مقدمه:
از آنجائیکه نظام مقدس جمهوری اسلامی فقط و فقط از طریق اعتماد عمیق اقشار ملت به اسلام عزیز متداوم و پایدار می ماند و نظام جمهوری اسلامی چیزی جز ظهور حیات اسلامی در عرصه فعالیتهای فردی و اجتماعی نیست بنابراین لازم است که بیش از پیش در این راستا همت گمارده شود. و به گونه ای عمل کرد که در نسل جدید ما و نسلهای بعدی دچار اضطراب و نگرانی و بیم و هرای نشوند و چه بسا یک عملکرد غلط در این زمان از طرف تربیت کنندگان از پدر و مادر گرفته تا مربیان مقاطع مختلف تحصیلی یاس و ناامیدی را در روحیه این عزیزان ایجاد کند و روح دین باور و وجدان پاک نوجوانان را پدران و مادران آینده این مرز و بوم سست و بی حاصل نماید پس توجه داشته باشیم که وظیفه خطیری بر دوش نهاده شده است که با اندکی لغزش در انجام آن در پیشگاه خداوند متعال پاسخگو نخواهیم بود و چه زیباست که در صورت پاسخگویی سربلند و سرافراز بیرون آئیم. پس بیائید عاقلانه عمل کنیم و از خود ستائیهای بی مورد دست برداریم و تربیت نسل سالم و صالح را داشته باشیم که این جز در سایه باوراندن باورهای مذهبی در نوجوانان و جوانان و نسل نو نیست البته به طور عاقلانه و استفاده از تکنیک های دین باروانه که اگر مربیان ما خود را مجهز به این هنر نباشند و خود را با خواسته های پاک جوانان و نوجوانان آشنا نکند و آنرا در جهت صحیح هدایت ننمایند جفای بزرگی به جامعه بشریت از جمله مذهب تشیع نموده اند که البته وظیفه ای بسیار سنگین است و چه بسا از پیامبراکرم (ص) نقل شده است که معلمی شغل انبیاء است پس از این جا به ظرافت و مسئولیت خطیر خود با دقت بنگریم و از زیر این مسئولیت با بهانه های واهی شانه خالی نکنیم که اگر چنین کنیم لایق انسانیت نیستیم و اگر پدران و مادران در این یعنی در جهت دین باوری و تقویت مذهب در فرزندانشان کوتاهی کنند باید این را بدانند که لایق پدر و مادری نیستند و باید خودشان را مواخذه نمایند در پیشگاه خداوند بسی سنگین تر و سخت تر است.
و باید همه این سخنان چنین برداشت کرد که:
مسلمانان مسلمانی زسر گیرد که کفر از شرم یار بد مسلمان وار می آید.
موضوع: راههای موثر در تربیت دینی نوجوانان
مسئله: بررسی عوامل موثر در تقویت در نوجوانان
بیان مسئله: بسیار مشاهده می شود که اولیاء و مربیان از تربیت دینی نوجوانان گله و شکایت می کنند و آنها را افرادی لامذهب و فراری از دین می پندارند و به هر نحوی در صددند که این وصله ناهمرنگ را به نوجوانان بچسبانند و به هر طریقی شده خود را از زیر بار مسئولیت بزرگ و خطیر مذهبی بار آوردن فرزندان شان شانه خالی نمایند که البته شاید بتوان تا اندازه ای این مسائل را به نوجوانان نسبت داد ولی اگر ما خود در کار خود دقیق شویم مشاهده می کنیم که نوجوان در ابتدای راه است اگر به او جهت داده شود و صحیح برنامه ریزی شود او به خوبی می تواند خود را دریابد و آنچه را روح پاک و بی آلایش او طلب می کند به آن دست پیدا کند که در این تحقیق محقق سعی برآن دارد که عوامل موثر در تربیت دینی نوجوانان را مورد بررسی قرار داده و سطح عملکرد تقویت کننده هایی مثل خانواده و مدرسه و وسایل ارتباط جمعی را شناسایی و معرفی نماید و تا حد امکان برای رفع موانع و نواقص گام بردارد.
تعریف تئوری تربیت دینی
تربیت بدنی مجموعه ای از اقدامات و تلاشها و زمینه سازیها برای ایجاد دگرگونی در فکر و عمل است که منطبق با آن فکر و عمل دارای جنبه های موضع گیرانه براساس آن باشد.
