موضوع تحقیق:
هنرهای گرافیک و چاپ
منبع و مآخذ:
آخرین تحقیق ها و پژوهش های آقای پرویز مرزبان
استاد:
تهیه کننده:
هنر غرب باستان
هنر اژه ای
منشا و آغاز هنر یونان را معمولاً دو تمدن محصور در دریای اژه یعنی تمدن مینوسی در جزیره کرت (در جنوب یونان) و تمدن میسنی (در جنوب غربی خاک یونان) عنوان می کنند. هنر مینوسی به عصر مفرغ متاخر تعلق دارد و حدوداً به 2800 سال پیش از میلاد باز می گردد. و هنر میسنی نیز با قدمتی کمتر حدوداً به 2000 سال پیش از میلاد می رسد.
دوره تمدن مینوسی را معمولاً به سه دوره پیشین، میانه و پسین تقسیم می کنند.
مینوسی پیشین
که به دوره پیش از کاخها نیز معروف است، آثار به جای مانده عمدتاً برخی سفالینه ها و باقی مانده هایی از مجسمه های کوچک است. از آن جمله پیکره های کوچک اندام مرمری از جزایر سیکلاد (مابین خاک یونان و آسیای صغیر) است که مجسمه های کوچک و متفاوتی از پیکره های زناانه است که با تناسبات طبیعی و گاه هندسی شکل گرفته اند. همچنین برخی مجسمه های کوچک که با حجمهای ساده پیکره آدمها را در حالات مختلف نشان میدهد همچون مجسمه "چنگ نواز" که به حدود 2000 پیش از میلاد مربوط میشود.
مینوسی میانه
در دوره مینوسی میانه که مصادف با برپایی و ساخت کاخهای کهن است از حدود 2000 پیش از میلاد آغاز میشود. در این دوره معماری بناها عمدتاً در کاخهای پادشاهان مشهود است و نه مقابر و معابد (برخلاف تمدن مصر). حتی شهرها نیز حول کاخ پادشاه شکل می گیرند. علاوه بر کاخها، سفالینه های زیادی از این دوره به دست آمده که به دلیل ظرافت و دقتی که در ساخت آنها شده بسیار چشمگیر هستند. ابداع چرخ کوزه گری را نیز به همین دوره مربوط می دانند. سفالینه های این دوره دارای شکلها و تزئینات بسیار متنوع هستند و تبحر سفالگران مینوسی را در خلق آثار برجسته تزئینی و فرمهای چشمگیر و زیبا نشان میدهد. از آن جمله میتوان به سفالینه های مکشوف در غار کامارس اشاره کرد که علاوه بر نقوش تزئینی زیبای روی آن، حالت دسته و دهانه منقارگونه آن از زیبایی خاصی برخوردار است.
مینوسی پسین
در دوره مینوسی پسین که دوره کاخهای جدید هم نامیده میشود، اوج شکوفایی تمدن مینوسی محسوب میشود و کاخهای عظیم و باشکوهی در طی سالهای 1600 تا 1500 پیش از میلاد بنا شدند. این کاخها دارای دهلیزها، راهروها و پلکانهای متعددی هستند که جلوه پرشکوهی به کاخ میدهد. همچنین تمهیداتی نیز برای ساخت شبکه ای از لوله های سفالی برای آبروها و فاضلاب آن به کار رفته که نمونه برجسته آن را بیش از همه میتوان در کاخ عظیم کنوسوس یافت. این کاخ متشکل از سه طبقه است که پلکانهای داخلی آن حول یک حیاط مرکزی ساخته شده اند. تزئینات و نقاشیهای دیواری در تالارهای کاخ، نمایانگر نوع زندگی، مشغولیات، تفریحات مردم کرت و صحنه هایی از طبیعت است. از جمله آثار به یاد مانده کاخ کنوسوس، نقاشی دیواری موسوم به "ساقی" است که فقط بخش کوچکی از آن به جای مانده و جوانی را با موی مجعد و جامه ای حاشیه دوزی شده و با زیورآلات نشان میدهد. اما نقاشی دیواری دیگر این کاخ موسوم به "گاو بازی" از نظر نمایش سرزندگی، پویایی و تحرک بسیار خیره کننده است. این نقاشی گاوبازی را بر روی گاو پرجنب و جوشی نشان میدهد و دو دختر جوان نیز در دو سوی آن قرار گرفته اند. حالت حرکت گاو یادآور نقاشیهای غاری دوره دیرینه سنگی است. این نقاشی تسلط و تبحر نقاشان کرتی را در بیان حس و حالت حرکت به خوبی نمایش میدهد. این علاقه به تحرک و سرزندگی را میتوان در آثار سفالینه آنها نیز سراغ گرفت که از جمله ظریف ترین آثار سفالینه دنیا محسوب میشوند. نقوش و تصاویری روی سفالینه ها در آغاز بیشتر سبکی طبیعت گرایانه دارد و به تدریج از سالیان بعد شکلی انتزاعی به خود میگیرد و مملو از نقوش و نقشمایه های هندسی و ساده میشود. مجسمه سازی نیز در این دوره به پیکره های کوچک و ظریف خلاصه میشود و برخلاف هنر مصری در کرت خبری از مجسمه ها و تندیسهای عظیم و غول آسا نیست و در عوض مجسمه های ظریف و کوچکی چون "الهه ماری" به نظر می رسد به عنوان طلسم و بت به کار می رفت.
