کیانبخت،سجاد خسروانی.1385.مروری برجنبه های مختلف گیاه صبر زرد دارویی.فصلنامه گیاهان دارویی پژوهشکده گیاهان دارویی، جهاد دانشگاهی. سال 5. شماره 19.