اهمیت و ضرورت تحقیق
چون در جامعه فعلی با جمعیت جوانان و نوجوانان بیش از جمعیت کودکان و بزرگسالان می باشد و این نگرانی برای اولیاء و مربیان ایجاد شده که آیا نسل جوان ما می تواند همانند نسلهای قبل دین باوری عمیق داشته باشد و چگونه می توان این گرایش به مذهب را در روحیه نوجوانان بیش از پیش ایجاد کرد بر آن شدیم که در این جهت قدمهایی را برداریم و به آنچه حقیقت است دست یابیم باید نسل امروز را شناخت و منطبق با مبنای روحی او دین را به عرضه داشت آنچه در زمان حال از وضعیت دین باوری در نسل جدید پیداست این است که باید قبول کرد این نسل قبل از این که با مذهب به جنبه های ظاهری آن بنگرد بیشتر با مبنای حکمت و استدلال انس و الفت دارد گویا که نوجوان با نمونه ای از مردم آخرالزمان هستند که در حدیث اما سجاد (ع) می باشد که می فرمایند (خداوند می دانست که در آخرالزمان مردم متعمقی می آیند و لذا خداوند شش آیه اول سوره حدید و قل هو الله احد را برایشان آورد و از طرفی نیز باید متوجه بود که علم کلام قدیم برای توجه این نسل کافی نیست و غذای این نسل در تفسیر قیم المیزان قرار دارد که باید معلمین دینی ما با انس طولانی با آن کتاب شریف خود را آماده جوابگویی به سوالاتی کنند که علامه طباطبائی (ره) از قبل پیش بینی کرده است. پس در واقع ایجاد دین باوری چنین نسلیکه زمینه ساز ظهور ولی عصر (ارواحنا له الفداه) می باشد نیاز به تعمق و تدبر و بینشی نو و جدید دارد که محقق را بر آن داشت در این جهت مطالعاتی را داشته و اطلاعاتی را در جهت تقویت دین باوری و مذهب در نوجوانان کسب کند چرا که برداشت نادرست از دین و مذهب خسارات جبران ناپذیری را به بار خواهد آورد.
امروزه غالباً می بینیم معانی و مفاهیمی که ما از اسلام داریم خاصیت حیات بخشی و ایجاد زندگی ندارد پس ناچار باید تجدیدنظری در این معانی و مفاهیم بکنیم ما باید تصور خودمان را تصحیح کنیم و این است معنی احیاء تفکر اسلامی در نسل جدید.
(مطهری مرتضی – حق و باطل صفحه 136)
غالب مفاهیم اخلاقی و تربیتی اسلام اگر نگوئیم تمام آنها به شکل وارونه الان در افکار مسلمانان وجود دارد.
(حق و باطل 123 آیت الله مطهری ره)
برای ما لازم و ضروری است که تفکر اسلامی خودمان را به شکل زنده ای در آوریم تلقی خودمان را از اسلام عوض کنیم نگاهی کنیم شاید مثل کسی که قبایی یا کتی را وارونه پوشیده ما هم لباس اسلام را وارونه پوشیده ایم واقعاً ما باید تجدیدنظری در مسلمانی خودمان بکنیم.
(مطهری مرتضی – حق و باطل صفحه 85)
همچنین باید اهمیت و ضرورت این تحقیق را در این بدانیم که
تربیت دینی در عصر ما می تواند به دلایل زیر باشد
1- گسترش و توسعه جرائم مختلف که طبق آمار رسمی به شدت روبه افزایش است.
2- توسعه خطر اعتیاد به همه صورتهایش از استعمال هروئین، مرفین و مشروبات الکلی و کنترل در کشورها و حتی در ممالک ما خطر که همچنان خطر رو به افزایش است.
3- توسعه تبلیغات دشمن در عرصه جهانی برای فاسد نمودن اخلاق جوانان با امکاناتی مثل اینترنت و ماهواره و …
4- سوء استفاده از مذهب پذیری مردم و القائات وارونه از طریق مکتبها و فلسفه های خطر آفرین
5- وجود دو راهیها و شک و تردید در زمینه مذهب که از خصایص دوران نوجوانی است.
6- وجود زمینه های برای دستیابی به بی قیدی ها و احساس رهایی در نوجوانان که می توانند وسیله ای برای سودجویی دشمنان باشند.
7- نیاز به پناهگاهی امن و مطمئن که در تنگناها نوجوان بتواند به آن رجوع کند و در پناه آن قرار گیرد.
(تربیت آذر 86)
هدف کلی
آنچه در این تحقیق به عنوان موضوع اصلی مورد توجه قرار گرفته است بررسی عوامل موثر در تربیت دینی نوجوانان می باشد که در آن متغیرهایی از قبیل:
1) بررسی عوامل موثر خانوادگی در تربیت دینی نوجوانان
2) بررسی عوامل موثر مدرسه ای در تربیت دینی نوجوانان
3) بررسی عوامل موثر وسایل ارتباط جمعی در تربیت دینی نوجوانان
سوالات تحقیق
1) تا چه میزان عوامل خانوادگی در تربیت دینی نوجوانان موثر است.
2) تا چه میزان عوامل مدرسه ای در تربیت دینی نوجوانان موثر است.
3) تا چه میزان عوامل وسایل ارتباط جمعی در تربیت دینی نوجوانان موثر است.
در این تحقیق
متغیر مستقل: عوامل (خانوادگی، مدرسه ای، ارتباط جمعی)
متغیر وابسته: تربیت دینی می باشد.
تاریخچه:
با نگاهی به گذشته می توان چنین دریافت که انسان از همان ابتدای خلقت به گونه ای علاقه مند بوده است که خود را ایجاد شده از منبع خاصی که مافوق توان و قدرت خودش می باشد بداند برای همین به این موضوع توجه خاصی داشته است چرا که انسان از همان اوایل احساس وابستگی به وجود نامتناهی را داشته که عقده ها و نگرشهایش را با او بازگو کند و مشکل گشایش او باشد پس با نگاه اجمالی به گذشته های دور و تاکنون به این نکته می رسیم که کتبه ها و مقابر نشانگر و بیانگر همین موضوع اند که انسان از زمانهای بسیار دور به چیزهایی مثل سنگ، خورشید، ماه، ستارگان، باد و غیره اسناد خدایی بسته و نسل خود را به عنوان اینکه به این منشاء های قدرت احترام بگذارد تربیت می کرده و فرزندان خود را نیز نسل به نسل به این قدرتها وابسته می نموده است. تا اینکه وسیله هدایتی بنام انبیاء الهی برای جهت دادن به این نوع تربیت دینی فرستاده شد و ایسان با بیدار کردن ازهان و افکار به انسان جاهل نمودار کردند که آن قدرت مافوقی که به دنبال آن هستند خداست و قابل دیدن نیست پس با این مختصر نگارش به سخنی کلی تر در زمینه تاریخچه تربیت دینی می پردازیم.
