بسم الله الرحمن الرحیم
عنوان تحقیق:
مهندسی فاکتورهای انسانی و ارگونومی
سال 94
مقدمه
برخی مشکلات معمول در صنایع شامل طراحی نامناسب محل کار ، عدم انطباق بین قابلیتهای کارگر و الزامات شغلی، وجود محیط کار و مشاغل زیان آور ، طراحی نا مناسب سیستم انسان -ماشین و برنامه های ضعیف مدیریت می باشد. این مشکلات منجر به ایجاد مخاطرات در محل کار ، ضعف سلامتی کارگران ، صدمات ناشی از کار با تجهیزات ، معلولیتها و در عوض کاهش بهره وری کارگر و کیفیت تولید و افزایش هزینه می شود. کاربرد موثر ارگونومی در طراحی سیستم کاری می تواند تعادلی را بین ویژگی های کارگر و نیازهای شغلی برقرار کند.
این علم ، گستره وسیعی را در زمینه طراحی کار ، ابزار ، تجهیزات ، ماشین آلات ، ایستگاه کار و سیستمها در موارد مختلف صنعتی ، آموزشی ، ورزشی و غیره در بر گیرد. هدف ارگونومی آن است که در طراحی ابزارو وسایل کار و سیستمهای فنی و تولیدی نیز در طراحی محیط کار ، نیازها و خصوصیات جسمی وروحی انسانها در نظر گرفته شود تا در عین نیل به افزایش بازدهی تولید ، به سلامت و بهداشت و راحتی انسانها نیز به بیشترین حد توجه شده باشد
ارگونومی یا مهندسی فاکتورهای انسانی از دو کلمه یونانی"Ergo" به معنی کار و "Nomos" به معنی قانون و قاعده مشتق شده است و در لغت به معنای قانون و قاعده کار است ارگونومی کوششی است در جهت تناسب کار با انسان هدف اساسی از این علم, بهبود بخشیدن به نحوه کار, روش های کار و وسایل کار و انطباق بخشیدن آنها با خصوصیات روانی و بدن انسان است
اگر این استرس ها در محیط کاری بیش ازاندازه و از حد عادی خود تجاوز کند نتایج نامطلوبی نظیر اشتباهات کاری، ایجاد حوادث و کاهش سلامتی جسمی و روانی افراد خواهد داشت. با رعایت اصول ارگونومی، فشار کار و خستگی های بی مورد کاهش می یابد و کارایی افزایش پیدا می کند. ارگونومی (مهندسی فاکتورهای انسانی) عملی نسبتاً جدید است که با علوم مختلف در ارتباط است.
ستون فقرات
به طور کلی در کارهای عملی به ویژه درمحیط های کارگاهی و حتی اداری بیشتر ناراحتی های کمر به علت فشاری است که به روی دیسک پدپد می آید. دیسک مانند بالشی است که بین دو مهره متوالی ستون فقرات قرار دارد و درون آن مایع روغنی شکلی وجود دارد که اطراف آن را غشاء محکمی فرا گرفته است. دیسک ها ممکن است شکننده شوند و مایع درون آنها به خارج تراوش کند، این مایع روی نسوج ستون مهره فشار وارد کرده و ایجاد ناراحتی و درد می کند. نشستن غلط و صندلی نامناسب تخریب دیسک ها را تسریع می کند. از دیگر مواردی که موجب آسیب ستون فقرات و دیسک ها می شود کار کردن غلط است، به ویژه هنگام خم شدن به پهلوها دو اثر مخرب پدپد می آید.
۱- فشار بیشتری به کمر وارد می آید.
۲- دیسکِ بین مهره ها، به طور نامتجانس فشرده می شود (توزیع نامتناسب فشار روی دیسک)
ستون فقرات از۳۳ مهره که به وسیله مفاصل بین مهره های به همدیگر متصل شده اند تشکیل شده است و شامل۷ مهره گردنی،۵ مهره کمری،۱۲ مهره پشتی،۵ مهره متصل به هم بنام استخوان خاجی و۴ مهره متصل به هم بنام استخوان دنبالچه ای است. فشار روی دیسک (صفحات بین مهره های) هنگامی که زاویه به۱۰۰ تا۱۲۰ درجه افزایش یابد کم خواهد شد. معمولاً کمر درد انسان به علت های زیر به وجود می آید:
– نشستن غلط به روی صندلی های نامناسب
– بلند کردن اجسام به طریق غلط یا بلند کردن اجسام سنگین و حمل آنها.
– بیماری های ستون فقرات، نارسایی های مادر زادی اندامی، فشارهای روانی- استرسی و فقر حرکتی.
کاهش فشار
مواردی که فشارهای وارده بر ستون فقرات را کاهش می دهد به شرح زیر هستند:
– نشستن همراه با انجام گهگاه حرکات ورزشی
– تمرین های ورزشی و تمرین های تعادل بخش ژیمناستیکی
ستون مهره های انسان از بالا به سمت پایین از نظر ابعاد و جسم بزرگتر شده و به ترتیب مهره های پشتی از مهره های گردنی بزرگتر و مهره های کمری از مهره های پشتی بزرگتر هستند. در مرکز مهره ها، حفره یا سوراخی وجود دارد که متحدالمرکز بوده و درست به روی هم چیده می شود به نحوی که تونل یا گذرگاه اختصاصی طناب عصبی یا نخاع را می سازند. توزیع بار بر روی ستون مهره ها به نحوی است که فشار از بالا به پایین بر روی ستون مهره افزایش می یابد و بیشترین فشار در هنگام بلند کردن بار، بر روی مهره های۴ و۵ کمری به وجود می آید. به همین دلیل است که بیشترین ضایعات در هنگام بلند کردن بار، روی همین مهره ها ایجاد می شود. در صورتی که ستون مهره ها در هنگام بلند کردن بار تحت فشار قرار گیرند آسیب های بین مهره ای ایجاد می شود.دیسک های بین مهره ای دو وظیفه عمده را برای حفاظت از ستون فقرات انسان بر عهده دارند:
۱- هنگام وارد شدن ضربه، سبب توزیع ضربه بر روی کل ستون مهره گردیده و سبب تعدیل ضربه می شوند.
۲- هنگام خمیدگی و چرخش ازساییدگی مهره ها جلوگیری به عمل می آورند و چنانچه باری را به روش غلط بلند کنیم، دیسک بین مهره ها آسیب دیده و تخریب می شود.
علل دردهای پشت را می توان به دو عامل آنی و تدریجی تقسیم کرد:
الف – علل آنی:۱- بلند کردن اجسام خیلی سنگین۲- وارد شدن ضربه به ستون مهره ها
ب – علل تدریجی:۱- انقباضات طولانی و خستگی شدید عضلات
۲- کار کردن و قرار گرفتن در حالتی که ستون مهره ها برای مدت طولانی یا مکرر از وضع طبیعی خارج باشد.
حفظ ستون فقرات
نکاتی از ارگونومی را به منظور حفظ ستون فقرات چنین می توان خلاصه کرد:
– خم کردن نامتعارف کمر هنگامی که می خواهیم چیز سنگینی را از زمین برداریم می تواند به ستون مهره ها صدمه وارد کند.
– حرکت چرخشی تند در حال حمل اجسام سنگین خطرناک است.
– با تمرین های ورزشی باید عضلات کمر را تقویت کرد.
– هر کسی باید بداند که ستون فقرات را فقط عضلات کمر نگهداری نمی کنند، بلکه عضلات شکم نیز باید تقویت شوند. هر چه عضلات شکم شل تر باشند، به همان میزان فشار بر روی ستون فقرات بیشتر خواهد شد. بنابراین باید عضلات شکم و کمر را با هم تقویت کرد تا فشار بر روی ستون فقرات تقلیل یابد.
– حتی الامکان (مثلاً در موقع تماشای تلویزیون) بر روی کمر بخوابید.
– بر روی تشک سفت یا زیرانداز سفت بدون استفاده از بالش مرتفع بخوابید.
