زن در اسلام
موقعیت زنان در اسلام، همواره مورد اختلاف نظر بوده است. شریعت اسلام، تفاوت هایی برای حقوق، تکالیف و نقش های زنان و مردان قائل شده است.
موقعیت زنان در عربستان پیش از اسلام
زنان در آیین های دینی عربستان پیش از اسلام، نقش تعیین کننده ای داشته اند؛ در عربستان سه ایزدبانوی مهم به نام های لات، منات و عزی مورد پرستش بودند و گروهی از زنان از جمله لکعاء بنت عیص در کعبه به خدمت بت ها مشغول بوده اند.
چندشوهری در عربستان پیش از اسلام، کاملاً رایج بود. در قرآن، از زنده به گور کردن فرزندان دختر در عربستان قبل از اسلام، سخن رفته است. از احادیث و تواریخ نیز برمی آید که این عمل در جامعه عرب قبل از اسلام، کاملاً رایج بوده است.
با این حال، راه زنان برای دست یافتن به مزایای اجتماعی هرگز بسته نبوده است. خدیجه دختر خویلد ثروتمندترین زنان قریش بود و هند دختر عتبه بسیار قدرتمند بود و در احد در کنار مردان علیه سپاه اسلام می جنگید.
موقعیت زنان در عربستان در صدر اسلام
با ظهور اسلام، زنده به گور کردن دختران که از آداب عرب بود، کنار گذاشته شد، در پیمان ازدواج به جای این که پدر دختر به دامادش کابین بپردازد، مقرر شد که شوهر به همسرش مهریه بپردازد. زنان حق مالکیت فردی به دست آوردند و حق میراث برای آن ها در نظر گرفته شد، در حالی که پیشتر فقط خویشاوندان مذکر حق ارث بردن داشتند. به این صورت، با ظهور اسلام موقعیت اجتماعی زنان پیشرفت بسیاری کرد.
زنان در قرآن
تنها زنی که در قرآن از وی نام برده شده است، مریم دختر عمران است؛ قرآن برخلاف انجیل حوادث زندگی مریم را از ابتدای تولد او دنبال می کند، و این که زکریا سرپرستی او را برعهده گرفت. در قرآن آمده است که از نزد خدا به مریم روزی بی حساب می رسید. همچنین در قرآن، مریم بر تمامی زنان جهان برتری یافته است. روح القدس بر مریم نازل شده و فرزندی به نام عیسی به وی بخشید و مریم باکره، به عیسی حامله شد.
قرآن، نام همسر آدم را مشخص نکرده است؛ هرچند در روایات نام حوا آمده است. خداوند، نخستین زوج انسانی را از نزدیک شدن به درخت منع فرمود. در قرآن، شیطان آن مرد و زن را وسوسه کرد و آن دو نافرمانیِ خدا را کردند و به کیفر خدایی گرفتار شدند. بنابراین، در قرآن سخن از این که همسر آدم، وی را اغوا کرد و او را به خوردن از میوه ممنوع واداشت، نرفته است؛ و هر دو در گناه نخستین به اندازه ای برابر مقصر دانسته شده اند.
بنا به قرآن، ساره زن ابراهیم هنگامی که میهمانان خدا مژده ولادت پسری را به او می دهند، می خندد و با آن ها گفت و گو می کند.
قرآن، اشارات گذرایی به مادر و خواهر موسی و همچنین دختران شعیب و نیز به همسر فرعون که موسی را پذیرفت دارد و آن سه را به زنانی مومن می داند.
در سوره نمل، داستان سلیمان و ملکه سبا آمده است. نام ملکه سبا در قرآن مشخص نشده است، اما در تفاسیر و احادیث نام بلقیس ذکر گردیده است. قرآن ملکه سبا را ملکه ای توصیف می کند که از هر چیز به او داده شده بود و تختی بزرگ داشت، او دعوت سلیمان را می پذیرد و نزد او می آید و با سلیمان تسلیم خدا می شود.
