معماری مساجد در ایران


فهرست مندرجات

بخش اول

فصل اول
معماری مساجد ایرانی در دروه آل بویه320-447 هجری
1-1. طرح مسجد در ایران در دوران اولیه اسلام
1-2. مسجد جامع نیریز:
1-3. معماری مساجد آل بویه در اصفهان و یزد:
1-3-1. مسجد جامع اصفهان:
1-3-2. مسجد جورجیر اصفهان:
1-3-3. مسجد جامع نایین:

فصل دوم

2- معماری مساجد ایرانی در دوره سلجوقیان (447- 553 هجری)
2-2. مسجد جامع قزوین:
2-1. مسجد جامع اصفهان:

فصل سوم
3- معماری مساجد ایرانی در دوره ایلخانان (615-735 هجری)

فصل چهارم
معماری مساجد ایرانی در دوره تیموریان (772-908 هجری)

فصل پنجم
معماری مساجد ایرانی در دوره صفویان

بخش دوم

پیشگفتار:

مسجد ومحراب اگر چه در آموزه های دینی دارای جایگاهی منحصراً معنوی نبوده ( به ویژه محراب که اسم مکان از ریشه حرب است ) و بیشتر به عنوان پایگاهی برای پاسخگویی به غالب نیازهای مسلمانان برآمده بود ، به اندک زمانی با روحی که از لطافت ایمان و جذبه حضور درآمیخته بود به زیباترین بنای اسلامی بدل شد . به گونه ایی که شکل و ساخت مساجد در کشورهای اسلامی زیر بنای هنر و معماری اسلامی را تشکیل داد. معماری زیبا ، با کاشی کاری های هوش ربا ، کتیبه ها، گچبری ها ، معرق ها و دیگر عناصر معماری در هم آمیخت ومعماری اسلامی را پدیدآورد که هم اکنون مایه فخر ومباهات ملل اسلامی و یکی از جاذبه های گردشگری این کشورهاست . نمونه هایی از این مساجد ، مسجد شیخ لطف الله در اصفهان و تاج محل در آگره هند است .
در این گفتار سعی داریم مسجد یا مساجدی را از دوره خلفای عباسی تا قاجار معرفی کرده و به پاره ای ویژگی های معماری هرکدام از این بناها اشاره کنیم .

مقدمه

ایستادن در برابر خداوند و سخن گفتن با او، 5 بار در روز، اجتماع در "مسجد" محلی که نه تنها عبادتگاه، بلکه مرکز مهم همه فعالیت های یک جامعه اسلامی است، سبب شد که بنای مساجد در ایران به سرعت پا بگیرد. این بناها در آغاز، بسیار ساده بودند و بر اساس متون و مصالح ساختمانی و سبک های محلی ساخته می شدند. مساجد آغاز ایرانی، نسبت به ساختمان های ساسانی، چندان عظمت و ابهتی نداشتند. متاسفانه هیچ نمونه ای از این مساجد بر جا نمانده است، لیکن تاریخ نویسان آنها را بسیار وصف کرده اند؛ مثلاً در این مساجد علاوه بر نیایش پنج گانه روزانه، به آموزش خواندن و نوشتن و تعلیم تا مدارج بالای علمی می پرداختند. علاوه بر آن، مسجد مرکز تجمع سیاسی- اجتماعی مردم نیز بود. اطلاعات سیاسی- نظامی و اجتماعی در مسجد در دسترس مردم گذارده می شد.
امور مختلف همگانی نیز در مسجد حل و فصل می شد. به همین سبب درهای آن همیشه به روی مردم باز بود. هر مسجد، حداقل، یک کتابخانه، یک آب انبار، یک مدرسه، یک درمانگاه و حتی یک غذاخوری همگانی داشت. از این رو باید روز به روز بر وسعت مسجدها افزوده شود. نخستین مسجدهای ایرانی، ساختمانهای کاملی بودند که برای ساختن آنها هزینه زیادی صرف می شد و تزئینات پرخرجی بکار می بردند. با این حال، مساجد نقشه و طرح ثابت نداشتند.
مسئله مهم در ساخت مساجد این است که شکل بنا بیشتر از مصالح و متون آن، منشا آغازین اثری نیرومند و عاطفی است که بخشی از آن از نیازهای عبادی و نیایشی ناشی می گردد. در مسجد نیازمند تشکیلات پیچیده و ویژه ای نیست و با سادگی محض سازگار است. این معماری نه به سنگ اهمیت می دهد و نه به آجر و یا مهارت و تردستی استاد کار. این، بیش از هر چیز، پژواک روح هنرمند و چکیده و عصاره نیروهایی است که بر آن حاکمند و آنرا رهبری می کنند. مطالبی که در این تحقیق آورده شده چکیده ای از خصوصیات مساجد در دورانهای مختلف پس از اسلام می باشد که در هر فصل به بررسی آنها می پردازیم.