– اجسامی را که می توانید قل داده یا هل بدهید، هرگز حمل نکنید.
– وضعیت بدن در حالت نشسته سبب فشار داخلی بیشتری بر دیسک های بین مهره ای نسبت به وضعیت ایستاده می شود.
طرز نشستن:
طرز نشستن یا در واقع درست ننشستن می تواند منجر به دردهای پشت و کمر شود. در اینجا به چند نکته مهم در مورد طرز درست نشستن اشاره می کنیم.
– اگر در حالت نشسته حدود۱۰ درجه رو به جلو خم شوید، میزان فشار بر روی ماهیچه های کمر۲ برابر می شود. می توان گفت نشستن بخصوص در پشت میز نوعی مهارت است.
– بهترین حالت نشستن پشت یک میز، نزدیک نشستن به میز است، به طوری که ناحیه پشت بدن ، محکم به پشتی صندلی چسبیده باشد و پاها نیز بر روی زمین یا زیرپایی قرار گرفته باشند.
– هنگام نشستن باید سر را کاملاً راست و کمی رو به جلو نگهداشت و نباید قوز کرد.
– تغییر در وضعیت نشستن نیز مهم است. بهتر است پس از مدتی نشستن، سرپا بایستید و با وضعیت جدید بنشینید، زیرا هنگام ایستادن فشار داخلی بر روی دیسک های بین مهره ها به یک سوم کاهش پیدا می کند.
– به دلیل در دسترس نبودن متوسط اندازه های بدنی ایرانیان (آنترو پومتری ملی) به ناچار در طراحی صندلی ها از متوسط اندازه های بدنی کشور های غربی استفاده شده که خود خالی از اشکال نیست. این مسئله با نا آگاهی افراد از اصول نسشتن صحیح در محل کار موجب عوارض عصبی- عضلانی می شود.
توصیه هایی برای بلند کردن بار
چه در منزل یا در محل کار ممکن است، نیاز داشته باشید تا باری را از روی زمین بردارید یا جا به جا کنید. در بخش پایانی این مقاله، توجه شما را به چند توصیه مهم برای بلند کردن بار جلب می کنیم.
– قبل از بلند کردن هر شیئی باید اشیا دست و پا گیر اطراف آن را بردارید.
– ارتفاع مناسب برای برداشتن وزنه از زمین باید حدود۴۰ سانتی متر باشد.(یعنی باید بارهای سنگین را بر روی سکوهایی به ارتفاع۴۰ سانتی متر قرار دهید)
– هنگام بلند کردن بار تا حد امکان آن را به بدن نزدیک کنید.
– هنگام نزدیک شدن به بار هرگز از ناحیه کمر خم نشوید، بلکه از زانو بنشینید.
– هنگام بلند شدن، پشت را راست نگهداشته و شانه ها را به عقب بدهید و به یاد داشته باشید که اگر پشت را خم کنید خطر عوارض دیسک بیشتر خواهد شد.
– بار مجاز از نظر ارگونومی برای بلند کردن یک سوم وزن
فرد می باشد، یعنی هیچ کس نباید به تنهایی بار بیش از یک سوم وزن خود را بلند کند.
همان طور که در قسمت قبل نیز شرح دادیم ارگونومی به عنوان رشته ای از علوم با بدست آوردن بهترین ارتباط میان کاربران و محیط کار تعریف می شود .
ارگونومی با ارزیابی قابلیت ها و محدودیتهای انسان ، استرس های کاری و محیطی ، خستگی ، طراحی و آموزش و طراحی ایستگاه کاری و ابزارها سر و کار دارد . بنابراین ارگونومی از علوم و مهندسی تشکیل شده است .ارگونومی شغلی تلاش می کند تا با بازبینی سیستم های کاری ، آنها را در جهت کاهش استرس های حرفه ای تغییر دهد .
بخشی از حیطه های عملکردی ارگونومی را می توان به شرح زیر دانست:
بررسی میزان توانمندی شاغلین با توجه به نوع کار و انرژی مصرفی
مطالعه ابعاد فیزیکی بدن (آنتروپومتری) و کاربرد این دسته از اطلاعات در طراحی ایستگاه های کار
طراحی ارگونومیک ابزارهای دستی
طراحی ایستگاه های کار نشسته، ایستاده (یا توام) و آنالیز سیستم انسان،ماشین
بررسی های روانشناختی از دیدگاه نحوه ارتباط بین افراد
تعیین رژیم های کار و استراحت (زمان های استراحت و مدت انجام کار)
بررسی روش های حمل دستی کالا و طراحی خطوط بسته بندی و بارگیری دستی
بررسی صدمات اسکلتی عضلانی مرتبط با کار و آنالیز وضعیت های بدنی
بیومکانیک شغلی
ارگونومی و کار در منزل
کاربرد بهینه رنگ و موسیقی در محیط های کار
دراینجا سعی می کنیم جنبه های مختلف ارگونومی را بیان کنیم:
اصول ارگونومی در صنعت
1.طراحی تغییر ، جایگزینی و نگهداری تجهیزات برای ارتقای بهره وری ، زندگی کاری و کیفیت تولید .
2 .طراحی و تغییر فضاهای کاری و جانمایی کاری برای سهولت و سرعت عملیات خدمات و نگهداری .
3 .طراحی و تغییر روشهای کاری شامل اتوماسیون و تخصیص وظیفه بین اپراتور و ماشین .
4 .کنترل فاکتورهای فیزیکی (گرما ، سرما ، صدا ، ارتعاش ، نور) در محل کار برای تولید بهتر و ایمنی کارکنان .
جنبه های بهداشتی ارگونومی
جنبه های بهداشتی ارگونومی عبارتند از :
1.پیشگیری از بیماری ها و اختلالات ناخواسته
2 .طراحی بهینه ایستگاه های کاری
3 .بهترین استفاده از منابع و قابلیت های کارمندان
ارگونومی رایانه
ارگونومی رایانه یعنی مطالعه و بررسی عوامل انسانی در ارتباط با رایانه. یکی ازاهداف اصلی ارگونومی رایانه ، تضمین مناسب بودن دستگاه برای استفاده انسان است امروزه کاربرد رایانه در زندگی بشر بسیار زیاد است و تعداد زیادی از افراد ساعتهای متمادی با این وسیله کار میکنند به همین دلیل شناخت عوامل موثر در محیط کار با رایانه اهمیت زیادی دارد. وجود شرایط نامناسب در محیط کار ، عدم توجه به موارد ایمنی هنگام کار با رایانه و استفاده بیش از حد از این ابزار ممکن است در بلند مدت سبب بروز بیماریهای گوناگونی شود. بحث مهمی که در این زمینه مطرح است دانش ارگونومی رایانه می باشد که شامل مطالعه و بررسی عوامل انسانی در ارتباط با رایانه و شیوه های تطبیق ابزارها و وسایل کار با بدن فرد است تا از بروز اثرات ناهنجار جلوگیری شود . در چند سال اخیر تولید کنندگان تجهیزات رایانه همانند صفحه کلید ، ماوس ، میز و صندلی و سایر وسایل ، سعی می کنند تا محصولات را مطابق ارگونومی طراحی و تولید نمایند .
رعایت اصول ارگونومی سبب کاهش ضایعات چشم ، خشکی و درد در گردن ، شانه، بازو و کمر خواهد شد . در اختیار داشتن این محصولات بدون آشنایی با نحوه صحیح استفاده از آنها ضامن سلامت کاربران رایانه نیست و در بلند مدت سبب بروز بیماریها و ناهنجاریها خواهد شد
کمترین ویژگی های یک محیط کاری مناسب برای کاربران رایانه به قرار ذیل است
* وجود سیستم تهویه مطبوع
* نورکافی و مناسب
* استفاده از میز مخصوص که دارای ابعاد استاندارد باشد
* استفاده از صندلی مخصوص رایانه با ارتفاع قابل تنظیم برای جلوگیری از ناراحتی ستون فقرات کاربر
* استفاده از آرم پد به منظور جلوگیری از بروز درد در ناحیه گردن، کتف، بازو و مچ
* استفاده از زیرپایی برای جلوگیری از بی حسی پا
* کف پوش چوبی یا پلاستیکی برای جلوگیری از ایجاد الکتریسیته ساکن .