دیگر زنانی که در قرآن، به آن ها اشاره شده است؛ دو تن از همسران پیامبر اسلام هستند. مفسرین بر این که آن دو عایشه و حفصه بودند، اتفاق دارند. قرآن آن دو را به خاطر فاش کردن رازی که پیامبر به یکی از ایشان سپرده بود، سرزنش کرده و به توبه دعوت نموده است.
از همسر نوح و همسر لوط هم چون دو نمونه از کسانی که کفر ورزیده اند، یاد می شود. آنان به همسران خود که مردانی نیک بودند، خیانت ورزیدند و به آتش دوزخ فرستاده خواهند شد.
نقش زنان در اسلام
در اسلام، نقش مادران بسیار مهم و والاست.
از ابوهریره روایت شده است که مردی به نزدیک رسول الله آمد و گفت: یا رسول الله، از مردم چه کسی را خدمت کنم؟ رسول گفت: مادرت را" مرد گفت: دیگر چه کسی را؟ رسول گفت: مادرت را. مرد بار دیگر پرسید: پس از او چه کسی را؟ رسول گفت: "مادرت را" چون برای بار چهارم مرد پرسید: دیگر چه کسی را خدمت کنم؟ رسول گفت: "پدرت را"
قرٱن، مردان را قیم و سرپرست زنان و مسوول حفاظت از آن ها می داند.
مردان مسلط بر زنان و سرپرست ایشان اند چرا که خداوند برخی را بر برخی دیگر برتری داده است؛ پس مردان از اموال خویش به زنان نفقه دهند و زنان شایسته و مطیع و حافظان خانه در غیاب شوهر باشند و آن چه خداوند به نگهداری آن دستور داده، نگه دارند.
با این که در قرآن، مرد بر زن تسلط دارد؛ مردان به مهربانی و نیکویی با زنان توصیه شده اند.
با زنان به نیکویی بگذرانید، اگر چه خوش آیند شما نباشند. چه بسا چیزها که شما را ناخوش آیند باشد، و خداوند برای شما، در آن نیکویی بسیار نهاده است.
پیامبر اسلام، در آخرین خطبه خویش در حجه الوداع نیز بر نیکویی پیش گرفتن با زنان تاکید کردند:
ای مردان، با زنان خویش به نیکی رفتار نمایید و با ایشان مهربان باشید؛ چرا که آن ها شریک شده و یاری کنندگان شما در دین هستند.
جدایی جنسیتی
اسلام، اختلاط بین زنان و مردان نامحرم را ممنوع کرده است. خلوت کردن زن و مرد بیگانه در اسلام، حرام است. البته جدایی جنسیتی در اسلام، به معنی نفی هرگونه رابطه اجتماعی زنان و مردان و حذف زنان از اجتماع نیست. برای نمونه، در صدر اسلام خدیجه دختر خویلد مال التجاره ای را به محمد سپرد و آن دو پیش از آن که با یک دیگر ازدواج کنند، با هم مبادلات اقتصادی داشتند.
در برخی کشورهای اسلامی، مانند عربستان سعودی جدایی جنسیتی شدیدی وجود دارد. در زمان حکومت طالبان در افغانستان، جدایی جنسیتی در جامعه اعمال شد. حتی در جوامعی که منعی برای روابط اجتماعی زنان و مردان وجود ندارد، در مساجد زنان و مردان از هم جدا هستند.
فمینیسم اسلامی
فمینیسم اسلامی توسط تعدادی از دین شناسان مسلمان که خود را فمینیست نیز می دانند شکل گرفته است.
فمینیست های مسلمان معتقدند آیات زیادی از قرآن هستند که برابری زن و مرد را تایید می کنند و تفسیرهای حاوی مفهوم برتری مذکر را انعکاس دهنده فرهنگ مردسالارانه پیش از قرآن و ترکیب فقه کلاسیک با مفاهیم و رفتارهای مردسالارانه آن زمان می دانند.
روش شناسی پایه فمینیسم اسلامی شامل روش های کلاسیک اجتهاد (بررسی استقلال منابع دینی) و تفسیر است و علاوه بر این دو روش، روش های تحلیل زبان شناختی، تاریخی، تحلیل ادبی، جامعه شناختی، مردم شناختی و… نیز به کار گرفته می شوند.