در مجموع تمدن مینوسی که تاثیری مهم در شکل گیری هنر یونانی داشت، پایان چندان آشکاری ندارد. حدس زده میشود که در اثر یک بلای طبیعی در حدود 1450 پیش از میلاد دچار خسران میشود و بعدها که میسنی ها وارد کرت شدند با مقاومت چندانی مواجه نشدند. اما در هر صورت تمدن اژه از 1400 پیش از میلاد به یونان انتقال یافت.
هنر میسنی
معمولاً آغاز هنر میسنی را مصادف با دوره کاخهای جدید میسنی می دانند. از این رو تاثیر زیادی از فرهنگ کرت گرفتند. اما شواهد گویای آن است که میسنی ها به دلیل مراودت با مصری ها نیز، تحت تاثیر هنر غنی مصر قرار داشته اند. با فروپاشی تمدن میسونی در کرت، تمدن میسنی در یونان برتری می یابد. وقوع جنگهای متعدد با ساکنان بومی یونان باعث میشود تا میسنی ها دژها و حصارهای متعددی حول سرزمین خود بنا کنند. این دژها تا 1200 پیش از میلاد آنها را در پناه خود قرار داد، اما با غلبه مهاجمان و از بین رفتن تمدن میسنی، ویران شد.
در طی استقرار میسنی ها در یونان، کاخهای عظیمی در شهرهای مختلف سرزمین یونان ساخته شد. از بناهای عظیم به جای مانده از آن دوران یکی کاخ عظیم تیرونز است و دیگری کاخ میسن. کاخ مستحکم و پرحفاظ تیرونز در حصاری از دیوارهای با 6 متر ضخامت قرار دارد. دیوارها از سنگهای نتراشیده ساخته شده بودند و فاقد پیچیدگی و ظرایف معماری بودند. شاید دروازه شیران در کاخ میسن از جمله استثناها باشد. اما مقبره معروف به گنج خانه آترئوس به دلیل گنبد عظیم و خارق العاده آن که ارتفاعی حدوداً نزدیک به 5/13 متر دارد، بلندترین ساختمان طاق بندی شده بدون تیرهای داخلی بود که نمونه ای منحصر به فرد محسوب میشود و تا 1500 سال پیش از آن که معبد پانتئون ساخته شود، بزرگترین از نوع خود بود. ظاهراً در بسیاری از مقابر از این نوع، وسایل و ابزارهای مختلفی نهاده می شد که به غارت رفته اند. در یکی از این مقابر نقاب تدفینی یافت شده که چهره شخصی را با حالتی واقع گرایانه نمایش میدهد. وجود این نوع آثار گویای آن است که تمدن میسنی تا حدی تحت تاثیر تمدن مصر بوده است. از جمله آثار برجسته تمدن میسنی میتوان به جامهای معروف وافیو اشاره کرد. این دو جام از دو ورق طلا ساخته شده اند و بر روی آنها تصاویری از صحنه های گاوبازی چکش کاری شده است. اثر معروف دیگر جام جنگاوران است که صفی از سربازان میسنی بر روی آن نقاشی شده است. این تصاویر شکل ظاهری و نحوه لباس پوشیدن سربازان میسنی را به وضوح نمایان می سازد.