انسان از همان ابتدا با آثاری که از خود به جای گذاشته به مقوله هایی چون خدا، روح، غیب، زندگی، مرگ و زندگی پس از آن توجه خاصی داشته.
این احساس تعلق هرچه و به هر دلیلی بوده در انسان پدید می آمده و اشتیاق و آرزوهای خود را در آن می جسته با آن احساس امنیت می کرد و کمال جویی و بی نهایت طلبی خود را با آن پاسخ می گفته در فرد راز هستی را در آن می دیده است و پیش از اینکه پدیدار هستی را بتواند به گونه ای فلسفی و آنگاه علمی و تجربی برای خود تبیین کند انسان با همین اعتقادات دینی عطش ذهنی خود را فرو نشانیده است.
روانشناس، پزشک و فیلسوف سویسی دین را قدیمی ترین تظاهرات روحی انسان عنوان کرده است که نه تنها یک پدیده اجتماعی و تاریخی است بلکه یک مسئله روانشناختی است.
"فراستخواه 1373"
تاریخچه دین در ایران
در گذشته ایران که نظر می افکنیم به این نتیجه می رسیم که مذهب و تربیت دینی وجود داشته است چنان که ایرانیان قدیم خورشید پرست بودند وآتش را نیز به عنوان خدای خود مورد ستایش قرار می دادند و هرچندگاه حتی به دلیل اعتقادات سختی که نسبت به مذهب در دین خود داشتند عزیزترین کسان خود را نیز به پای خدایان خود قربانی می کردند تا اینکه مذهب بودا در ایران شکل گرفت اما باز به دلیل اینکه ریشه و بنیان محکمی نداشت با ظهور اسلام و فتح قسمتهایی از ایران بدست اعراب در زمان خلافت عمر و ابوبکر ایرانیان نیز اسلام را پذیرفتند و آن را سر منشاء زندگی خود عادات، آداب، … خود قرار دادند تا جائیکه آنها برای تربیت دینی نسل از ائمه (ص) سرمشق گرفته و زندگی این بزرگواران سرلوحه زندگی و تربیت دینی خود قرار دادند و مذهب تشیع را برگزیدند و آن جان خود را فدا کنند و شهادت در راه آن را افتخار می دانند.
تربیت دینی از دیدگاه اسلام
در اسلام در هریک از مراحل مختلف رشد دستورالعملهای دقیق و گسترده ای برای تربیت افراد وجود دارد از آن جمله نامگذاری، اذان و اقامه گفتن، مراقبتهای لازم در آغاز کودگی چون رضاع، حضانت، بهداشت، تغذیه و به طور کلی پرورش بدنی و عطوفت و محبت، بازی و سرگرمی، احترام به شخصیت کودک، بکارگیری روش کودکان و بالاخره تربیت دینی و اخلاقی و عقلی و عاطفی در ابعاد معنوی همچنین سالهای نخستین عمر مناسبترین موقعیت برای تربیت دینی است زیرا فطرت دست نخورده و زمینه و پذیرش کاملاً مساعد است در این مرحله مسئولیت تربیت و مراقبتهای رفتاری بیش از هرکس برعهده پدر و مادر است چرا که در قرآن می فرماید:
یاایها الذین آمنوا قولوا انفسکم و اهلیکم نارا وقودها الناس و الحجاره
(تحریم آیه 6)
که در روایات به امر و نهی تفسیر شده و اولیاء باید اهل و فرزندان خود را از آنچه سرانجامش آتش دوزخ است حفظ و حراست کنند و در تعلیم و تربیت آنان بکوشند.
در اسلام برای کودکان و نوجوانان و قبل از بلوغ به عبادات تمرینی توصیه شده است تا کودکان با آداب و شرایع و اخلاق و تعهد پذیری آشنا شوند و در مرحله تکلیف دچار مشکل نشوند.
امام صادق فرمودند: ما فرزندانمان را در پنج سالگی به نماز وار می داریم اما شما در هفت سالگی امر به نماز کنید. و نیز از ایشان نقل شده که پیش از آنکه منحرفان به سراغ فرزندانتان بیایند حدیث ما را برای آنان باز گوئید.
(وسایل الشیعه ج 15 ص 196)
همچنین امام صادق (ع) می فرمایند حضرت موسی در مناجات با پروردگار عرض کرد بهترین اعمال کدام است خطاب شد محبت به کودکان زیرا آنها بر فطرت توحید آفریده شده اند.
