مقدمه
بازار کار یکی از بازار های چهارگانه اقتصاد است که به لحاظ ارتباط با جمعیت و منابع انسانی از اهمیت ویژه ای برخوردار است. منابع انسانی در هر کشور اعم از تصمیم گیران، قانونگذاران ، مدیران و کارکنان، همواره به عنوان محوری ترین عامل رشد و توسعه مطرح بوده است و بدین روی برنامه ریزی و فراهم آوردن زمینه ها و بستر مناسب برای بهره برداری کامل و متناسب از منابع انسانی بسیار مهم و کلیدی است. طی سال های اخیر تحولا ت نیروی انسانی و فناوری نشان داده که نقش سرمایه انسانی و نیروی کار در صحنه های اقتصادی چنان آثاری از خود به جای گذاشته که می توان با تکیه بر نیروی کار کیفی و کارآفرین، فرآیند رشد و توسعه اقتصادی اجتماعی را سرعت بخشید.
در این ارتباط مقوله های اشتغال و بیکاری به موجب اثرها، تبعات و پیامد های اقتصادی که از خود به جای می گذارند، از جمله موضوعاتی هستند که باید در کانون توجه برنامه ریزان و سیاستگذاران اقتصادی اجتماعی قرار گیرند.
اشتغال و بیکاری از جمله مقولا ت اساسی اقتصاد است، به گونه ای که افزایش اشتغال و کاهش بیکاری به عنوان یکی از شاخص های توسعه یافتگی جوامع تلقی می شود. یکی از دغدغه های اساسی برنامه های توسعه در کشور ما تلا ش برای کاهش معضل بیکاری است که همواره به عنوان یکی از اهداف مهم این برنامه ها مد نظر بوده است. از سوی دیگر، اطلا عات مربوط به ساختار نیروی کار، مبنایی برای ارزیابی سیاست های اقتصادی کلا ن یک کشور محسوب می شود. به ویژه نرخ بیکاری به طور عام به عنوان شاخص کلی عملکرد جاری اقتصاد کشور مورد استفاده قرار می گیرد.
جمعیت و نیروی کار جوان در سراسر دنیا بزرگ ترین سرمایه و دارایی حال و آینده اما در عین حال آسیب پذیرترین گروه به شمار می روند. در سال های اخیر، بیکاری فزاینده در سطح جهان، جوانان را هدف قرار داده است و امروزه جوانان با سطح بالا یی از عدم اطمینان اقتصادی و اجتماعی مواجه هستند.
پیشینه موضوع
جمهوری اسلا می ایران از لحاظ ویژگی های جمعیتی در شرایط خاصی قرار دارد. سیاست های کنترل موالید در سال های گذشته باعث کاهش موالید و کنترل نرخ رشد جمعیت در سال های اخیر شده و این پدیده تاثیر شگرفی روی ساختار سنی و جنسی جمعیت گذاشته است. روند تکوین مشخصه های ساختاری و ساختمان سنی جمعیت، موید الزامی بودن ایجاد تغییرات بنیادی در دیدگا ه ها، اولویت ها و توجه بیشتر سیاست ها و رویکردها به مسایل بازار کار و چگونگی اشتغال زایی در اقتصاد کشور است.
روند تحولا ت جمعیت کشور در چند دهه گذشته نشان می دهد که جمعیت جوان کشور در سال های گذشته به سرعت در حال افزایش بوده است و سهم بالا یی از جمعیت در گروه های سنی جوان قرار دارند. بر اساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن، تعداد جمعیت جوان کشور در سال1335، 4/4 میلیون نفر(4/23 درصد کل جمعیت) بوده است. این رقم در سال1345 به 6/5 میلیون نفر(7/21 درصد)، در سال1355 به 5/8 میلیون نفر (2/25 درصد)، در سال 1365 به 13 میلیون نفر(3/26 درصد) و در سال 1375 به17 میلیون نفر(4/28 درصد) رسیده است.
رقم دقیقی در مورد جمعیت کشور برای سال های پس از سرشماری سال1375 وجود ندارد اما پیش بینی جمعیت کشور برای سال های پس از سرشماری 1375 نشان می دهد که تعداد جمعیت جوان در سال های 1380 و1384 به ترتیب به3/23 میلیون نفر (33 درصد) و24 میلیون نفر (2/35 درصد) رسیده است. رقم یاد شده موید این امر است که بیش از یک سوم جمعیت کشور در سن جوانی واقع شده اند یا به عبارت دیگر، از هر سه نفر، یک نفر در گروه سنی 29-15 سالگی قرار دارد. جدول شماره یک روند تحولا ت کل جمعیت و جمعیت جوان کشور را در سال های گذشته نشان می دهد.