فصل اول

معماری مساجد ایرانی در دروه آل بویه (320-447 هجری)

دوره عباسی :
در اوایل این دوره مساجد با طرح صحن روباز و ایوان های ستون دار ساخته می شدند که نمونه ای از معماری دوره اموی و به طور کل اعراب بوده است . در بناها بیشتر از خشت استفاده شده و ستون های یک پارچه بودند . رفته رفته تغییراتی اساسی در بنای ساختمان ، ایجاد و به جای خشت از آجر استفاده شد و دیگر ستون های یک پارچه به کار نرفت . ازویژگی بسیار مهم مساجد در این دوره آن است که سقف مساجد کاملا مسطح و مناره در خارج و یا در جوار مسجد ساخته می شد. و برای تزیین دیوارها از کتیبه هایی به خط کوفی بهره گرفته می شد . نمونه برجا مانده از این دورهمسجد تاری خانه دامغان که در قرن دوم هجری ساخته شده و قدیمی ترین مسجد ایران است . جلوه این ساختمان با شکوه در سادگی و بی پیرایگی آن متجلی است . صحن این مسجد تقریباً مربع است که با ردیف طاق ها ، سه دالان را در امتداد قبله ایجاد می کند. طاق های بیضی شکل این مسجد به وسیله دیوارهای آجری ضخیم استوانه ای برپا ایستاده است . مسجد تاری خانه بیانگر ترکیبی از تکنیک های اصیل ایرانی و نقشه عربی است .مناره موجود، مدور و در قرن پنجم هجری ساخته شده است ، ولی بقایای یک مناره مربعی شکل که احتمالاً به هنگام بنای کل مسجد ساخته شده ، برجای مانده است
خاندان آل بویه، در غرب ایران و جنوب دریای قزوین، توانستند با سیاستی مستقل از قدرت مرکزی بغداد، حکومت را بدست گیرند. این واقعه در قرن 9 میلادی، یعنی اواخر قرن 3. اتفاق افتاد و در نیمه جنوب ایران را به مملکتشان ضمیمه کنند. آنها پیشروی به طرف غرب را آنقدر ادامه دادند تا سرانجام در حدود سال (945 میلادی) به بغداد رسیدند و خلیفه عباسی را مجبور به ترک بعضی از قسمتهای عراق نمودند. در دوره آل بویه حیات فرهنگی شکوفا شد و در مرکز حکومتشان در ایران و عراق تمدنها و فرهنگهایی با رنگ خالص ایرانی به ظهور رسید دوره آل بویه :
ویژگی های معماری این دوره شبیه معماری ساسانی ( پیش از اسلام ) بوده و ابنیه مذهبی این دوره چهارایوانی ، دارای ستون های عظیم و ایوان های بلند طاقدار است . تزیین اصلی بنا در این دوره گچبری است که دارای رنگهای متنوع بوده و طرح های آن ، سنت های قدیمی ایران در دوره ساسانی را یادآوری می کند . از مساجد این دوره می توان بهمسجد جمعه نایین اشاره کرد. این مسجد که هنوز مورد استفاده است قدیمی ترین مناره به یادگار مانده در ایران را داراست . نقشه آن نقشه یک مسجد ساده ستون دار است که از قدیم تا کنون دچار تغییرات زیادی شده است . مناره این بنا که در اصل بر بالای قاعده مربعی شکل قرار داشت با نمای مسجد هماهنگ بود اما چندی بعد با اضافاتی محصور شد . بدنه هشت ضلعی آن کاملاً بدون تزیین است و نشانه مرحله انتقالی از مناره های مربعی به مناره های مدور است، شکوه و جلال اصلی مسجد جمعه نایین در غنای گچبری های آن است.