(بحار الانوار ج14 ص 97)
ادبیات تحقیق
مرحله شکل گیری دین (تربیت دینی)
تحقیقات علمی نشان داده که نوجوان با پشت سر نهادن دوران کودکی در همه آنچه که از قبل و با خوش بینی کامل از خانواده آموخته دستخوش شک و تردید می شوند آنها با دست یافتن به رشد فکری قدرت تفکر در مسائل و موضوعات اساسی زندگی خود را پیدا می کنند و برای رسیدن به یک نظام فکری و عقیدتی که بتواند پاسخگوی نیازهای فکری و عاطفی آنها باشد، تلاش می کنند از سوی دیگر دوران بلوغ همزمان با بیدار شدن سایر غریزه ها و نیازهای روانی وجدان دینی و اخلاقی نیز در دوران نوجوانی بیدار و فعال می شود و او را به تفکر درباره معنویات و حقایق دینی او وا می دارد لازم به توضیح است که حس دینی و اخلاقی از انگیزه های فطری در انسان است که در دوران نوجوانی هماهنگ با سایر ابعاد فطرت به رشد و شکوفایی جهشی میرسد و به همین علت یکی از نیازهای اصیل نوجوانان در سنین نیازها و انگیزه های دینی و الهی آنهاست از این رو
از نظر دانشمندان دوره نوجوانی دوره شکل گیری اعتقادات است
و در این سنین، نوجوانان با کنجکاوی و خواست درونی به دنبال دست یافتن به هویت ایدئولوژیک عقیدتی است به نحوی که بتواند در پرتو آن به فلسفه زندگی روشنی دست یابد. نکته ای که در این جا باید تاکید شود این است که در بحث و گفتگو با نوجوانان نباید مسائلی را فراتر از سطح درک و فهم آنها مطرح کرد که این کار به ایجاد اغتشاش فکری منتهی می شود و مشکلی را حل نخواهد کرد توجه به ویژگیها و مقتضیات مراحل گوناگون رشد ایجاب می کند ما در هر مرحله متناسب با قدرت فکری و درک و فهم آن مرحله با نوجوان به بحث و گفتگو با نوجونان نباید مسائلی را فراتر از سطح درک و فهم آنها مطرح کرد که در این کار به ایجاد اغتشاش فکری منتهی می شود و مشکلی را حل نخواهد کرد توجه به ویژگیها و مقتضیات مراحل گوناگون رشد ایجاب می کند ما در هر مرحله متناسب با قدرت فکری و درک و فهم آن مرحله با نوجوانان به بحث و گفتگو بپردازیم و بتدریج و آرام آرام او را با مسائل بالاتر آشنا کنیم در هر حال شرایط خاصی که نوجوان در آن مرحله با نوجوان به بحث و گفتگو بپردازیم و بتدریج و آرام آرام او را با مسائل بالاتر آشنا کنیم در هر حال شرایط خاصی که نوجوان در آن قرار دارد اقتضا می کند که به ترتیب اعتقادی و دینی او اهمیت بیشتری داده شود تا او بتواند از بلاتکلیفی ابهام و سردرگمی دوران نوجوانی نجات یافته فلسفه روشنی برای زندگی خود پیدا کند.
دین به عنوان نظامی همه جانبه فلسفه ای روشن برای زندگی ارائه می کند
که در آن می توان پاسخ همه سوالایی اساسی را یافت به جهت گیری مشخصی در ارتباط با نیازهای فکری و عاطفی که در دوره نوجوانی از عمق و گستردگی بی نظیری برخوردارند رسید.
(سادات، محمدعلی، شیوه های برخورد با نوجوانان جلد اول صفحه 123 تا 125)
ظاهر شدن مذهب و دین باوری در رفتار نوجوان
دست یافتن به ایمان دینی نوجوان را در رسیدن به آرامش روانی، که نیازها و ضروریتهای مهم این دوران است کمک می کند اضطرابهای او را فرونشاند این آرامش به چند دلیل به وجود می آید.
1- نوجوان از حالت بلاتکلیفی و سردرگمی خارج شده خط سیرفکری و عملی روشنی می یابد.
2- اعتقاد به خدا افق دید او را از سطح این دنیای مادی فراتر می برد.
ادبیات تحقیق
بنابراین ناکامی در زمینه های مادی و دست نیافتن به همه خواستهای خود یا وجود کمبودهایی احتمالی او را از پا در نمی آورد و گرفتار یاس و ناآرامی نمی کند.
3- این که نیاز انسان به توجه به خدا و داشتن ارتباط قلبی با او نیاز فطری است که اگر برآورده نشود، انسان را با ناآرامی پنهان و آشکار روبرو می کند.
انس با خدا آدمی را به آرامشی آمیخته با رضایت و خشنودی می رساند و از قید اضطرابهای درونی می رهاند.
هرکسی به فراخور حال خود می تواند این حقیقت را تجربه کند قرآن کریم آرامش واقعی را تنها در توجه به خدا معرفی می کند و فراموش کردن او را موجب سختی و تنگی زندگی می داند از این جا می توان دریافت که:
آدمی چنان آفریده شده که جز در سایه ارتباط با خدا به آرامشی قلبی و طمانینه باطنی نمی رسد.
با توجه به اهمیت آرامش روحی در سنین بحران بلوغ می توان به اهمیتی که تربیت دینی در دوره نوجوانی دارد پی برد. متاسفانه برخی خانواده ها به این نکته آنگونه که باید توجه نمی کند و نمی دانند که تقویت ایمان نوجوان تا چه اندازه خانواده را در تربیت او یاری می رساند و از مشکلات این دوران پرشورش می کاهد.