با وجود رعایت نکات فوق ، باز امکان بروز بیماری های خاص برای اپراتور وجود دارد . کم تحرکی هنگام کار با رایانه، چشم دوختن در مدت طولانی به صفحه مانیتور و حرکات یکنواخت مچ دست ، ممکن است سبب بروز انواع ناهنجاری ها شوند .
بررسی عوامل ارگونومی ، بیماریهای شغلی و عوامل بیولوژیکی
کار در وضعیت ایستاده
برای کارهای دستی که در حال ایستاده صورت می گیرد ارتفاع میز کار مناسب 5 تا 10 سانتیمتر در زیر حد آرنج خواهد بود . در ارتفاع متوسط آرنج در حدود 104.5 سانتیمتر برای مرد و 98 سانتیمتر برای زن است ( مقصود از ارتفاع متوسط ارنج موقعی است که بازو به طرف پایین و آرنج زاویه 90 درجه داشته باشد ) با این حساب ارتفاع متوسط میز کار 95 تا 100 سانتیمتر برای مرد و 88 تا 93 سانتیمتر برای زن خواهد بود .
در تعیین ارتفاع میز باید محل لازم برای قرار دادن ابزار کار ظرف و غیره را در نظر گرفت زیرا آنها نیز به نوبه خود ارتفاعی دارند که باید به حساب بیایند . اگر کار ایستاده مستلزم صرف نیروی فراوان و شرکت ماهیچه های تنه ( بلند کردن اشیاء سنگین و پائین آوردن آنها ) است ارتفاع میز کار باید کوتاه تر باشد . بر عکس اگر قسمت زیادی از کار در حال تکه دادن آرنج بر روی میز کار انجام شود ارتفاع میز را باید بیشتر گرفت . جدول زیر ارتفاع میزهای مناسب برای کارهای مختلف را نشان می دهد .
نوع کار مرد زن
فشار روی آرنج Cm 100 – 110 Cm 95 – 105
کار با اشیاء کوچک Cm 90 – 95 Cm 85 – 90
کار نیازمند به صرف نیرو Cm 75 – 90 Cm 70 – 85
تطابق افراد با ارتفاع میدان کار در وضع ایستاده : اعداد نوشته شده در جدول با توجه به حد متوسط اندازه گیری ها تعیین شده است و خصوصیات فردی در آن محاسبه نگردیده و به همین دلیل این اندازه ها برای افراد کوتاه قد متناسب نیست و به همین منظور باید از تخته های زیرپائی مشبک برای حصول و نیل به به ارتفاع دلخواه استفاده کنند . برای افراد بلند قد کاربرد این اندازه ه پا اشکال بیشتری دارد و باید روی میز کار بعلت کسر ارتفاع خم شوند و این موضوع باعث انقباضات استاتیک و ایجاد دردهای پشت و خستگی فراوان در اعضاء بدن خواهد کرد . برای رفع این مشکل بهترین راه تعبیه میزهای قابل تنظیم است که به نسبت دلخواه بتوانیم ارتفاع آن راتغییر دهیم . به هر حال در انتخاب میز کار با قرار دادن تخته ای در زیر پا به آسانی میسر می باشد .
در فرازونشیب زندگی اجتماعی بشر، کاروتلاش از فاکتورهای مهم رشد انسان بوده است چرا که انسان با تدبیر، کار وخلاقیت توانست بر جهان اطراف خود تسلط پیدا کند واز این راه به آرزوهای خود برسد وهمیشه کوشیده است که جهان طبق امیال وخواسته های خود تغییردهد.در جهان کنونی، علوم بخش عمده ای از مشکلات افراد را درسیستمهای کاری گوناگون حل وفصل کرده است. دراین راستا علوم وفنونی وجود دارند که از زوایای مختلف سلامت و بهداشت انسانها و نیز کارایی آنها را مورد بررسی وتجزیه وتحلیل قرارمی دهد. یکی ازاین علوم "ارگونومی" است.
ارگونومی یا مهندسی فاکتورهای انسانی علمی ترکیبی است که سعی دارد ابزار و لوازم کار ومحیط کار افراد را با توجه به تواناییهای جسمی وذهنی آنها طراحی کند درواقع این علم می کوشد به جای اینکه انسان را با محیط سازگار سازد محیط را با انسان سازگار سازد. سازمان بین المللی کار واژه ارگونومی را به معنای متناسب کردن کار با انسان تعریف کرده است.
نیاز توجه هرچه بیشتر بشر به عوامل انسانی بدون شک جزء مهمترین اصول ومعیارهای یک سازمان است زیرا که تمامی سازمانها اعم از کوچک و بزرگ بدون استفاده از منابع انسانی بی معنا و بی اعتبار است و فلسفه وجودیشان به خطر می افتد. پس پر واضح است که باید به انسانهای شریفی که در سازمانها و شرکتها با دل وجان کار می کنند احترام گذاشت و آنها را به عنوان یک همنوع دانست نه قسمتی از سیستم تولیدی سازمان.
جوییس مریلین،رئیس موسسه جویس در سیاتل آمریکا براین عقیده است که اکنون دیگراین باورعمومیت یافته است که شرکتهایی که
"بهره وری وکنترل کیفیت" را مدنظر دارند دخالت ارگونومی را یک شم تجاری میدانند.
در نظر گرفتن ارگونومی نه تنها باعث حفظ سلامت نیروی انسانی کارآمد می شود بلکه مانع به وجود آمدن بسیاری ازهزینه های اضافی می شود.
مثل:هزینه زمان از دست رفته،هزینه ناشی از حوادث،هزینه ضایعات تولید،هزینه از کار افتادگی و… که می توان اینها را با طراحی اصولی ودرست محل کار از بین ببرد.
درحقیقت ارگونومی ازتاریخی برابر با تاریخ زندگی بشر برخوردار است وهمزمان با انقلاب صنعتی مورد توجه قرار گرفته.این علم دانش جدیدی است که عمری حدود 50 سال دارد.
وامروزه در کشورهای صنعتی جهان از جایگاه خاصی برخوردار است وسایر کشورها نیز همگام با توسعه صنعتی نیازآن رابه شدت حساس می کنند.
وامروزه تا مدرک دکترآ در دانشگاه ها ومراکز علمی دنیا مطرح ست.
عمدتا ارگونومی درزمینه های زیرمطالعه می کند:
طراحی ابزار، وسایل، ماشین آلات و تاسیسات به طور صحیح.
طراحی روش انجام کار با توجه به نحوه اجرا و متناسب با سیستم عضلانی_اسکلتی بدن انسان.
هماهنگی روانی میان افراد و محیط کار وابزارآلات. (ارتباطات، چگونگی گردش اطلاعات و تعاملهای اجتماعی).
ایجاد شرایط فیزیکی مناسب در محیط کار با توجه به عواملی چون: (دما، رطوبت، صدا، ارتعاشات، جریان هوا و….)
وضعیت صحیح قرارگرفتن بدن و حرکات انسان حین انجام کار.
ارگونومی زمانی اهمیت پیدا می کند که توجه کنیم فعالتعرین و باارزشترین اوقات انسان درمحیط کارش سپری میشود. درنتیجه با طراحی روش های صحیح انجام کار وایجاد محیط سالم برای کار این امکان را دارد که ابزار و وسایل با توانایی های انسان مطابقت یابد ونهایتا کارکردن امری نشاط آور و جذاب شود .
امروزه از طراحی یک ابزار ساده مثل انبردست (از نظرجنس، مصالح،اندازه دسته و نوع پلاستیک دسته آن) و یا یک خودکار (ازنظرقطر،اندازه و رنگ) گرفته تا طراحی یک سیستم تولیدی کامل از ارگونومی استفاده می شود .