ارث
در تقسیم ارث بر اساس قرآن، در صورتی که شخص متوفی والدین نداشته باشد و فرزندان پسر و دختر داشته باشد، پسر دوبرابر دختر ارث می برد. و اگر والدین متوفی زنده باشند، هر یک از پدر و مادر یک ششم ارث و فرض دختر نصف آن خواهد بود. نابرابری در تقسیم ارث در اسلام، ظاهراً به این دلیل است که مرد مکلف به تامین هزینه های زندگی همسرش است.
ازدواج
قرآن، اجبار در ازدواج را ممنوع کرده و رضایت طرفین در ازدواج را شرط دانسته است. محدودیت سنی برای ازدواج در اسلام وجود ندارد، هرچند گفته شده است که نمی توان با زنان پیش از رسیدن به نه سالگی ازدواج کرد.
ازدواج مردان مسلمان با زنان مشرک و زنان مسلمان با مردان مشرک ممنوع شده است. زنان مسلمان نوگرویده و مهاجر از ازدواج با مشرکان منع شده اند، و اگر در زمان گرویدن به اسلام، شوهر داشته باشند، نمی باید نزد همسرانشان که بر شرک باقی مانده اند، بازگردند. مردان مسلمان، مجازند با زنان اهل کتاب یعنی زنان مسیحی، یهودی، صابئی و زرتشتی ازدواج کنند؛ اما زنان مسلمان حق ازدواج با مردان اهل کتاب را ندارند. ازدواج مرد زناکار، با زنان پاک دامن مسلمان و ازدواج زن زناکار با مردان پاک دامن مسلمان ممنوع شده است.
چندهمسری در شرایط خاصی جایز دانسته شده است؛ چندشوهری در اسلام ممنوع است، اما چندزنی مشروع دانسته می شود. قرآن، تعداد همسران مشروع دائم برای یک مرد را چهار همسر معین کرده است. زنانی که یک مومن می تواند با آن ها رابطه جنسی مشروع داشته باشند، علاوه بر این زنان، زنانی هستند که در جنگ به اسارت گرفته شده اند.
ظاهراً آزادی های ویژه ای در ارتباط با تعداد زنان و شرایط نکاح برای پیامبر تلقی گردیده است چنان که پیامبر اسلام، پس از مرگ خدیجه نه بار و به روایتی سیزده بار ازدواج نمود. هم چنین احکام مربوط به خویشاوندی نسبی به گونه ای تعدیل شده که مانع ازدواج او با همسر مطلقه فرزندخوانده اش زید نباشد. ازدواج با همسران پیامبر پس از وی نیز ممنوع گردیده است و به همین دلیل از زنان پیامبر با تعبیر امهات المومنین یاد می شود که به معنی مادران اهل ایمان است.
مهریه
در پیمان زناشویی، از مرد انتظار می رود هدیه ای به زن ببخشد. این هدیه، در صورت درخواست زن باید بلافاصله به وی داده شود. از این هدیه، در اصطلاح قرآن، با نام صداق یاد می شود. برخی پیشوایان شیعه، زنانی را با تعیین مهریه های گران قیمت حاضر به ازدواج می شوند، شوم دانسته اند.
زندگی زناشویی
قرآن محبت و مودت بین زن و شوهر را نشانه خدا دانسته است. قرآن، تامین هزینه زندگی خانواده از جمله خوراک، پوشاک، مسکن و آن چه برای رفاه و آسایش همسر و فرزندان ضرورت دارد را برعهده مرد گذاشته است. نفقه در اسلام، انجام وظایف همسری است و اگر زن ثروتمند هم باشد، این تکلیف برعهده مرد است. هم زن و هم مرد وظیفه دارند نیازهای جنسی یک دیگر را ارضا کنند. از شوهران خواسته شده که با زنان خود مهربان باشند.