(سادات، محمد علی، شیوه های برخورد با نوجوانان صفحه 125 تا 127)
ادبیات تحقیق
زمینه های تشدید تربیت دینی و یا تضعیف آن
رشد افکار مذهبی و علاقه به فضیلت های مذهبی در سنین نوجوانی به حداکثر خود می رسد تا حدی که گاهی نوجوان گرایش به ریاضت کشیدن، شب زنده داری انجام عبادات بسیار راز و نیاز کردن با خدا و گریه های شبانه در هنگام نماز پیدا می نمایند لذائذ را ترک می کند و صفا و پاکی و خلوصی در روحشان ایجاد می شود آنان تمایل دارند که همه اعمال خود و دیگران براساس خیر و مصلحت دستورهای دین باشد و همین افکار باعث می شود از بی قیدی و لاابالیگری بر حذر باشند و خود را از فساد دور کنند البته گاهی اوقات در انجام اعمال فوق جنبه افراط به خود می گیرند که به هر حال مقید نیست و عوارضی را به دنبال دارد.
آخرت و روز رستاخیز و بر ملاشدن همه اعمال و رفتارهای خوب و بد گذشته در این دوره فکر آنها را مشغول می نماید و باعث می شود که اعمال در رفتارشان را تحت کنترل درآورده براساس معیارهای شرعی عمل کنند و از این طریق آرامش خاطر کسب نمایند و ناراحتیهای خود را کاهش می دهند.
از طرفی پیدایش شکهای مذهبی نیز در همین سنین آغاز می شود شک در همه چیز شک در اعتقادات خود و اعتقادات والدین خود، شک در تعلیمات مذهبی، شک در حقانیت پیامبران، که آیا آنها از سوی خدا آمده اند شک در زندگی بعد از مرگ، شرک در آفرینش انسان از طرف خداوند، شک در عدالت خداوند و بالاخره شک در زندگی بعد از مرگ، شک در آفرینش انسان از طرف خدا، شک در عدالت خدا و بالاخره شک در وجود خدا او می خواهد مطمئن شود که آیا آنچه را که تا به حال به دست آورده درست بوده یا خیر او می خواهد با دلایل عقلی و منطقی همه اینها را قبول یا در نماید. تفسیری نواز جها ن هستی داشته باشد و از طرفی می ترسد پیدایش شک را با دیگران مطرح کند چون ممکن است او را به لاقیدی و بی مذهبی متهم کند مشکل از همین جا ایجاد می گردد که نوجوانان در شکلهای خود باقی بمانند و تثبیت شوند و نتوانند خود را قانع و ارضاء نمایند و یا برای برطرف کردن این شکها به افراد ناصالح و کجرو و بی اطلاع رجوع نموده سر از لامذهبی و بی بندوباری وبی خدایی درآورند و آن روح پاک و بی آلایش و باصفا و صمیمی را که به دست آورده بودند از دست داده به انحرافات اخلاقی نیز کشیده می شوند زیرا هیچ عامل کنترل را بر خود ناظر نمی بینند و اینان به کنترلهای درونی نخواهند رسید و در اثر پیدایش یک خلاء مذهبی اکثراً دچار سرشکستگی و حیرانی می شوند و به پوچ گرایی می رسند.
وقتی نوجوان یا جوان در محیط های مختلف اجتماع در مقابل شبهات و القائات فکری مکاتب و فلسفه های مختلف و افراد گوناگون قرار بگیرد و جواب منطقی و مستدل نداشته باشد برای حفظ غرورش ناگزیر است خود را بیگانه با مذهب معرفی کند و یا این روش براحساس حقارت خود به خاطر این ناتوانی ها در مقابل دیگران سرپوش گذارد و اندک اندک به نفی مذهب کشیده شود.
(خدایاری فرد، محمد، مسائل نوجوانان و جوانان صفحه 91 تا 92)
چگونگی رشد تربیت دینی در نوجوانان
افراد در دوره بلوغ و نوجوانی می خواهند فلسفه ای در زندگی برای خود ترتیب دهند. این فلسفه موجب آرامشی درونی و امیدواری نوجوان به زندگی می شود. بعضی از افراد از راه دلبستگی به مبانی مذهبی و اجرای مراسم، سکون و آرامش خاطر برای خود به وجود می آورند.
تحقیقات مختلفی که توسط روان شناسان به عمل آمده نشان داده است که گرایش مذهبی نوجوانان در 10 سالگی به نقطه اوج خود می رسد. عوامل مختلفی نوجوان را به سوی مذهب سوق می دهد از جمله این که آنها از بی هدفی و سرگردانی متنفرند و مذهب به زندگی آنها معنی می بخشد همچنین مذهب در کاهش اثرات ناخوشایند هیجانات روحی موثر است، مذهب می تواند در شکل گیری شخصیت نوجوان نقش بسیار موثری ایفا کند و سبب کسب احترام و اعتقاد دیگران به او گردد.
کوهلن طی پرسشنامه ای از کودکان 12، 15 و 18 سال به عمل آورد اعتقاد مذهبی را در نوجوان 12 تا 15 سال قوی تر یافت. کوهلن از آزمایشهای خود چند نتیجه اساسی گرفت:
اول این که جوانان امروز مانند سابق دارای تعصبات مذهبی هستند و باید آنها را به موقع هدایت و تشویق نمود.
ثانیاً دختران به مراتب بیش از پسران پای بند مذهب هستند.
ثالثاً خانواده و اجتماع در تثبیت اعتقادات مذهبی در سنین معینی نقش بسیار مهمی به عهده دارند.
رابعاً پیروی از اصول مذهبی موجب اخلاقیات پسندیده می شود که عامل مهمی در مقبولیت اجتماعی می باشد.