ارگونومی،مفهوم لغوی و تاریخچه
کار Ergon
قوانین طبیعیNomus
نخستین بارمحقق لهستانی به نام جاسترزبوسکی صطلاح ارگونومی را به دنیای ادبیات معرفی کرد.(1882-1799)جنگ جهانی دوم
استراتژی: ارگونومی توانائیها و محدویت های جسمانی و روانی کارگر را که با ابزارآلات، تجهیزات، روشهای کار، وظایف و محیط کار در تعامل است مورد توجه و بررسی قرار می دهد.
ارگونومی بیشتر بر روی این موضوع بحث می کند که انجام کارچگونه بر انسان اثر می کند و برای پاسخ به پرسشهای مطرح واکنشهای فیزیولوژیک بدن در برابر کارهای جسمانی ،عوامل محیطی مانند گرما،صدا،روشنایی،ارتعاش،نوبت کاری و غیره را مورد مطاله قرار می دهد.
درارگونومی بر روی روشهای کاهش خستگی تاکید می گردد.
اهداف ارگونومی بهبود کیفیت زندگی انسان
رفاه
بهره وری وکارایی
تولید
فیزیولوژیکی
روانی
سلامتی وایمنی
برای دستیابی به اهداف ارگونومی باید به ویژگیهای سه مولفه زیر توجه شود:
فرد
محیط
کار
تعریف ارگونومی:
ارگونومی به مفهوم "تناسب کار با فرد" است
ارگونومی علم متناسب کردن شرایط محیط کار ونیازمندیهای شغل با توانائیهای فرد است.
ارگونومی عبارت است از تلفیق انسان و ماشین با شرایط زیست به گونه ای که با کمترین ضایعات و فشار، مطلوب ترین نوع بازدهی ازانسان و ماشین عاید گردد.
ارگونومی عبارت است از"علم اصلاح و بهینه سازی"محیط، مشاغل و تجهیزات به گونه ای که متناسب با محدودیت های انسان باشد.
به عبارت دیگر، ارگونومی تلاش دارد تا با طراحی و تغییر مناسب کار و ملزومات آن، بیشترین بهره وری را براساس فیزیولوژی انسان به دست آورد.
گرچه از دیرباز انسان تلاش می کرده تا وسایل و ابزار کار خود را متناسب با اندازه های بدن خود بسازد ولی به طور کاملاً علمی، ارگونومی در حین جنگ جهانی دوم و آن هم درصنایع هوایی به کمک بشر آمد.
طراحی مجدد فضای داخل کابین هواپیماهای جنگی به صورتی انجام شد تا خلبان بتواند باکمترین صرف وقت و انرژی، بهترین عملکرد را داشته باشد.
بعد از آن، استفاده از این علم در شاخه های مختلف صنعت رونق گرفت از جمله طراحی خودروها به طوری که بیشترین راحتی را برای مصرف کننده به همراه داشته باشد.
طراحی علائم راه ها وجاده ها طوری که بیشترین تاثیر را برافراد بگذارد، طراحی رایانه ها و وسایل جانبی آن بر اساس فیزیولوژی نشستن انسان و…
آمار نشان می دهد با ماشینی شدن ودرعین حال یکنواختی و تکراری شدن وظایف انسان ها درصنایع امروزی، حدود نیمی از افراد در معرض بیماری های "اسکلتی_عضلانی" ناشی از کار قرار دارند
به طوری که در انگلستان،هزینه سالیانه ناشی از این بیماری ها حدود چندین میلیارد پوند تخمین زده می شود.
اما شاید بیشترین کاربرد علم ارگونومی در حال حاضر، پیشگیری از آسیب های اسکلتی _ عضلانی کارگران در صنایع ومشاغل پیچیده امروزی باشد.
از جمله شایع ترین این بیماریهای اسکلتی:
کمر درد
آسیب مهره های گردنی
التهاب مزمن کتف و شانه
سندرم کانال کارپال
ازجمله مشاغل آسیب پذیر:
کاربران رایانه
کارمندان بانک
کارگران خطوط تولید و مونتاژ
پرستاران، رانندگان
ومشاغل با انجام وظایف دستی مثل:
جوشکاری
آهنگری
نجاری
اما آنچه درچند سال اخیر مورد توجه کشورهای پیشرفته قرار گرفته است ارگونومی کلان است (Macroergonomics)
که هدف آن درواقع ایجاد نگرش"انسان محور"در مدیران سازمانها وادارات وکارخانجات مختلف است. که مشاغل گوناگون، بر اساس نیازهای روانی _ اجتماعی و محدودیت های فیزیولوژیک انسان، طراحی و ساماندهی شوند.
به عبارت دیگر تخصیص وظایف کاری، طوری برنامه ریزی گردد که از مهارت های انسانی استفاده بهینه برده شود، توان تصمیم سازی در افراد تقویت شود و بیشترین انگیزش شغلی را ایجاد
کند و کارهای دیگر که پتانسیل این خصوصیات را ندارند به فناوری ماشینی سپرده شود.
ارگونومی یک دانش چند رشته ای است
آناتومی و فیزیولوژی
روانشناسی
مهندسی
پزشکی
جامعه شناسی
بیومکانیک
ایمنی و بهداشت حرفه ای
Anatomy
استخوانها: ا سکلت بدن را تشکیل می دهند.
عضلات: بدن را استوار وحرکات بدن را ممکن می سازند.
تاندون ها(زردپی): عضلات را به استخوانها متصل می کنند
لیگامنت ها(رباط): استخوانها را به استخوانها متصل می کنند.
دیسک های بین مهره ای :بعنوان ضربه گیر عمل کرده و
حرکات ستون فقرات را ممکن می سازند.
اعصاب : حواس را منتقل و اطلاعات را جابجا می کنند
ویژگیهای انسانی
ویژگیهای انسانی را به سه دسته زیر تقسیم می کنند:
فیزیکی: اندازه وابعاد بدن،قدرت جسمی
فیزیولوژیک:دستگاه قلبی عروقی وتنفسی
روانی:ادراک،حافظه،پردازش اطلاعات
انسانهای مختلف در این ابعاد متفاوت هستند.
ارگونومی این ویژگیها را ارزیابی و اندازه گیری و از نتایج بدستآمده برای تناسب و تطابق بیشتر انسان و محیط و کارش استفاده می کند.میزان تطابق و تناسب
اصلی ترین علوم به کار گرفته شده در ارگونومی:
1) بیومکانیک،سیستم انسان_ ماشین (MMS)
2) فیزیولوژی کار
3) آنتروپومتری
1)سیستم انسان_ماشین:
سیستم انسان_ماشین (MMS):عبارتند ازمطالعهء ساختمان بدن وارتباط بین انسان وماشین که از چهار پایه اصلی تشکیل شده است:
1) محیط: روشنایی، رنگ، دما، ارتعاش، گردوغبار، عوامل شیمیایی، سروصدا و…
2) مشاغل: نوع کار، شدت کار، مدت و زمان کار.
3) تجهیزات: ابزار، نشانگرها، اهرم ها (پدال ها)و…
4) انسان :جنس، سن، ویژگی های ابعادی، آگاهی، تجربه، مهارت، انگیزه، رضایت شغلی.
یکی از عوامل تاثیر گذار بر سیستم انسان،ماشین عوامل محیطی می باشدکه خود به چند زیرمجموعه تقسیم می شوند:
1) عوامل فیزیکی.
2) عوامل شیمیایی.
3) عوامل بیولوژیک.
2)فیزیولوژی و فیزیولوژی کار
فیزیولوژی
مطالعه اعمال و وظایف اندامهای بدن و نحوه کارآنها.
فیزیولوژی کار
شاخه ای از فیزیولوژی انسانی که تغییرات بافتها و اندامها در کارو مقاومت انسان در برابرفشارکاری ومیزان تغییرات فیزیولوژیک که انسان حین انجام کار متحمل میشود را مورد بررسی قرار می دهد.