همان گونه که گفته شد به تدریج با اضمحلال تمدن میسنی ها در حدود 1200 پیش از میلاد شکل گیری تمدن یونان در سرزمین مرکزی یونان آغاز میشود. معمولاً هنر یونان باستان را به چهار دوره اصلی تقسیم می کنند: دوره هندسی، دوره کهن، دوره کلاسیک، دوره هلنی.
هنر مینوسی
تمدن مینوسی غنی ترین و شگفت انگیزترین تمدن دنیای اژه ای شناخته شده است. چیزی که این تمدن را نه تنها از مصر و خاورمیانه، بلکه همچنین از تمدن باستانی سرزمین یونان مجزا می دارد فقدان دوام و پیوستگی آن است، که به نظر می آید عللی اساسیتر از نقص یا خطای کاوشهای باستانشناسی داشته باشد. در بررسی آثار عمده ای که از هنر مینوسی به دست آمده است به هیچ وجه نمی توانیم سخن از رویش یا سیر تکاملی به میان آوریم، زیرا آن آثار چنان به طور ناگهانی ظاهر شده و از میان رفته اند که ناچار باید نتیجه بگیریم قوا و عواملی خارجی در تعیین سرنوشتشان دست به کار برده است- چون تغییراتی شدید و صاعقه آسا که سراسر جزیره کرت را دچار وضعی بحرانی ساخته باشد- و ما را از آن اطلاعی در دست نیست. اما در عین حال سجیه هنر مینوسی که اصولا آمیخته به شادی و حتی شوخ طبعی و آکنده از حرکات موزون است، هیچ اشارتی به وجود این گونه تهدیدها و بلایا نمی کند.
نخستین تحول غیرمترقبه حدود 2000 ق م به وقوع پیوست. تا ساکنان جزیره کرت قدمی از مرحله زندگی ده نشینی عصر نوسنگی فراتر ننهاده بودند؛ هرچند که می دانیم آن مردمان ظاهراً از راه دریا مقداری داد و ستد می کردند و از این راه با مصریان تماس پیدا کرده بودند. در آن زمان ایشان نه فقط روش کتابتی خاص خود اختراع کردند، بلکه همچنین تمدنی شهری به وجود آوردند که هسته مرکزیش از چند کاخ بزرگ تشکیل می یافت. در اندک مدتی سه کاخ کنوسوس و فایستوس و مالیا در کرت برپا شد. امروزه از نهضت ناگهانی در برافراشتن ساختمانهای معظم اثری بر جای نمانده است، زیرا هر سه کاخ نامبرده حدود 1700 سال ق م در یک زمان منهدم شد؛ و گرچه پس از گذشت یکصد سال در همان نقاط بناهایی عظیمتر از نو ساخته شد، لیکن سرانجام آن آثار نیز در حدود 1500 ق م به نابودی کشید. این کاخهای نوین هنر اصلی دانش ما درباره معماری مینوسی شمرده می شود. کاخ سینوس واقع در شهر کنوسوس پرشوکت تر از دیگران و در محلی وسیع ساخته شده بود، و آن قدر اتاقهای تودرتو داشت که در افسانه های یونانی به نام "معبر هزار خم میسنوتاوروس" (لابیرنت مینوتاوروس) مذکور در محل این کاخ مورد کاوش دقیق قرار گرفته و آثاری از آن به دست آمده است. با مدارک و نشانهایی که در دست داریم نمی توانیم هیئت کلی آن ساختمان را در نظر مجسم سازیم، لیکن این استنباط برایمان حاصل می شود که نمای خارجی آن ساختمان به عظمت و تفصیل کاخهای آشوری و ایرانی نبوده است.