(جزوه تربیت اخلاقی تربیت معلم)
پیشینه تحقیق:
تحقیق اول:
عنوان: بررسی عوامل موثر در پرورش مذهبی نوجوانان دختر در شهر اصفهان
محقق: رانفر، زهره
سال تحقیق: 1375
با اطمینان 90% می توان گفت والدین نقش اساسی در رابطه با مذهبی شدن نوجوان دارند.
با اطمینان 79% می توان گفت که شرکت فعال در مراسم مذهبی با اعتقاد مذهبی ارتباط دارد.
با اطمینان 70% می توان گفت بین مسایل سیاسی و اجتماعی در میزان گرایش نوجوانان به مذهب ارتباط وجود دارد.
با اطمینان 62% می توان گفت بین کتب ذهبی و اعتقاد مذهبی نوجوان رابطه وجود دارد.
با اطمنان 54% می توان گفت میزان پایبندی دبیران دینی به مذهب با گرایش نوجوان به مذهب رابطه دارد.
تحقیق دوم:
عنوان: علل عدم گرایش فراگیران به نماز جماعت در دوره متوسطه ناحیه 4 از دیدگاه خودشان
محقق: سلجوقیان، غلامرضا
سال تحقیق: 1374
به نظر می رسد که تشویق دانش آموزان به جهت شرکت در نماز جماعت مدارس والدین نقش مهمی در شرکت یا عدم شرکت در نماز جماعت را دارند. با توجه به نتایج این تحقیق تذکرات کتبی که توسط دختران و پسران در زیر پرسشنامه مربوط به عمل آمد موارد زیادی که اینجا فرصت سبط آن نیست را یادآوری نموده اند.
تحقیق سوم:
عنوان: بررسی دیدگاه دانش آموزان دختر سوم راهنمایی در مورد علل ایجاد علاقه مندی دانش آموزان به نماز در ناحیه 3
محقق: مهرانی، اقدس
سال تحقیق: 1378
در این تحقیق تربیت و هدایت انسان به سمت هدف نهایی که مقام عبودیت خالص است و این تربیت در سایه دین مبین اسلام میسر است و دنیا و آخرت نسل جوان ار این طریق تضمین می شود تنها راه نجات آنها از این گرداب هولناک جهان مادی نماز می باشد.
با توجه به یافته ها و تحلیل تحقیقات که با آمار و ارقام به دست آمده عوامل موثر در ایجاد علاقه مندی به نماز را در نوجوان خانواده (پدر و مادر و خواهر و برادر) خصوصاً پدر و مادر دانسته و عوامل دیگری که موثر دانسته شده شناخت از فلسفه نماز توسط خود نوجوان و عوامل دیگر عوامل اجتماعی خصوصاً معلمان مدرسه ذکر شده است.
تحقیق چهارم:
عنوان: بررسی عوامل موثر تربیت دینی از نظر مدیران و مربیان دینی دانش آموزان متدین شهر اصفهان
محقق: آذری
1- بین نظرات مدیران و دبیران دینی دانش آموزان متدین در مورد عوامل خانوادگی، مدرسه ای و محیطی الگوهای تاریخی معاصر تفاوت معنی داری وجود دارد.
2- بین نظرات مدیران و دبیران دینی همخوانی وجود دارد. لیکن بین نظرات مدیران و دبیران دینی و دانش آموزان تفاوت وجود دارد.
3- هر سه گروه مدیران، دبیران دینی و دانش آموزان به ترتیب عوامل خانوادگی و عوامل محیطی را در تربیت دینی موثر دانسته اند.
سوالات تحقیق
سوال اول
بررسی عوامل موثر خانوادگی در تربیت دینی نوجوانان
از سخنان پیامبر اکرم (ص) می باشد که تا 21 سالگی سه دوره 7 ساله را قائل شده اند که دوره دوم یا 7 سال دوم مرحله پذیرش است که نوجوان به مرحله تصمیم گیری نرسیده و زمینه فکری انضمامی دارد و به شکل دادن و کنترل و هدایت محتاج است. از این رو اطلاعت از مربیان و والدین برای وی به طور جدی مطرح می شود.
(اخلاق و تربیت اسلامی – رهبر، محمدتقی ص146)
نوجوان عضو لاینفک خانواده است. همانطور که عضو سالم برای بدن مفید و سازنده است نوجوان نیز که عضوی از اعضای خانواده به شمار می آید، در صورت سلامت خانواده از منافع از سود می برد و در صورت فاسد و آلوده بودن نوجوان، خواه و ناخواه خانواده آسیب خواهد دید. همان طور که حفظ سلامت اعضاء بدن برای هر انسان لازم و ضروری است هدایت و ارشاد نوجوان نیز برای پدران و مادران امری اجتناب ناپذیر است.
نوجوان دوره کودکی را پشت سر گذاشته و هنوز به مرحله بزرگسالی نرسیده است. نه می تواند همانند کودک مطیع و فرمانبردار باشد و نه همانند بزرگسالان از قدرت تصمیم گیری برخوردار است. لذا در مرحله دشوار شک و تردید و ابهام به سر می برد و از همه دشوارتر اینکه در حال شکل گیری است. در این سن هر نوجوانی می کوشد به رفتار و کردار خود شکل بدهد و کمترین بی توجهی و بی دقتی موجب می شود که شامکه گزیده شده نامطلوب و نازیبا باشد و در نتیجه پسر نوح آبروی خانواده خود را بر باد دهد و باز روشن است که بازسازی نوجوان به این امکان پذیر نیست و به این آسانی ها نمی توان نوجوان را به کمالات فطری اولیه دعوت کرد زیرا ترک عادت موجب مرض است. از این گذشته نوجوان یک امانت الهی است.