. طرح مسجد در ایران در دوران اولیه اسلام
طرح مسجد در ایران در دوران اولیه اسلامی، از سه روشی پیروی می شد. نسخت: مسجد چهار طاق گنبد دار که از روی آتشکده های ساسانی ساخته شده بود؛ دوم: مسجد ایوان دار با پوشش گنبدی، که از کاخهای ساسانی پیروی گردیده بود. سوم: مسجدی که از سبک عربی اقتباس شده و عبارت از صحن بازی بود که چهار طرف آن را رواقهایی قرار گرفته بود. این سبکهای سه گانه در مساجد قرن نهم میلادی به شکوفایی رسید و شکل آنها در دروه آل بویه ترکیب یافته است. در ساختمان مساجد دوره آل بویه، تاثیر روشهای عباسی آشکار بود..

. مسجد جامع نیریز:
این مسجد یکی از مساجد اولیه اسلام است که با نقشه یک ایرانی در حدود سال 363 هجری بنا شده است. این مسجد از نظر معماری و شیوه ساخت همانند دیگر آثار معماری صدر اسلام ایران و متاثر از معماری عهد ساسانی است. ایوان رفیع و بلند آن از نظر تناسبات و نوع پوشش به بناهای قبل از اسلام شباهت دارد.
این مسجد دارای مناره های آجری است که همزمان با مسجد ساخته شده و همچنین دارای محراب گچبری شده بسیار زیبایی است که در سال 363 هجری به بنای مسجد افزوده شده است.
1-2-2. مسجد جامع سیراف: این شهر 3 تا 4 قرن بندر عمده پارس به شمار می رفته و یکی از بزرگترین مراکز تجاری خلیج فارس بوده است. سیراف در سال 377 یا 368 ?.? زلزله شدیدی که به مدت یک هفته ادامه داشت باعث ویرانی شد. یکی از این ویرانی ها، مسجد امام حسن بود، که تنها سر در آن باقی مانده که با سنگ تراشی و گچ بری و آجرکاری ظریفی ساخته شده بود.

معماری مساجد آل بویه در اصفهان و یزد
مسجد جامع اصفهان:
در پی کاوش هایی که کاوشگران انجام داده اند دو ستون از ستون های شیوه آل بویه شناسایی شد. قسمت اعظم این ستونها سالم بوده است. بخشی از این دو ستون در داخل دیوار جدیدی که بعداً ساخته شده، قرار گرفته است. ستون های مدور معظم ردیف بیرونی قبلی در نتیجه این تغییرات مبدل به ردیف دوم شده است.

مسجد جورجیر اصفهان:
این مسجد در کنار گذر بازار رنگرزها، در بازار قدیم اصفهان ساخته شده است. سر در این مسجد که با آجر ساخته شده است دارای تزیینات آجری می باشد و در بعضی قسمتها از ترکیب گچ با آجر جهت تکمیل نقوش اصلی استفاده شده است.
مسجد جامع نایین
قدیمی ترین مسجدی که در ایران تاکنون بر جا مانده، مسجد شهر نایین نزدیک شهر یزد است. این جامع در نیم قرن چهارم هجری، یعنی دهم میلادی، بنا گردید و متشکل از صحن مربعی شکل با رواقهایی در چهار طرف است. در وسط هر یک از اضلاع طاق بزرگی قرار دارد؛ به عبارتی ممکن است این طاقها مقدمه پیرایش ابتکار ایوانی باشد که پس از آن در بنای جامع ایران در زمان سلجوقیان رایج گردید. سقف این جامع چوبی مسطح نیست، بلکه از گنبدهای آجری تشکیل یافته است به سبب اضافاتی که بعدها برای جامع افزوده شده، شکل آن از نقشه اصلی اش خارج گشته است. اهمیت این جامع به خاطر تزیینات گچی زیبایی است که شباهتی به تزیینات سامره و مسجد ابن طولون دارد.