اصولا باید گفت در معماری مینوسی برای به وجود آوردن حالت وحدت و شکوه ساختمانی اهتمامی به کار نمی رفته است. واحدهای منفرد ساختمانی عموما کوچک بود و سقفها چنان کوتاه ساخته می شد که حتی آن قسمتهای بنا که چند طبقه روی هم قرار می گرفت ارتفاع زیادی نمی یافت. با این حال راهها و پلکانها و معبرهای هواکش متعدد مسلماً به ساختمان کاخ مینوسی حالتی باز و دلگشا می بخشیده است؛ و پاره ای از قسمتهای داخلی آن کاخها با دیوارهای پوشیده از نقوش تزیینی شان تا هم امروز حالت ظرافت و لطف خانگی خود را محفوظ داشته است. سنگ کاری کاخهای مینوسی در همه حال بی نقص بود، لیکن ستونها عموماً از چوب ساخته می شد. گرچه از این ستونها یکی هم برجای نمانده است اما شکل مشخص آنها (با بدنه صافی که از بالا به سوی پایین باریک می شد، و سرستون بالشتی شکل بزرگی که بر راسش قرار داشت) از روی نمونه هایی که در نقاشی و پیکره سازی مصور شده بر ما معلوم شده است. درباره اصل و خاستگاه این نوع ستون، که به اعتباری می توانست حاوی رمز یا مضمونی دینی بوده باشد، و یا در مورد پیوندهای احتمالی آن با معماری مصری، متاسفانه به هیچ وجه نمی توانیم اظهارنظر کنیم.
کدام فرمانروایان بودند که این کاخها را برپا ساختند؟ از نام و نشان ایشان ما را خبری نیست (به جز نام افسانه ای پادشاه مینوس)، لیکن مدارک باستانشناسی به ما اجازه می دهد که مطالبی چند درباره شان حدس بزنیم. از جمله اینکه هیچ یک از آنان مقام سرکردگی جنگی نمی داشته اند، زیرا از دوران تمدن مینوسی جزیره کرت هیچ گونه استحکاماتی بر جای نمانده است، همچنانکه در مجموعه هنر مینوسی نیز تقریباً هیچ اثری که دلالت بر مسائل یا سازمانهای نظامی کند یافت نشده است؛ و دیگر اینکه در هیچ جا اشارتی بر مقام تقدس آن پادشاهان- مانند آنچه در مصر و بین النهرین مشاهده کردیم- نرفته است، گرچه به احتمال کلی مراسم جشنواره های دینی در زیر نظارت ایشان برگذار می شده است (تنها قسمتهایی از کاخهای مینوسی که وجه تشابهی با پرستشگاه داشته نمازخانه های کوچکی بیش به شمار نمی آید، و این خود نشان می دهد که مراسم دینی بیرون از ساختمان و در محلی سرگشاده اجرا می شده است). از جانب دیگر وجود بسیاری کارگاهها و انبارهای آذوقه و ادارات در کنوسوس دلالت بر آن دارد که کاخ منحصراً اقامتگاه شاهی نبود، بلکه مرکز بزرگی بود برای انواع فعالیتهای کشوری و تجاری، از آنجا که کشتیرانی و تجارت قسمت مهمی از زندگی اقتصادی تمدن مینوسی را تشکیل می داد (وجود ساختمانها و تاسیسات بندری و وفور اجناس صادراتی کرت در مصر و نقاط دیگر دنیای آنروزی این مطلب را ثابت می دارد)، شاید بتوان گفت که شخص پادشاه در راس طبقه اشرافی تجارت پیشه ای مقام می داشته است.
تفسیر زندگی دینی در تمدن مینوسی جزیره کرت از تشریح اوضاع سیاسی و اجتماعی آن به درجات دشوارتر است. به طور خلاصه می توان گفت مرکز زندگی دینی مینوسی در پاره ای مکان های مقدس چون غارها و بیشه ها قرار داشت، و خدای اصلی (یا خدایان)شان از جنس زن بود، مانند مادر خدایان یا الهه های بازآموزی که قبلا از نظرمان گذشت. از آنجا که در تمدن مینوسی معابدی وجود نداشت، فقدان پیکره های بزرگ دینی در آن سامان نیز مایه شگفتیمان نمی شود؛ و به طور کلی مشاهده می کنیم که در هنرمینوسی مضامین دینی هم از لحاظ تنوع محدود و هم از جهت مفهوم مبهم بوده است؛ حتی هنگامی که پیکره ها به مقیاس کوچک ساخته می شد.