اطاعت از شوهر برای زنان واجب دانسته می شود، جز در مواردی که شوهر امر به انجام گناهی کند. از زنان خواسته شده است که بر خوی بد شوهران خود صبر کنند. تدبیر امور خانه، که امروزه از آن با نام خانه داری یاد می شود، برعهده زن قرار گرفته است. زنان حق ندارند بدون رضایت شوهران، روزه مستحبی بگیرند. زنان باید برای خارج شدن از خانه از شوهرانشان اجازه بگیرند.
در قرآن، محدودیتی برای سفر زنان به تنهایی ذکر نشده است. هرچند، بسیاری از مسلمانان اهل سنت سفر زنان را بدون همراهی محرم، حرام می دانند. در مذهب حنفی، مسافرت زن به تنهایی ممنوع است اما مسافرت گروهی از زنان با یک دیگر جایز شمرده می شود. منعی برای رانندگی زنان، در قرآن و سنت وجود ندارد. امروزه در همه کشورهای اسلامی به جز عربستان سعودی، حق رانندگی برای زنان به رسمیت شناخته می شود.
طلاق
قرآن به مردان مسلمان سفارش می کند که از طلاق همسرانشان خودداری ورزند؛ و سازش را بهتر دانسته است. در شرایط ناسازگاری زن و شوهر، قرآن پیشنهاد کرده است که داوری از خانواده شوهر و داوری از خانواده زن با هم بحث کنند.
کسانی که به ترک هم خوابگی با زنان خود سوگند یاد می کنند، می بایست چهارماه، قبل از نافذ شدن طلاق، انتظار بکشند و اگر باز هم اصرار داشتند، حکم اجرا می شود.
اگر طلاق پیش از نزدیکی صورت پذیرد و شوهر برای زن مهری تعیین کرده باشد، می بایست نصف آن چه معین کرده، به زن بپردازد.
قرآن نوعی طلاق رجعی را که در آن، مرد به زن خود می گوید پشت تو چون پشت مادر من است، زشت می شمارد.
از پیامبر اسلام روایت شده است که طلاق منفورترین حلال است و از این واقعه عرش الهی می لرزد.
در ازدواج دائم، مرد می تواند همسرش را طلاق دهد؛ مشروط به این که زن در مدت عادت ماهانه و یا باردار نباشد. برای تقاضای طلاق از سوی زن، عموماً شرایطی در پیمان ازدواج معین می شود. مثلاً اگر زن در پیمان ازدواج شرط کرده باشد که هرگاه شوهر زن دیگر بگیرد یا با او بدرفتاری کند، تقاضای طلاق خواهد کرد. در صورت ناتوانی شوهر از دادن نفقه، زن می تواند تقاضای طلاق نماید. همچنین، ابتلای شوهر به بیماری روانی یا جسمانی که باعث اختلال در زندگی زناشویی شود؛ می تواند دلیلی برای تقاضای طلاق از سوی زن باشد.
پوشش زنان
در اسلام، از زنان خواسته شده است که حجاب مناسب داشته باشند و زینت هایشان را فقط در برابر محارم خود آشکار کنند. مردانی که می خواستند با همسران پیامبر سخن گویند، می بایست از پشت پرده با آنان گفت وگو کنند.
در اصل حکم حجاب، اختلافی بین علمای مسلمان وجود ندارد؛ هرچند در حدود شرعی آن اختلاف بارزی وجود دارد. علمای سلفی عموماً، تمام بدن زن را عورت دانسته اند و از زنان می خواهند که علاوه بر سر و مو، صورت و دست را نیز بپوشانند. در عربستان سعودی، روبنده و عبایه و در ایران، مانتو، روسری و چادر شکل رایج حجاب هستند.
زندگی دینی
در زندگی دینی، از برابری زن و مرد سخن رفته است :
مردان مسلمان و زنان مسلمان، مردان باایمان و زنان باایمان، مردان پرهیزکار و زنان پرهیزکار، مردان راستگو و زنان راستگو، مردان شکیبا و زنان شکیبا، مردان فروتن و زنان فروتن، مردان صدقه دهنده و زنان صدقه دهنده، مردان روزه دار و زنان روزه دار، مردان پاک دامن و زنان پاک دامن، مردانی که خدا را فراوان یاد می کنند و زنانی که خدا را فراوان یاد می کنند؛ خدا برای همه ایشان آمرزش و پاداش بزرگ فراهم ساخته است.