3) آنتروپومتری چیست؟
علم آگاهی ازابعاد،اندازه بدن انسان وویژگیهای جسمانی انسان به منظور استفاده در طراحی وسایل و تجهیزات.
هدف: ایجاد تطابق و تناسب جسمانی بین انسان ،وسایل و تجهیزات
= "Anthropos" واژه یونانی به مفهوم انسان
"Metron" = اندازه گیری و سنجش
"Anthropometrics" = اندازه گیری انسان
انواع اطلاعات آنتروپومتری
اطلاعات استاتیک(ساختاری)
اطلاعات دینامیک(کارکردی)
ابعاد استاتیکی
تعریف:اندازه گیری وقتی صورت می گیرد که بدن فرد در یک وضعیت ثابت قرار داردمعمولاً نشسته یا ایستاده.
انواع
اندازه:طول،ارتفاع،عرض،ضخامت
فاصله بین مفاصل بدن
وزن،حجم،چگالی
محیط
نقطه ثقل
ابعاد نشسته و ایستاده
ابعاد دینامیکی(کارکردی)
تعریف:اندازه گیری وقتی صورت می گیرد که بدن در حال انجام کار است.
این اطلاعات برای نشان دادن حرکت عضوی از بدن با در نظر گرفتن یک نقطه مرجع ثابت می باشد مثال حداکثر دسترسی به جلو درحالت ایستاده.
حد دسترسی بازو= طول بازو+حرکت شانه ها +حرکت جزئی تنه +خم کردن احتمالی پشت+ حرکت دست
در آنتروپومتری دینامیک مطالعه و اندازه گیری با توجه به سه صفحه ساجیتال،فرونتال و ترانسورس صورت می گیرد.
بلند کردن و جابجایی دستی
هر گونه فعالیتی که مستلزم اعمال نیرو توسط فرد برای بلند کردن،پایین آوردن،هل دادن،کشیدن،حمل یا نگهداشتن بار باشد حمل و جابجایی دستی نامیده می شود.
ارگونومی کامپیوتر
ارگونومی کامپیوتریعنی مطالعه وبررسی عوامل انسانی درارتباط با کامپیوتر. یکی ازاهداف اصلی ارگونومی کامپیوتر، تضمین مناسب بودن دستگاه برای استفاده انسان است .
رعایت اصول ارگونومی در کاربا کامپیوتر
تولید کنندگان تجهیزات وسایل کامپیوتر (مانند صفحه کلید،ماوس،میز وصندلی وسایر وسایل کامپیوتر) اکنون سعی می کنند تا محصولات را مطابق با اصول ارگونومی طراحی و تولید کنند.
رعایت اصول ارگونومی سبب کاهش ضایعات چشم ، سردرد و کمردرد اپراتورها و کاربران کامپیوترها می شود. کاربرد کامپیوتر در زندگی بشر بسیارزیاد است وتعداد زیادی ازافـراد سـاعت های متمــادی با کـامپیوترکـارمی کنند، به همین دلیل شناخت عوامل موثر در محیط کار با کامپیوتراهمیت زیادی دارد. وجود شرایط نامناسب در محیط کاری و عدم توجه به موارد ایمنی هنگام کار با کامپیوتر ممکن است در بلند مدت سبب بروزبیماریها و ناهنجاری ها شود .
کمترین ویژگی های یک محیط کاری مناسب برای کاربران کامپیوتر به قرار ذیل است:
1) وجود سیستم تهویه مطبوع.
2) نورکافی و مناسب.
3) استفاده از میز مخصوص که دارای ابعاد استاندارد باشد .
4) استفاده از صندلی مخصوص کامپیوترباارتفاع قابل تنظیم برای جلوگیری از ناراحتی ستون فقرات کاربر.
5) استفاده از زیرپایی برای جلوگیری از بی حسی پا.
6) کف پوش چوبی یا پلاستیکی برای جلوگیری از ایجاد الکتریسیته ساکن.
ارگونومی اجزای موجود در محیط کار با کامپیوتر
اگر برای انجام فعالیت ها در محیط کار از کامپیوتر استفاده می شود به منظورجلوگیری ازعوارض ناشی از کار با کامپیوتر، توصیه می شود که اصول ساده ای که در مورد تجهیزات، موقعیت و مکان کار با کامپیوتر در ذیل ذکر گردیده، رعایت گردد تا بتوان تا حـدودی ازاین عوارض جـلوگیری کرد:
صندلی:
صندلی مورداستفاده درمحیط کاربا کامپیوتر بایداز خصوصیات زیر برخوردارباشد:
1) دارای پشتی باشد،به صورتی که گودی کمر را در بر گیرد و (پشتی) از نظرافقی وعمودی تراز باشد.
2) چرخان باشد.
3) ازهرنظر(زوایا و فواصل) قابل تنظیم باشد.
4) دارای پایه ای محکم باشد.
5) روکش آن از جنسی باشد که هوارا ازخود عبور داده و سبب تعریق نشود و لغزنده نیز نباشد .
6) لایه داخلی آن 2 تا 3 سانتیمتر ضخامت داشته باشد .
7) حداقل عرض آن 40 سانتیمتر باشد .
(8چرخ آن قابلیت حرکت بر جنس کفپوش اتاق را داشته باشد .
9) ارتفاع آن با ارتفاع میز متناسب باشد .
بر اساس اصول ارگونومی که از سوی سازمان بین المللی توصیه شده ،ارتفاع نشمینگاه صندلی باید 25 الی 35 سانتیمترپایین تر از سطح میز کار در نظرگرفته شود .
وضعیت بدنی نامناسب
پوسچرها نامناسب اغلب عبارتند از:
چرخش کمر
دسترسی به پشت سر
کار در ارتفاع بالای سر
زانو زدن
چمباتمه نشستن
خم شدن
اثر پوسچر نامناسب برگردن
.Bمیز کار:
1) ارتفاع سطح میز کار باید قابل تنظیم باشد .
2) فضای درنظر گرفته شده برای پاها در زیرمیزباید مناسب باشد .
3) سطح میز کار باید به اندازه ای بزرگ باشد که جای کافی برای تمامی اشیاء و وسایل موجود باشد .
4) سطح میزکارنباید سفید یا خیلی تیره باشد، چون به نامساعد شدن شرایط روشنایی کمک می کند.
.Cمانیتور:
بطور کلی مانیتورها، ممکن است دو نوع خطر را برای افراد به وجود آورند که عبارتند از:
الف ) خطر درخشندگی نور و یا انعکاس و بازتاب نور محیط اطراف به چشمان فرد
ب ) خطر تشعشع
درهنگام کاربامانیتورها، خصوصیات واصول زیر باید مورد توجه قرار گیرند:
1) بالاترین قسمت صفحه مانیتور در امتداد دید اپراتور قرار گیرد .
2) فاصـله بین چشــم ها تا صــفحه مانیتور بین 30 تا 60 ســانتیمتر و در بعضــی مـوارد در بهترین حالت، 46 سانتی متر توصیه شده است.
3) صفحه مانیتور نباید درخشندگی داشته باشد و نور را نیز نباید منعکس کند.
4) تصاویر روی صفحه مانیتور باید واضح و خوانا باشند .
5(جهت کاهش انعکاس نورمحیط اطراف در مانیتور،باید ضمن تنظیم مانیتور،درخشندگی را نیزدرمنبع تولید آن کنترل نمود(کاهش داد).
6)مانیتورها باید درمکانی دورتر از پنجره و درامتداد قائم با آنها قرار گیرند.
7)برای جلوگیری از انعکاس نور،پس از تنظیم محیط کار می توان از یک فیلتر شیشه ای یا نوری استفاده نمود.
8)برای جلوگیری یک زاویه دید مناسب به صورتی که صفحه مانیتوردرمیدان دید فرد واقع شود ،گردن باید راست نگاه داشته شود ومسیردید نیز باید به سمت پایین باشد.