دو پیکره کوچک اندام از گل پخته و متعلق به حدود 1600 سال ق م که از کنوسوس به دست آمده ممکن است الهه مینوسی را در یکی از چندین هویت گوناگونش نشان بدهد؛ و یکی از آن الهه را با سه مار دراز که به دور بازوها و بدن و کلاهش پیچیده اند نشان می دهد. معنی مارها به نظر ساده می آید، چرا که در بسیاری از دینهای باستانی تصویر مار معرف خدایان زمین و باروری مردانه بوده است به همان وضوح که پستانهای برهنه پیکره مورد بحث حاکی از باروری زنانه است. ولی آیا می توان این تندیس زنانه را به یقین یکی از پیکره های پرستیدنی مینوسی دانست؟ از یک نظر حالت ایستاده خصوصیات یکی از پیکره های نذری باشد؛ و به اعتباری دیگر ممکن است وجود مارها نمایشی باشد از آیین ماربازی، و نه اشارتی بر یکی از صفات ربانی. پس شاید این تندیس ملکه ای یا کاهنه ای است که توجه ما را به خود جلب کرده است؟ به هر حال بانوی مزبور به هیچ وجه حالت و سیمایی هیبت انگیز ندارد، و به خصوص تاکیدی که در جلوه گر ساختن جامه اش به کار رفته به وی ظاهری کاملا دنیوی و حتی مدیریت بخشیده است. نکته متناقض دیگر اینکه در کرت دنیوی و حتی مدپرست بخشیده است. نکته متناقض دیگر اینکه در کرت مار به ندرت یافت می شود، به طوری که می توان نتیجه گرفت آیین ماربازی محتملاً از خارج بدانجا راه یافته نه انکه رسمی محلی بوده باشد، و با این حال تاکنون پیکره های الهه ماری در هیچ نقطه ای بیرون از خاک کرت یافت نشده است. تنها شیوه هنری این پیکره است که می تواند حاکی از نفوذ عاملی خارجی باشد؛ بدین معنی که خاصیت مخروطی شکلی که با بیانی موکد به هیکل الهه داده شده است، و چشمان درشت و ابروان کلفت و کمانیش یادآور خویشاوندی آن اثر می باشد دورافتاده و غیرمستقیم، و شاید ارتباط یافته از راه آسیای صغیر با هنر بین النهرین است.
الهه ماری ما متعلق به آغاز دورانی کوتاه میان سالهای 1600 و 1450 ق م، آثار معماری و پیکره سازی و نقاشی مینوسی را که ما امروزه می شناسیم به وجود آورد. پس از وقوع فاجعه بزرگی که کاخهای نخستین را نابود ساخت، و نیز پس از طی یک قرن که وضع به کندی بهبود می یافت. در تمدن مینوسی وضعی به حصول پیوست که امروزه در نظر ما چون دورانی از افزایش ناگهانی ثروت و قوران انفجار آسای نیروی آفرینش هنری می نماید. شگفت انگیزترین جنبه این رونق و شکفتگی ناگهانی نهضت بزرگی است که نصیب هنر نقاشی شد. در دوره کاخهای نخستین یعنی میان 2000 تا 1700 ق م فنی و زینتکاری پرجنب و جوش شهرت بسیار داشت؛ لیکن این سابقه هنری به هیچ وجه ما را آماده پذیرش نقاشیهای دیواری به شیوه "طبیعت پردازی" که زینت بخش دیوارهای کاخهای نوین شده است، نمی سازد. متاسفانه فقط اجزا و قطعاتی ناچیز از این نقاشیها سالم بر جای مانده است، به طوری که هیچ نمونه ای از ترکیب کامل یکی از آن مجالس یا طرح انگیزی عمومی سطح یکی از دیوارها به دست نیامده است. می توان گفت که بسیاری از آنها صحنه هایی از طبیعت با جانوران و پرندگانی در میان انبوه گیاهان، و یا انواع موجودات دریایی را مصور می ساخته است. در قطعه نقاشی دیواری تصویر گربه ای را می بینیم که در پشت بوته ای به کمین قرقاولی نشسته است. شکلهای مسطح جانوران و گیاهان که به حالت نیمرخ در برابر پس زمینه ای از رنگ یکدسته قرار داده شده نقاشی مصری را به یاد می آورد، و همچنین موشکافی و دقتی که در مشاهده خصوصیات گیاهان و جانوران به کار رفته