در جای دیگر، قرآن می گوید :
مردان و زنان باایمان، دوستان یک دیگرند. هم دیگر را به کارهای پسندیده وامی دارند و از انجام کارهای ناپسند بازمی دارند، نماز را برپا می دارند و زکات را می پردازند، و از خدا و پیامبرش فرمان می برند.
وظایف و مسوولیت های اخلاقی و فردی زن و مرد یکسان است :
هر که بدی کند، جز به مانند آن کیفر نمی یابد؛ و هر کس کار شایسته کند، چه مرد باشد و چه شد، و به خدا ایمان داشته باشد، به بهشت درخواهد آمد و در آن جا روزی بی اندازه خواهد یافت…
همچنین در قرآن به برابری پاداش در زندگی بازپسین آشکارا تصریح شده است.
پیامبر اسلام، به زنان اجازه داد که به مساجد بروند؛ هرچند در حدیث آمده است که خانه هایشان برایشان از مساجد بهترند. با این حال، با گسترش قلمرو اسلام زنان از حضور در مساجد منع شدند. امروزه، زنان نیز اجازه حضور در مساجد در اکثر قریب به اتفاق کشورهای اسلامی را دارند.
مقام های مذهبی در اسلام، عموماً تنها به مردان اختصاص دارند. زنان نمی توانند امام جماعت مردان باشند. همچنین زنان نمی توانند خطیب جمعه یا مفتی باشند. در فقه شیعه، مرجعیت تقلید خاص مردان است. برخی حتی حکم کرده اند که زنان نمی توانند امام جماعت زنان باشند و یا به قرآن تغنی کنند؛ اما این احکام در عالم اسلام عمومیت ندارند.
رهبری و سیاست
بر اساس حدیثی از صحیح بخاری، وقتی پیامبر اسلام شنید که پوراندخت دختر خسرو پادشاه ایران شده است گفت قومی که ولایت امر را به زنی بسپارند، هرگز رستگار نخواهند شد. طبری، رهبری زنان را جایز شمرده است. در صدر اسلام، زنانی چون عایشه و سمره بنت وهب در فعالیت های سیاسی شرکت می کرده اند.
حق رای
در اسلام، محدودیتی برای حق رای زنان وجود ندارد. شواهدی وجود دارد که پیامبر اسلام و خلفای راشدین، از زنان نیز بیعت می گرفتند. پس از شیوع نظامهای مردم سالاری در کشورهای اسلامی، به تدریج حق رای نیز به زنان داده شد. آذربایجان در سال 1918 به زنان حق رای اعطا کرد؛ اما اکثر کشورهای اسلامی در دهه های اخیر به زنان حق رای دادند. امروزه، جز عربستان سعودی که تنها مردان حق رای دارند، در بقیه کشورهای اسلامی، زنان نیز حق شرکت در انتخابات و رای دادن را دارند. در لبنان، برای رای دادن زنان شرط داشتن تحصیلات عالی وجود دارد.
مسائل حقوقی و جزایی
شهادت زنان
مساله شهادت دادن زنان در اسلام مورد اختلاف نظر است. برخی حقوق دانان، شهادت زنان در برخی موارد غیر قابل قبول دانسته اند. در موارد دیگر، شهادت دو زن برابر با شهادت یک مرد است. در توجیه این که چرا ارزش شهادت زن و مرد نابرابر است، سخنان متفاوتی گفته شده است، از جمله این که چون زنان در بعد عاطفی برتر هستند و به جهت غلبه عاطفه، هفت و هیجانات و نیز فراموشی در امور، شهادتشان اعتبار کم تری دارد. اخیراً شورای حقوقی زنان مصر خواست در دادگاه های آن کشور شهادت زنان و مردان برابر باشد؛ اما علمای الازهر آن را خلاف قرآن و اسلام دانستند.