9)جهت افزایش قابلیت تنظیم مانیتور نیز میتوان از پایه متحرک استفاده نمود. این وسیله به ما امکان می دهد که با افزایش قابلیت تنظیم فواصل بر اساس اصول ارگونومی، ضمن قراردادن مانیتور در محل مناسب (از نظر قرار گرفتن در امتداد دید)، فاصله مناسبی را نیز بین فرد و مانیتور به وجود آورد ودر نتیجه با پدید آوردن مناسب ترین شرایط دید، از خستگی چشم و سایر عوارض چشمی و هم چنیــن سایــر ناراحتـی ها و عـوارض استـخوانــی ماهیچه ای (در اثر وضعیتی که فرد برای مانیتور به خود می گیرد جلوگیری نمائیم).
10) مواقعی که ازکامپیوتربرای اموری چون تایپ یا حروفچینی استفاده می شود، باید از یک نگهدارنده قابل تنظیم (copy holder) در کنار مانیتور استفاده نمایید.
11)ای جلوگیری از خطرات میادین الکترومغناطیسی ، هیچ گاه نباید در پشت مانیتور قرار گرفت .
D)صفحه کلید
1) صفحه کلید مورد استفاده باید دردسترس فرد و درمحلی قرار گیرد که در هنگام کار با آن، ساعد و بازوها زاویه ای بین 80 تا 100 درجه ایجاد نمایند.در این حالت باز باید به زمین عمود باشد ومچ نباید هیچ گونه فشاری را متحمل شود و نباید به بالا، پایین یا داخل خم شود . برای این منظور می توان از تکیه گاه مخصوصی استفاده نمود .
2) صفحه کلید باید از بدنه کامپیوتر مجزا باشد .
3) صفحه کلید باید بطور دقیق در جلوی فرد قرار گیرد .
(E موس
• امروزه ماوس ها با شکل های مختلف وارد بازار شده اند. بنابراین انتخاب ماوس عامل مهمی در هنگام کاربا کامپیوتر می باشد.
• حتی المقدور ماوس وصفحه کلید هم سطح باشند.
• در هنگام کار با موس، مچ دست و ساعد بایستی دارای تکیه گاه باشند.
• از کلیدهای میانبر به جای استفاده از ماوس کمک بگیرید: مانند ctrl+s):برای ذخیره کردن و ctrl+p برای چاپ کردن(.
• ازپدهایی (صفحه های مخصوص ماوس) که امروزه به عنوان پد طبی مطرح می باشد، استفاده گردد.
نورپردازی محیط کار:
قرار دادن روشــنایی و انتخاب میزان مناســـبی از نور می تواند توانایی شخص را در هنگام دیدن تصاویر بر روی مانیتور افزایش دهد. اگر روشنایی بسیار زیاد باشد ویا نور بیش ازاندازه مناسب بر روی صفحه مانیتور بیافتد، برای دیـدن تصـاویـر بر روی مانیـتور دچــار مشـکل شــده و نمی توان تصاویر را به وضوح مشاهده کرد، بنابراین موجب خستگی چشم و سردرد می گردد.
1-میز کامپیوتر و مانیتور خود را به گونه ای در محیط کار قراردهید که پشت به پنجره محیط کار باشد و نور بیرون ازاتاق برروی مانیتور تابیده نشود و یا از پرده و نور گیر در پشت پنجره ها استفاده شود تا از ورود نور درخشان جلوگیری عمل آید.
2- ازنورهای مهتابی وخورشیدی بطور ترکیبی در محیط کار استفاده گردد تا روشنایی مناسبی جهت خواندن در اختیار داشته باشید.
3-در صورت استفاده از چراغ های مطالعه، منبع نور را به موازات خط دید خود قرار دهید.
4-در صورتی که از مانیتور LCDاستفاده می گردد،میزان روشنایی بیشتری مورد نیاز می باشد.
5-منابع روشنایی درخشان که در پشت صفحه نمایش قرار دارند می توانند برای کاربران با کامپیوتر مشکل ایجاد کنندو در واقع دیدن صفحه کار را بطور واضح برایتان مشکل می سازد.
برخی توصیه ها در مورد وضعیت و حرکات بدن
مفاصل نباید به جهت خاصی خم شوند.
(بالا نگه داشتن بازوها،خم کردن گردن وچرخاندن سر،خم کردن ودولا شدن مثالهایی از وضعیت های نامناسب بدنی در اثر تمایل مفاصل به یک جهت هستند)
درهنگام برداشتن شئ جسم را تا حد ممکن به بدن نزدیک کنید.
ازخم کردن بدن به جلو خودداری کنید.(وزن تنه وفشار برکمر)
حرکات و نیروهای ناگهانی حداکثر فشار را بر بدن وارد می کند.
حالات و حرکات بدن را تغییر دهید. نباید مدت طولانی در یک وضعیت قرار گرفته یا حرکتی را انجام دهید.
مدت زمان انجام هر گونه کار ماهیچه ای مداوم را محدود کنید.
در بین کار بایستید ،بنشینید و راه بروید.
نتیجه گیری و پیشنهادات
با توجه به حیطه گسترده دانش ارگونومی و با اعمال نظر بر این دیدگاه که این علم گستره وسیعی از سیستم های صنعتی، یعنی محیط کار، انسان و ماشین آلات را مورد توجه قرار می دهد، میتوان گفت که یکی از مهمترین راه های توجه به انسان و چگونگی عملکرد صحیح و برتر اوآگاهی از اصول ارگونومی وکاربرد آن اصول در طراحی پست های کاری است.
بنابراین برای تحقق این مهم می توان توصیه هایی را به دست اندرکاران تولید، مدیران، برنامه ریزان و مسئولین محیط های صنعتی ارائه نمود.
در زیر به بخش کوچکی از آن توصیه ها اشاره می شود:
1) آموزش مفاهیم ارگونومی به مدیران.
2) استخدام افراد، با توجه به نوع حرفه، ویژگی یهای فردی و قابلیت های افراد.
3) معاینات قبل از استخدام و معاینات دوره ای کارگران با توجه به مدل های ارگونومی.
4) طراحی پست های کار با توجه به داده های آنتروپومتری و توصیه های مهندسی فاکتورهای انسانی.
5) توجه به ساختار آناتومی و فیزیولوژی شاغلان.
6) تطابق بهینه کار با کارگران.
(7 بکارگیری اصول مدیریت اقتضایی برای جلب رضایت افراد در انجام کار و استفاده از اصول ارگونومی توسط آنها.
(8 بررسی و تجزیه و تحلیل حوادث شغلی، علل آن و زیان های اقتصادی آنها
9)تنظیم دستورالعمل ها و توصیه نامه های شغلی برای افراد شاغل در سیستم
به امید آنکه با بکارگیری هر چه بیشتر تکنیک های مطرح در ارگونومی، بتوانیم از نیروی انسانی زحمت کش کشورمان هر چه بهتر و مفیدتر بهره مند شده و قدر این منبع اصلی تولیدی را که حتی بسیاری از کشورهای صنعتی و فراصنعتی هم از داشتن آن بی بهره اند، ارج نهیم.
منابع:
www.ambiencedore.com/…/standing.jpg
www.daneshju.ir/forum/f369/t10817.html
www.worker.blogfa.com/post-8.asp
www.gaocities.com/masoud_navaein/ergonomi.ppt
www.farini.gov.ir/plugins/content/image/fille/883_hefazat.ppt
ارگونومی یا همان مهندسی فاکتورهای انسانی، علمی ترکیبی است که سعی دارد ابزارها، دستگاه ها، محیط کار و مشاغل را با توجه به توانایی هایی جسمی – فکری و محدودیت ها و علائق انسانها، طراحی نماید. این علم با هدف افزایش بهره وری، با عنایت بر سلامتی، ایمنی و رفاه انسان در محیط، شکل گرفته است. همچنین این علم در تلاش است بجای متناسب سازی انسان با محیط، محیط را با انسان متناسب سازد. در این راستا، سازمان بین المللی کار ، واژه ارگونومی را به معنای متناسب کردن کار و شغل برای انسان تعریف کرده است.