(خانواده و فرزندان – استادان طرح جامع آموزش خانواده ص 41)
اما زین العابدین (ع) در "رساله حقوقیه" می فرمایند:
"فرزندت را به سوی پروردگارت رهنمون ساز"
دقت و اهتمام در این جمله این واقعیت را آشکار می کند که رسالت پدران و مادران در دوره نوجوانی و جوانی بسیار دشوار است زیرا ایجاد روحیه خداشناسی کاری بسیار دشوار و دقیق است و شاید یتوان ادعا کرد که اگر پدری توفیق یابد و به انجام این رسالت عظیم بپردازد بسیاری از خواستهای نوجوان و جوان خود به خود برآورده می شود. زیرا وقتی نوجوانی خدا را بشناسد همه استعدادهای درونی او یکی پس از دیگری شکوفا خواهد شد.
در سوره لقمان: حضرت لقمان به فرزندش سفارش می کند: "پسرم از شرک به خدا پرهیز کن زیرا شرک ستمی بس بزرگ است."
همچنین باید توجه داست که انتقال حق خداشناسی بسیار دشوار است زیرا تا پدر و مادر الگوی عملی برای جوان نباشند هرگز این انتقال صورت نخواهد گرفت.
(خانواده و فرزندان – استادان طرح جامع آموزش خانواده ص 44)
ناگفته نماند که هر قدر پدران و مادران قویتر و راسخ تر نقش الگویی را عهده دار باشند تاثیر و جذب فرزندان آنان سریعتر خواهند بود.
براساس این اصل همه پدران و مادران باید تلاش کنند در امور دینی و اخلاقی برای فرزندان خود مدل و الگو باشند.
امام جعفر صادق (ع) می فرمایند: "مردم را به اعمال و کردار نیکوی خود به خوبیها راهنمایی کنید زیرا در این نوع دعوتها افراد مجذوب انسانهای شایسته می گردند و ناخودآگاه به همانندی و همسانی می پردازند.
(خانواده و فرزندان – استادان طرح جامع آموزش خانواده ص 58و59)
نتیجه گیری:
خانواده مهم ترین کانون در الگودهی و تربیت دینی نوجوان می باشد. لذا پدر و مادر و فرزندان بزرگتر خود باید نمونه درستی از یک فرد مذهبی باشند تا نوجوان سر در گم و شکاک، دچار سردرگمی بیشتر نشود و حقیقت را به وضوح دریابد و در جهت تربیت دینی صحیح با خانواده قدم بردارد.
سوال دوم
بررسی عوامل موثر مدرسه ای در تربیت دینی نوجوانان
مدرسه بعد از خانواده دومین نقش را ایفا می کند. نهاد مدرسه به عنوان فرایندی است که در آن تجارب آموزشی، نگرشها و موافقتها یا شکستها شکل می گیرد.
معلم در ساختن خصال و شخصیت کودکان و نوجوانان نقش مهم و موثری دارد.
اکر اهداف اتخاذ شده در نهادهای مدرسه و خانواده از نظر تربیت مذهبی منطبق بر یکدیگر باشند مهمترین عامل در تکوین شخصیت مذهبی دانش آموزان به شمار می روند. آنچه امروزه به حسب عادت در تکوین شخصیت مذهبی دانش آموزان به شمار می روند. آنچه امروزه به حسب عادت دیرینه تمامی هم و غم متولیان مدارس را بیش از هرچیز دیگر به خود اختصاص می دهد توجه صرف به برنامه های آموزشی است. در حالی که مدرسه تنها مسئول اجرای برنامه های آموزشی و دعوت از معلمان و دانش آموزان برای آموزش و گرفتن امتحان و اعلام نتیجه نمی باشد.
بلکه مدرسه نهاد تعلیم و تربیت است و باید برنامه های جامعی برای رشد علمی، اخلاقی، مذهبی، عقلی، عاطفی، سیاسی و اجتماعی دانش آموزان داشته و همه عوامل موجود در مدرسه را برای تحقیق همه جانبه این برنامه ها بسیج کرد.
خطوط مرزهایی که فقط تربیت دینی فرزندان را در محدوده مربی پرورشی مشخص کرده است را باید شکست و تمامی دست اندکاران مداری با هم در این راه قدم بر دارند. چرا که سوابق نشان داده که نوجوان از هر فردی به گونه ای خاص تاثیر می پذیرد و الگو می گیرد و چه زیباست که الگوگیری نوجوان در مسائل و تربیت دینی از دبیران و معلمان دلسوز و متعهد و مذهبی (به معنی واقعی) الگو بپذیرد.
نتیجه گیری:
نتیجه اینکه همه اولیاء و مربیان مدرسه باید هماهنگ عمل نمایند و خود نمونه خوبی از یک الگوی مذهبی و دینی باشند و با رفتار و اعمال خود نوجوانان را در این جهت راهنما باشند چرا که فقط مربی پرورشی مسئول تربیت دینی فرزندان این مرز و بوم نیست، همه در این امر شریکند و باید هماهنگ عمل کنند.