دیه زنان
در قرآن، میزان دیه و تفاوت دیه زن و مرد مشخص نشده است؛ ولی بر اساس سنت و احادیث دیه زن نصف مرد است. این حکم معمولاً چنین توجیه می شود که نبود یک مرد در خانواده از نظر اقتصادی زیان بارتر از نبود یک زن است. در قوانین جمهوری اسلامی ایران نیز دیه زنان نصف مردان بود، که بعداً برابر شد.
زنا
در قانون مجازات اسلامی، تبعیضی در مجازات زنان و مردان وجود ندارد. در مساله زنا، زنان معمولاً آسان تر از مردان محکوم می شود. هرچند حامله شدن زن بی شوهر، دلیل کیفر نیست؛ اما می تواند او را مورد محاکمه قرار دهد. در صورت عدم بارداری، چهار شاهد مرد یا سه مرد و دو زن می بایست گواهی دهند.
تجاوز جنسی
اکثریت قریب به اتفاق علمای مسلمان بر این باورند که زنی که مجبور به رابطه جنسی شده باشد، شامل کیفر و حد نمی شود و گناهی متوجه او نیست؛ اما کیفر کسی که به زنی تجاوز کند، اعدام است. با این حال رویکردهای فرهنگی در جوامع مسلمان نسبت به مساله تجاوز جنسی و نیز لزوم شهادت شاهدان، باعث می شود که تعداد تجاوزهای جنسی گزارش شده در این کشورها بسیار کم باشد.
بریدن آلت تناسلی زنان (ختنه زنان)
قرآن درباره بریدن آلت تناسلی زنان (ختنه زنان) صحبتی نمی کند، همچنین درباره ختنه مردان. اما حدیثی منسوب به محمد در این باره وجود دارد. در میان چهار فرقه اهل سنت تنها شافعی ها ختنه زنان را واجب می دانند. در بین شیعیان نیز ختنه زنان به جز یک استثنا (فرقه مستعلوی) شیوع نمی دارد هرچند برخی آن را مستحب شمرده اند. داده های موجود نشان می دهد که این رسم مربوط به پیش از اسلام بوده و در بین مسلمانانی پا گرفته است که به عنوان سنتی محلی شان قبلاً موجود بوده و پس از ورود اسلام توسط فقیهان محلی توجیه اسلامی شده است، و به عنوان سنتی اسلامی درآمده است. شواهد قوی وجود دارد که بسیاری از فقهای مسلمان رسم ختنه زنان را مورد تایید قرار داده و آن را توصیه کردند. امروزه بیشتر الاهی دانان مسلمان ختنه زنان را غیر ضروری و متناقض با اسلام راستین می دانند و آن را با توجه به اصل کلی اسلامی که "بریدن هر بخش بدن تنها زمانی مجاز است که سود آن از ضررش بیشتر باشد"، رد کرده اند.
منابع
* یحیی نوری. حقوق زن در اسلام. چاپ سوم، تهران: شمس، ۱۳40، 304.
* عبدالله حکیم. وضع حقوقی و قوانین زنان در اسلام. چاپ اول، تهران: جاویدان، ۱۳41، 269.
* عباسعلی محمودی. زن در اسلام. چاپ اول، تهران: نهضت زنان مسلمان، ۱۳58، 269.
* مرتضی مطهری. نظام حقوق زن در اسلام. چاپ اول، تهران: صدرا، ۱۳52، 437.
* مرتضی مطهری. مساله حجاب. چاپ اول، تهران: صدرا، ۱۳53، 189.
* بهرام تاجانی. قانون مدنی. چاپ دوم، تهران: لاهیجی، ۱۳85، 189.
* بهرام تاجانی. قانون مجازات اسلامی. چاپ دوم، تهران: لاهیجی، ۱۳85، 189.
* صحیح البخاری. چاپ دوم، بیروت: العامره، 1314، 894.
* سنن ابن ماجه. چاپ دوم، بیروت: العامره، 1307، 894.