است خصیصه بزرگ هنر مصری را در نظرمان زنده می سازد. اما اگر نقاشی دیواری مینوسی وجود خویش را مدیون نفوذ هنر مصر بود، در عین حال از جهت طرز فکر و درک زیبایی خاص خود با آنچه متعلق به دره نیل بود مغایرت کلی داشت چنانکه به جای دوام و سکون هنر مصری، در هنر مینوسی شور و شوقی به سوی حرکات موزون و مواج می یابیم، همچنانکه شکلها خاصیت عجیب بیوزنی به خود می گیرند گویی که در جهانی خالی از نیروی جاذبه در حال شناوری یا جولان اند، و با آنکه هر چه تصویر شده در زیر آب به وقوع پیوسته است. زندگی دریایی (چنانکه در نقاشی دیواری ماهی کوچک و ماهی یونس تصویر 100 مشاهده می شود) موضوع مورد علاقه در نقاشی مینوسی بود، و این احساس از محیط دریا در هر نوع اثری نفوذ خود را باقی می گذاشت؛ حتی مثلاً در نقاشی دیواری گاوبازان که بزرگترین و پرجنبش ترین نقاشی دیواری مینوسی است که تاکنون یافت شده است (اجزای اصلی تیره تر است و براساس آن نقشهای قسمتهای دیگر مرمت کاری و احیا شده است). عنوان قراردادی "نقاشی دیواری گاوبازان" که به این اثر داده شده است نباید موجب گمراهیمان شود، چرا که آنچه در این صحنه از نظرمان می گذرد گاوبازی معمولی نیست، بلکه نوعی بازی آیینی است که اجرا کنندگان آن با حرکاتی نرم و موزون بر پشت گاو معلق می زنند. در تصویر مورد بحث دو تن از پهلوانان کمرباریک دوشیزگان اند که قبل از هر چیز به وسیله روشنی رنگ پوستشان (همانطور که در هنر مصری مشاهده شد) از پهلوان سومی که مرد است متمایز گردیده اند. شک نیست که در دین مینوسی گاو نر جانوری مقدس شمرده می شد و عملیات معلق زنی بر پشت آن اهمیتی بسزا می داشت، و چنانکه شاهدیم تاثیر این گونه صحنه ها در افسانه سرایی یونان درباره جوانان و دوشیزگانی که قربانی مینوتاوروس می شدند انعکاس یافت و تا به امروز باقی ماند. اما از روی این نقاشی دیواری به هیچ وجه نمی توانیم بر چگونگی آنچه که ضمن این مراسم اجرا می شده است پی ببریم، زیرا گزارش تصویر سخت ابهام انگیز است. آیا سه هیکل تصویر شده مراحل متوالی حرکت واحدی را نشان می دهند؟ جوان وسطی چگونه توانسته است بدان حالت بر پشت گاو نر قرار گیرد، و مسیر حرکتش کدام است؟ برای پی بردن بر این مسائل دانشمندان حتی از مشورت با خبرگان گاوداری و گاوبازی کوتاهی نکرده اند، بی آنکه پاسخ قانع کننده ای به دست آورده باشند. از آنچه گذشت نباید نتیجه بگیریم که نقاش مینوسی در کار خود ناشی شده باشد- اصولاً سرزنش کردن وی به قصور در برآوردن منظوری که در نیتش نبوده از انصاف به دور است- بلکه در نظر او نمایش سهولت و سیلان حرکات به مراتب بیشتر اهمیت می داشته است تا دقت در گزارش واقعیت، یا اهتمام به وصف حالت عاطفی. هدف اصلی هنرمند مینوسی در حقیقت این بوده است که اجرای آیین گاوبازی را به صورتی آرمانی جلوه گر سازد، و برای این منظور جنبه هماهنگی حرکات و حالت بازیگوشی آن را به وصفی موکد درآورده است، تا آنجا که بازیگران صحنه چون یونس ماهیانی به حال شناوری و جست و خیز در دریا مجسم شده اند.
جام به شکل سرشیر، از مقبره ای استوانه ای در میسن، حدود 1550 ق م، طلا، بلندی 20 سانتیمتر ، موزه ملی، آتن
منابع و مآخذ:
تالیف و ترجمه: فرهاد گشایش بخش وقایع نگاری تاریخ ایران بهرام نفری
و قسمتی از ترجمه های پرویز مرزبان
فهرست مطالب
هنر اژه ای
مینوسی پیشین
مینوسی میانه
مینوسی پسین
هنر میسنی
هنر مینوسی
منابع و مآخذ:
1
16