این علم برای طراحی و ساخت ابزار و سیستم های تولیدی از ساده تا پیچیده و بغرنج، حل مشکلات مربوط به تکنولوژی نوین، و حتی ابزار و وسائل زندگی روزمره، کاربرد دارد. امروزه، از طراحی یک ابزار ساده نظیر انبردستی ساده ( از نظر نوع جنس، مصالح بکار رفته، اندازه دسته، نوع و ترکیب پلاستیکی دسته آن و … ) و یا یک خودکار ( از نظر قطر، اندازه، رنگ و … ) گرفته تا طراحی یک سیستم تولیدی کامل، از ارگونومی استفاده میشود. عمدتا زمینه هایی که ارگونومی در آنها مطالعه و اقدام میکند، عبارتند از : طراحی ابزار، وسائل، ماشین ها و تاسیسات به طرز صحیح و مطلوب، طراحی روش انجام کار با توجه به بهترین نحوه اجراء و متناسب با سیستم عضلانی و ساختمان فیزیکی بدن انسان و با هماهنگی روانی میان افراد و محیط کار و ابزار کار، وضعیت صحیح قرار گرفتن بدن و حرکات انسان حین انجام کار، شرایط فیزیکی مناسب در محیط کار ( با توجه به عواملی از قبیل : دما ، رطوبت ، جریان هوا ، ارتعاشات ، سر و صدا ، نور و روشنایی ، گرد و غبار ، تشعشعات و آلودگی های -مختلف ).
مهندسی فاکتورهای انسانی (ارگونومی) چیست ؟
کمتر فعالیتی را می توان یافت که عاری از هر گونه عامل تهدیدکننده ای باشد ؛ از اینرو حفظ و صیانت از نیروی انسانی به عنوان رسالتی مهم مطرح می گردد و در این بین بخش عمده ای از مواردی که سلامت جسمی و روحی کاربران را به خطر می اندازد مربوط به شرایط ارگونومیمحیطهای کاری می باشد . ارگونومی در لغت به معنای قانون کار (در حقیقت Ergo به معنی کار و Nomos به معنی قوانین و اصول می باشند) و در عمل به مفهوم تطابق و سازگاری محیط کار ، ابزار کار و شرایط کار با تواناییهای جسمی و روانی انسانهاست . ارگونومی یا مهندسی فاکتورهای انسانی دانشی است کاربردی مرکب از علوم پایه مختلف از جمله فیزیولوژی روانشناسی ، فیزیک ، مکانیک ، طراحی ، آمار ، ریاضی ، جامعه شناختی ، مدیریت و بسیاری موارد دیگر ؛ این علوم در کنار هم اصول ارگونومی را شکل داده و به طراحی بهترسازمان در جهت بهره ور بودن کمک نموده و میزان رفاه و سازگاری انسانها را با محیط کار را به طرز چشمگیری افزایش می دهند .
ارگونومی با ارزیابی قابلیتها و محدودیتهای انسان (بیومکانیک و آنتروپومتری) ، استرسهای کاری و محیطی (فیزیولوژی کار و روانشناسی صنعتی ) ، نیروهای استاتیک و دینامیک روی بدن انسان (بیومکانیک) ، احتیاط (روانشناسی صنعتی) ، خستگی (فیزیولوژی کار و روانشناسی صنعتی) ، طراحی و آموزش و طراحی ایستگاه کاری و ابزارها (آنتروپومتری و مهندسی ) سر و کار دارد .
اصول ارگونومی در صنعت عبارتند از :
1- طراحی تغییر ، جایگزینی و نگهداری تجهیزات برای ارتقای بهره وری ، زندگی کاری و کیفیت تولید .
2- طراحی و تغییر فضاهای کاری و جانمایی کاری برای سهولت و سرعت عملیات خدمات و نگهداری .
3- طراحی و تغییر روشهای کاری شامل اتوماسیون و تخصیص وظیفه بین اپراتور و ماشین .
4- کنترل فاکتورهای فیزیکی (گرما ، سرما ، صدا ، ارتعاش ، نور) در محل کار برای تولید بهتر و ایمنی کارکنان .
با توجه به آنچه تاکنون بیان نمودیم حیطه های عملکردی ارگونومی را می توان به شرح زیر خلاصه نمود :
1- بررسی میزان توانمندی شاغلین با توجه به نوع کار و انرژی مصرفی .
2- مطالعه ابعاد فیزیکی بدن (آنتروپومتری) و کاربرد این دسته از اطلاعات در طراحی ایستگاههای کاری .
3- طراحی ارگونومیک ابزارهای دستی .
4- طراحی ایستگاههای کار نشسته ، ایستاده ، یا توام و آنالیز سیستم انسان ـ ماشین .
5- بررسیهای روانشناختی از دیدگاه نحوه ارتباط بین افراد .
6- تعیین رژیمهای کار و استراحت (زمانهای استراحت و مدت انجام کار) .
7- بررسی روشهای حمل دستی کالا و طراحی خطوط بسته بندی و بارگیری دستی .
8- بررسی صدمات اسکلتی عضلانی مرتبط با کار و آنالیز وضعیتهای بدنی .
9- بیومکانیک شغلی .
10- ارگونومی و کار در منزل .
11- کاربرد بهینه رنگ و موسیقی در محیطهای کار .
در گام آتی از مدیریت دانش خواهیم گفت …
کمتر فعالیتی را می توان یافت که عاری از هر گونه عامل تهدیدکننده ای باشد ؛ از اینرو حفظ و صیانت از نیروی انسانی به عنوان رسالتی مهم مطرح می گردد و در این بین بخش عمده ای از مواردی که سلامت جسمی و روحی کاربران را به خطر می اندازد مربوط به شرایط ارگونومی محیطهای کاری می باشد .
ارگونومی در لغت به معنای قانون کار (در حقیقت Ergo به معنی کار و Nomos به معنی قوانین و اصول می باشند) و در عمل به مفهوم تطابق و سازگاری محیط کار ، ابزار کار و شرایط کار با تواناییهای جسمی و روانی انسانهاست .علم ارگونومی یا مهندسی فاکتورهای انسانی (Human Factors Engineering)دانشی است کاربردی مرکب از علوم پایه مختلف از جمله فیزیولوژی روانشناسی ، فیزیک ، مکانیک ، طراحی ، آمار ، ریاضی ، جامعه شناختی ، مدیریت و بسیاری موارد دیگر ؛ این علوم در کنار هم اصول ارگونومی را شکل داده و به طراحی بهتر سازمان در جهت بهره ور بودن کمک نموده و میزان رفاه و سازگاری انسانها را با محیط کار را به طرز چشمگیری افزایش می دهند .
درواقع ارگونومی اصول علمی مرتبط با فهم تعامل بین انسان و سایر عناصر یک سیستم و حرفه ای است که شامل تئوریها ، اصول و داده ها ، و روشها برای طراحی مطابق با بهینه سازی آسایش و رفاه افراد و عملکرد کامل سیستم می باشد. موضوع اصلی این علم به بررسی روابط انسان با محیط کارش با هدف بهینه سازی شرایط زندگی و کاری او بر می گردد. یعنی ویژگی ها و توانایی های ارگانیزم انسانی به منظور تطبیق کار با انسان و بر عکس مورد بررسی و تحقیق قرار می گیرد.
ارگونومی با ارزیابی قابلیتها و محدودیتهای انسان (بیومکانیک و آنتروپومتری) ، استرسهای کاری و محیطی (فیزیولوژی کار و روانشناسی صنعتی ) ، نیروهای استاتیک و دینامیک روی بدن انسان (بیومکانیک) ، احتیاط (روانشناسی صنعتی) ، خستگی (فیزیولوژی کار و روانشناسی صنعتی) ، طراحی و آموزش و طراحی ایستگاه کاری و ابزارها (آنتروپومتری و مهندسی ) سر و کار دارد .
ارگونومی دو هدف مهم دارد:
– هدف اول افزایش کارایی و بازده انجام کار و فعالیت های دیگر است. افزایش سهولت کاربرد، کاهش خطا و افزایش بهره وری در این مقوله می گنجند.