یکی از مشخصه های اساسی جمعیت کشور در سال های اخیر، جوانی جمعیت، نرخ بالا ی رشد جمعیت فعال و نرخ بیکاری بالا به خصوص در مورد جوانان بوده است(جدول2. ) در سال 1375 نرخ مشارکت اقتصادی جوانان7/36 درصد بوده که این رقم در سال 1384 به1/40 درصد رسیده است. نرخ مشارکت اقتصادی جوانان طی سال های 1375 تا 1384 با نوسان های شدیدی مواجه بوده و از سال1377 تا 1383 به کندی کاهش یافته اما از سال1384 این شاخص، شروع به افزایش کرده است.
نرخ بیکاری جمعیت جوان در سال 1375، 8/14 درصد بوده، این شاخص تا سال1380 روند افزایشی داشته و به رقم بالا ی 5/27 درصد در این سال رسیده است و بعد از این سال به تدریج شروع به کاهش کرده، به طوری که در سال 1385 به رقم 7/20 درصد رسیده است.
جمعیت
پیش بینی های انجام شده در ارتباط با جمعیت کشور در سال های بعد از سرشماری سال 1375 نشان می دهد که کل جمعیت جوان کشور در سال1384، 23818 هزار نفر بوده است که از این تعداد 11767 هزار نفر زن و12139 هزار نفر مرد بوده اند. بین استان های کشور، بیشترین تعداد جمعیت جوان مربوط به استان تهران و کمترین تعداد جمعیت جوان مربوط به استان خراسان جنوبی بوده است. همچنین از کل جمعیت کشور 15833 هزار نفر شهری و7985 هزار نفر روستایی بوده اند.
بر اساس پیش بینی های انجام شده، جمعیت جوان کشور در سال 1384 برابر با 2/35 درصد کل جمعیت کشور بوده است. بنابراین بیش از یک سوم جمعیت کشور را جوانان تشکیل می دهند. این رقم برای مردان23/35 درصد و برای زنان 16/35 درصد بوده است. بیشترین نسبت جمعیت جوان مربوط به استان خوزستان و کمترین نسبت، مربوط به استان تهران بوده است، سایر استان ها با تفاوت اندکی بین این دو استان قرار گرفته اند. نکته قابل توجه در ارتباط با نسبت جمعیت جوان، بالا بودن این نسبت در استان هایی نظیر خوزستان، فارس و سمنان است که دلیل آن مهاجرت مردان به این استان ها به منظور دستیابی به کار و شغل است.
موضوع مهم دیگر، در ارتباط با نسبت جمعیت جوان، تفکیک آن به شهری و روستایی است. نسبت جمعیت جوان شهری کشور در سال 1384، 3/34 درصد و نسبت جمعیت جوان روستایی 7/35 درصد بوده است. بیشترین نسبت جمعیت جوان شهری مربوط به استان بوشهر و کمترین آن مربوط به استان تهران وهمچنین بیشترین نسبت جمعیت جوان روستایی مربوط به استان خوزستان و کمترین نسبت جمعیت جوان روستایی مربوط به استان قم بوده است. نوسان شدید این نسبت ها به دلیل جابه جایی های جمعیت بین مناطق شهری و روستایی استان های کشور بوده است.
شاخص های فعالیت اقتصادی
محاسبات انجام شده در ارتباط با نرخ مشارکت اقتصادی جمعیت جوان در سال 1384 نشان می دهد که نرخ مشارکت اقتصادی جمعیت جوان در این سال1/40 درصد بوده که این رقم در سال 1385 به 1/41 درصد رسیده است. بیشترین نرخ مشارکت اقتصادی جوانان متعلق به استان آذربایجان شرقی و کمترین نرخ مشارکت متعلق به استان ایلا م است. نکته بسیار مهم در مورد نرخ مشارکت اقتصادی جمعیت جوان کشور، شکاف عمیق بین نرخ مشارکت اقتصادی جمعیت جوان مرد و زن است. نرخ مشارکت اقتصادی مردان در این سال 3/61 درصد و نرخ مشارکت اقتصادی زنان 39/19 درصد بوده که این خود بیان کننده شکاف عمیق بین نرخ مشارکت اقتصادی مردان و زنان است.
بیشترین نرخ مشارکت اقتصادی مردان متعلق به استان آذربایجان شرقی و کمترین نرخ مشارکت اقتصادی مردان متعلق به استان ایلا م است. همچنین بیشترین نرخ مشارکت اقتصادی زنان متعلق به استان زنجان و کمترین نرخ مشارکت اقتصادی زنان متعلق به استان بوشهر است. این تفاوت بین نرخ مشارکت اقتصادی مردان و زنان ممکن است به دلیل مسایل فرهنگی و اجتماعی حاکم بر کشور باشد.