سوال سوم
بررسی عوامل موثر وسایل ارتباط جمعی در تربیت دینی نوجوان
رادیو، تلویزیون، سینما، روزنامه، نشریات و کتب منتشر شده در سطح جامعه از دیگر منابعی هستند که از طریق برنامه های خود در طرز تفکر، رفتار و عمل کودکان موثرند.
اگر پیامهای این رسانه ها برگرفته از ارزشهای مذهبی جامعه باشد می تواند در راستای تربیت دینی افراد کار ساز باشد چه بسا که در برخی مواقع این رسانه ها ضعیف عمل کرده اند و نوجوان سردرگم و نگران ما را در گم تر و نگران تر کرده اند. نوجوان با توجه به تربیت دینی خود در مدرسه و خانواده که به خوبی هم دریافت کرده است اگر دارای افکار و عقاید نظام یافته نباشد زمانی که با برنامه های ضدارزشی این رسانه ها مواجه می شود دچار تناقض شده و عزت نفس خود را در این رابطه از دست می دهد و دچار لاقیدی مذهبی می گردد چرا نمی داند کدام شیوه را الگوی خود قرار دهد. لذا برماست که خانواده و مدرسه و رسانه ها را در یک جهت قرار دهیم و آنها را از تناقض گویی دور سازیم تا نوجوانان ما نیز دچار تناقض نشوند.
نتیجه گیری:
خانه و مدرسه و رسانه ها باید هر سه در یک مسیر صحیح و درست حرکت کنند و نوجوانان را دچار سردرگمی و انحراف نکنند و الگوهای تربیت دینی خوبی را برای نوجوان در نظر بگیرند و از آنها بخواهند همانند الگوها عمل نمایند.
جمع بندی و نتیجه گیری کلی:
به طور کلی از مطالعات بدست آمده در این تحقیق چنین می توان نتیجه گرفت که:
1. نوجوان دارای روحیه ای مذهبی می باشد.
2. نوجوان از بی عدالتی و زشتی های موجود در جهان بی زار است و قصد دارد همه آنچه به عنوان بدی در این جهان موجود است را دگرگون سازد و همه چیز را خوب جلوه گر سازد.
3. نوجوان در این دوران دارای شک و تردید می باشد که اگر این شک و تردید خوب و صحیح جهت بگیرد و بار عوامل موثر و آگاه و دلسوز برخورد نماید در جهت صحیح تربیت دینی گام برخواهد داشت در غیر این صورت دچار انحطاط و تزلزل در تربیت دینی خواهد شد.
4. در این امر که همان تربیت دینی می باشد عوامل متعددی شریک می باشند که از آن جمله می توان خانواده را اولین و مدرسه و رسانه های جمعی را در مراحل بعدی قرار داد.
5. اگر این عوامل دیگر که در این تحقیق ذکر نشده است دست در دست هم داشته باشند و دچار تناقض در عمل و گفتار نباشند می توانند الگو دهنده های خوبی برای نوجوان شکاک و سردرگم ما باشند.
پیشنهادها:
به محققین پیشنهاد می شود که در صورت علاقه مندی به ادامه تحقق موارد زیر را مدنظر قرار دهند:
1. بررسی تاثیر عامل تشویق در تربیت دینی نوجوانان.
2. بررسی تاثیر عامل رهبران دینی در تربیت دینی نوجوانان.
3. بررسی تاثیر و نقش دبیران در مدرسه در تربیت دینی نوجوانان.
4. بررسی تاثیر عامل محیط در تربیت دینی نوجوانان.
همچنین به اولیاء و مربیان توصیه می شود که:
هرگز فرزندان خود را به علت اینکه دچار شک و تردید در انتخاب راه و روش تربیت دینی شده اند سرزنش نکنید. سعی کنید نوجوان را در این مسیر با سعه صدر و مهربانی راهنمایی کنید و فقط نقش هدایت کننده را داشته باشید. برای نوجوان روشن کنید که این شک و تردید طبیعی است و فقط باید نوجوان تلاش کند آنچه حقیقت است دریابد.
به مربیان مدارس توصیه می شود برنامه های دینی و مذهبی را هرچه جذاب تر، شیرین تر و در فضایی زیبا و تمیز به اجرا بگذارند تا رغبت در نوجوانان صد چندان شود.
به اولیاء نیز توصیه می شود که فرزندان نوجوان خود را مورد مودت و مهربانی خود قرار دید و هرگز آنها را سراسیمه به حال خود باز نگذارید.
والسلام.
منابع و مآخذ
1. استادان طرح جامع آموزش خانواده / خانواده و فرزندان در دوره راهنمایی / انتشارات انجمن اولیاء و مربیان جمهوری اسلامی ایران / سال 79 / ص 190
2. خدایاری محمد / مسایل نوجوانان و جوانان / انتشارات انجمن اولیاء و مربیان جمهوری اسلامی ایران / سال 1372 / ص 126
3. سادات محمدعلی / رهنمای پدران و مادران شیوه های برخورد با نوجوانان / دفتر نشر و فرهنگ اسلامی / سال 1372 / ص 202
4. رهبر محمد تقی / اخلاق و تربیت اسلامی / سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی و دانشگاهی / سال 1380 / ص 157
5. مطهری مرتضی / حق و باطل / موسسه انتشارات ص
موضوع پژوهش:
تربیت دینی در نوجوانان
پژوهشگر:
بهار 85
17
8