– هدف دوم تقویت بعضی از ارزش های انسانی مطلوب از جمله افزایش ایمنی، کاهش خستگی و تنش، افزایش راحتی، افزایش مقبولیت نزد کاربر، افزایش میزان رضایت شغلی و بهبود کیفیت زندگی است.
این دو عامل به ما نشان می دهند که در هر کاربرد خاص معمولاً فقط دسته ای از اهداف بیشترین اهمیت را دارند و این اهداف عموماً به هم وابسته است.
ارگونومی در چهار شاخه بیومکانیک شغلی، روانشناسی مهندسی، آنتروپومتری، فیزیولوژی کار فعالیت می کند:
فیزیولوژی کار: بخشی از دانش ارگونومی که تطبیق انسان با کار را در مصرف انرژی و همچنین تغییرات پارامترهای فیزیولوژیکی بدن در حین انجام کار مورد توجه قرار می دهد به فیزیولوژی کار معروف است.
بیومکانیک شغلی: در بیومکانیک از قوانین فیزیکی مکانیک برای بدن استفاده می شود . با بکارگیری این قوانین این امکان بوجود می آید که در هنگام یک وضعیت خاص در بدن و حرکت آن ، میزان فشار مکانیکی موضعی اعمال شده بر عضلات و مفصل ها محاسبه شود.
روان شناسی مهندسی: به فاکتورهای محیطی فیزیکی و شیمیایی مانند سر و صدا ، ارتعاش ، روشنایی ، آب و هوا و مواد شیمیایی می توانند بر روی ایمنی ، سلامتی و آسایش افراد تاثیر بگذارندمی پردازد.
آنتروپومتری: آنتروپومتری Anthropometery کلمه ای یونانی است که از دو واژه Anthropo به معنی انسان و metery به معنی سنجش ، تشکیل شده است و شامل جمع آوری و تفسیر داده های مربوط به شکل و اندازه ابعاد بدن انسان ( ابعاد طولی ، عرضی ، محیطی و وزن ) می باشد. تعریف آنتروپومتری عبارت خواهد بود از اندازه گیری سیستماتیک بدنبال استفاده از وسایل اندازه گیری.
به طور کلی اندازه گیری ابعاد بدن در دو وضعیــت صورت می گیرد:
* وضعیت ساکن
* وضعیت متحرک
دروضعیت ثابت اندازه گیری بدن در حالتی صورت میگیرد که بدن هیچ حرکتی نداشته باشد واین اندازه گیری را اصطلاحا آنتروپومتری استاتیک میگویند. در وضعیت متحرک اندازه گیری ابعاد بدن در حالتی که بدن در حالت حرکت میباشد ، صورت خواهد گرفت . این اندازه گیری نیز آنتروپومتری دینامیک گفته میشود. بطور کلی آنتروپومتری شامل اندازه گیری اندازه های مختلفی از طول بدن ، وزن ، و حجم اندامها . فضای حرکتی و زوایای حرکتی هر یک از اندازه ها بوده و در نهایت تهیه آمار و اطلاعات منتج از آن در تعیین شکل و اندازه ابزار و وسایلی است که در محیط کار مورد استفاده این افراد قرار میگیرد.
بطور کلی آنتروپومتری در دو زمینه کاربرد دارد:
* برای تطبیق و نتاسب ماشین با انسان در جهت راحتی و افزایش راندمان کاربر
* جهت استاندارد سازی وسایل و تجهیزات مورد استفاده برای یک فرد یا کل جامعه
در این زمینه علاوه بر ابعاد بدن ، نوع وسایل و تجهیزات مورد استفاده . جنس ، میزان تحمل نیرو و فشار و سایر فاکتورها ی مربوطه به انسان از قبیل سن ، جنس ، نژاد ، ساختار بدنی (ورزشکار ، چاق . لاغر ) نوع شغل ، رژیم غذایی ، وضعیت سلامتی ، وضعیت بدن Posture ، زمان (ابتدای روز .،پایان روز ) ، تغییرات ارادی (مثل منقبض کردن عضله ) . لباس و تجهیزات فردی مورد توجه قرار میگیرد . که البته مهمترین آنها سن ، جنس و تفاوتهای نژادی میباشد .
برخی مشکلات معمول در صنایع شامل طراحی نامناسب محل کار ، عدم انطباق بین قابلیتهای کارگر و الزامات شغلی، وجود محیط کار و مشاغل زیان آور ، طراحی نا مناسب سیستم انسان -ماشین و برنامه های ضعیف مدیریت می باشد. این مشکلات منجر به ایجاد مخاطرات در محل کار ، ضعف سلامتی کارگران ، صدمات ناشی از کار با تجهیزات ، معلولیتها و در عوض کاهش بهره وری کارگر و کیفیت تولید و افزایش هزینه می شود. کاربرد موثر ارگونومی در طراحی سیستم کاری می تواند تعادلی را بین ویژگی های کارگر و نیازهای شغلی برقرار کند.
این علم ، گستره وسیعی را در زمینه طراحی کار ، ابزار ، تجهیزات ، ماشین آلات ، ایستگاه کار و سیستمها در موارد مختلف صنعتی ، آموزشی ، ورزشی و غیره در بر گیرد. هدف ارگونومی آن است که در طراحی ابزارو وسایل کار و سیستمهای فنی و تولیدی نیز در طراحی محیط کار ، نیازها و خصوصیات جسمی وروحی انسانها در نظر گرفته شود تا در عین نیل به افزایش بازدهی تولید ، به سلامت و بهداشت و راحتی انسانها نیز به بیشترین حد توجه شده باشد
ارگونومی دارای اهدافی چون بهبود بهره وری، سلامت، ایمنی و آسایش مردم و افزایش کارآیی متقابل سیستمهای انسان- ماشین- محیط است.
کاربردهای ارگونومی
با توضیحاتی که داده شد مشخص می شود که عملکرد یک وسیله تنها نمی تواند ملاک قرار گیرد بلکه کالاها و محصولات ساخته شده باید برای استفاده انسان مطابق با نیازها، خواسته ها، راحتی و قابلیت های او سازگار و هماهنگ گردند. در این میان وظیفه متخصصین ارگونومی یا مهندسین فاکتورهای انسانی شامل مهیا کردن راحت ترین شرایط از نظر میزان سر و صدا، کاهش بار مغزی و فشار جسمی، میزان روشنایی، آب و هوا، اصلاح وضعیت کاری و کاهش نیرویی که صرف انجام دادن کارها می شود، ساده کردن اعمال حسی- روانی در خواندن و درک وسایل نشان دهنده به منظور درک انتقال سریع، بدون خطا و اشتباه و دقیق پیام ها و اخطارهای مورد نظر، راحت تر ساختن جابجایی و حرکت اهرم ها و دسته ها، در دسترس قرار دادن کلیدها و دکمه ها و سایر قسمت ها به ترتیب اهمیت و الویت منطقی، اجتناب از کوشش برای فراخوانی اطلاعات غیر لازم و مانند اینها می گردد.
بنابراین برای اینکه یک تولید کننده بتواند جوابگوی تمام نیازهای افراد مختلف جامعه باشد، باید بداند که چند درصد از این افراد دارای چه خصوصیات و ویژگی های جسمانی هستند و برای این منظور باید از جمعیت مشتریان بالقوه محصول مورد نظر آمارگیری کرده و داده های به دست آمده را توسط کارشناسان تجزیه و تحلیل کند. این آمارگیری نیز باید از گروه های مختلف اجتماع انجام شود زیرا مثلاً در یک جامعه، گروهی چاق، عده ای لاغر، بعضی بلندقد، دسته ای کوتاه قد و بالاخره برخی نیز در تمام این افراد متفاوت هستند و به همین دلیل گاهی ارائه یک محصول در بازار برای عده ای بالاتر از حد استاندارد و برای عده ای دیگر پایینتر از حد استاندارد قرار می گیرد.
منبع: tebyan.net
2