موضوع دیگر تفاوت های شهری و روستایی، نرخ مشارکت اقتصادی جوانان است. نرخ مشارکت اقتصادی جوانان روستایی کشور بالا تر از نرخ مشارکت اقتصادی جوانان شهری است. این شاخص برای روستا های کشور 33/44 درصد و برای مناطق شهری 46/37 درصد است. بیشترین نرخ مشارکت اقتصادی جوانان شهری متعلق به استان یزد و کمترین نرخ مشارکت اقتصادی جوانان روستایی متعلق به استان هرمزگان است، همچنین بیشترین نرخ مشارکت اقتصادی جوانان روستایی متعلق به استان اصفهان و کمترین نرخ مشارکت جوانان روستایی متعلق به استان ایلا م است.
شاخص های بیکاری
به جرات می توان گفت که مهم ترین شاخص در بررسی بازار کار جوانان، نرخ بیکاری است. نرخ بیکاری جمعیت جوان کشور در سال 1384، 5/20 درصد است که این شاخص بین 2/9 درصد برای آذربایجان شرقی و3/36 درصد برای استان کهگیلویه و بویراحمد در نوسان است. نرخ بیکاری جوانان 8/17 درصد برای مردان و8/28 درصد برای زنان است. بیشترین و کمترین نرخ بیکاری زنان و مردان جوان نیز در استان های کهگیلویه و بویراحمد و آذربایجان شرقی برآورد شده است. مساله بارز دیگر در ارتباط با میزان بیکاری جوانان، بالا بودن نرخ بیکاری است، نرخ بیکاری جوانان کشور، حدود دو برابر نرخ بیکاری کل کشور است.
میزان های محاسبه شده، نشان می دهد که میزان بیکاری زنان جوان 11 درصد بیشتر از میزان بیکاری مردان جوان بوده و این شکاف در برخی از استان ها مانند گیلا ن، مازندران و کرمان عمیق تر است.
به جرات می توان گفت که مهم ترین شاخص در بررسی بازار کار جوانان، نرخ بیکاری است. نرخ بیکاری جمعیت جوان کشور در سال 1384، 5/20 درصد است که این شاخص بین 2/9 درصد برای آذربایجان شرقی و3/36 درصد برای استان کهگیلویه و بویراحمد در نوسان است. نرخ بیکاری جوانان 8/17 درصد برای مردان و8/28 درصد برای زنان است. بیشترین و کمترین نرخ بیکاری زنان و مردان جوان نیز در استان های کهگیلویه و بویراحمد و آذربایجان شرقی برآورد شده است. مساله بارز دیگر در ارتباط با میزان بیکاری جوانان، بالا بودن نرخ بیکاری است، نرخ بیکاری جوانان کشور، حدود دو برابر نرخ بیکاری کل کشور است.
میزان های محاسبه شده، نشان می دهد که میزان بیکاری زنان جوان 11 درصد بیشتر از میزان بیکاری مردان جوان بوده و این شکاف در برخی از استان ها مانند گیلا ن، مازندران و کرمان عمیق تر است.
مساله دیگر در ارتباط با نرخ بیکاری جوانان، شکاف عمیق بین میزان بیکاری جوانان شهری و روستایی است. میزان بیکاری جوانان شهری 8/25 درصد و میزان بیکاری جوانان روستایی3/13 درصد است. میزان بیکاری جوانان شهری بین1/15 درصد در استان آذربایجان شرقی و2/50 درصد در استان کهگیلویه و بویراحمد و میزان بیکاری جوانان روستایی نیز بین 9/1 درصد در استان آذربایجان شرقی و5/27 درصد در استان کهگیلویه و بویراحمد در نوسان است. بخشی از تفاوت نرخ بیکاری جوانان شهری و روستایی مربوط به مهاجرت نیروی بیکار روستا ها به شهر ها و بخشی دیگر مربوط به اشتغال جوانان روستایی در بخش کشاورزی و دامپروری می شود.
مقایسه نرخ بیکاری جمعیت جوان با نرخ بیکاری کل جمعیت و جمعیت 30 ساله و بالا تر شکاف عمیق بین نرخ بیکاری جمعیت جوان با نرخ بیکاری کل جمعیت و جمعیت 30 ساله و بالا تر را نشان می دهد. نرخ بیکاری جمعیت جوان در سال 1384، 5/20 درصد بوده که این رقم در حدود دو برابر نرخ بیکاری کل جمعیت و سه برابر نرخ بیکاری جمعیت میان سال است. همانطور که گفته شد، مقایسه استان های کشور نشان می دهد بیشترین نرخ بیکاری جمعیت جوان مربوط به استان ایلا م(4/32 درصد) و کمترین نرخ بیکاری جمعیت جوان مربوط به استان آذربایجان شرقی (2/9 درصد) بوده است.
مقایسه ای دیگر بین استان ها نشان می دهد، در استان هایی نظیر خراسان جنوبی، مازندران و ایلا م نرخ بیکاری جمعیت جوان 5 تا 6 برابر نرخ بیکاری جمعیت بالا ی 30 سال است و این رقم در استان های قزوین، یزد، تهران و اصفهان به کمترین حد خود یعنی 6/2 برابر می رسد.