فصل دوم

) معماری مساجد ایرانی در دوره سلجوقیان (447- 553 هجری)

دوره سلجوقیان :

در منطقه دورتر به جانب غرب، سلجوقیان از جیحون گذشتند وارد خاک خراسان شدند و پس از کسب پیروزی در 418 قدرت را بدست آوردند و از آن به بعد دولت سلجوقیان را در مرو پایه گذاری کردند. از این زمان به بعد است که بیشتر بناهای قابل ذکر در ایران تاریخگذاری می شود، زیرا این عصر، دوران فعالیتهای عظیم و گسترده است.
ویژگی معماری این دوره را به اختصار می توان موقر ، نیرومند و دارای ساختاری زیبا توصیف کرد . در این دوره با وجود فاصله زمانی نزدیک به چهار قرن با ایران باستان باز هم می توان طرح کلی چهارایوانی ساسانی را مشاهده کرد . طرح مساجد و مدارس این دوره اکثراً چهارایوانی با طاقنماهای دیواری است ، ایجاد گنبدهای عظیم بر روی گوشواره در مساجد از دیگر ویژگی های مساجد این دوره است و در تمام ابنیه این دوره سردر اهمیت به سزایی دارد. بناها آجری و تزیینات آن شامل خطوط و نقوش هندی به صورت مهر در آجر، گچبری ، کاشی ساده معرق و کتیبه هایی به خط کوفی و نسخ است . از جمله مساجد به جای مانده از این دوره می توان بهمسجد جمعه اردستان، مسجد جمعه زواره، مسجد جامع اصفهانو مسجد جامع قزوین اشاره کرد .

مسجد جمعه اردستان
در قرن ششم ساخته شده است ، طاق ایوان ، مزین به گچبری زیبای مشبک با نقش برگ نخلی است که به آن وجهه ی بی نظیری داده است . محراب و گچبری های آن در این مسجد در دوره ایلخانان مغول بازسازی شده

زواره
واحه ی کوچکی در حاشیه غربی کویر مرکزی است ومسجد جمعه آن براساس نقشه چهارایوانی بناشده و تاریخ بنای آن به خط کوفی ساده روی کتیبه ای در حیاط نوشته شده است ، مناره این مسجد دارای آجرکاری با کاشی های آبی روشن و تیره است . حجره محراب دارای گچبری ظریف و دارای شکوه وجلال خارق العاده ای است ، سادگی گنبد این مسجد حاکی از ساخت این بنا در دوره سلجوقی است

مسجد جامع اصفهان ( شیوه رازی ) :

.
مسجد جامع اصفهان:
معماری اسلامی ایران، که عاری از هر گونه تاثیر بیگانه باشد و بتوان از آن به عنوان یک معماری اصیل نام برد و معماری دوران سلجوقیان است که قدرت و صلابت و نجابت آن همه در مسجد جامع اصفهان مشهور به " مسجد جمعه" تجلی کرده است. این مسجد یکی از بزرگترین مسجدهای جهان است. لیکن بنیان آن از سلجوقیان نیست و هنوز بخش هایی از عهد آل بویه در آن پا برجاست، اما آنچه که شکوه و عظمت و زیبایی مسجد را سبب می شود از دوران سلجوقیان است. حیاط مسجد به ابعاد 60 ×70 متر، با چهار ایوان که، بوسیله رواق های دو طبقه و کاشی کاری شده بهم پیوسته اند. در وسط هر یک از اضلاع چهارگانه صحن جامع، ایوان های بلند عظیمی قرار داد که بزرگترین آنها ایوان قبله است که با کاشی کاری آذین شده است و به یک شبستان گنبدار باز می شود که این گنبدها به شکل طاقهای جناغی سبک ایرانی دیده می شود.

این گنبد را یک کتیبه دایره ای به خط کوفی با آجر برجسته به اسم نظام الدین و سلطان ملکشاه تزیین بخشیده است. قطر این گنبد 17 متر است و بر روی گوشواره های سه پره و به شیوه ی بقعه ی دوازده امام یزد، و لیکن با کمال وقتی برتر، قرار گرفته است. اتاقکهای گنبد مسجد جامع اصفهان، نه تنها در معماری ایران، بلکه در معماری سراسر جهان جزو قشنگترین آثار شناخته شده است.

این مسجد که عمری هزارساله دارد ، موزه ای از معماری اسلامی در ایران است زیرا آثار و تزئینات و بنای مسجد از سبک خراسانی و احتمالاً فراتر از آن شروع و تا قاجاریه ادامه پیدا می کند ، و چون سبک به شیوه رازی در آن غالب است ، لذا آنرا جزء بناهای شیوه رازی می دانند .

ابتدا تصور می شد این مسجد در زمان سلجوقیان پی ریزی شده ، اما با کاوش در گوشه و کنار مسجد ، به ویژه درقسمت های جنوبی آن ، معلوم شد که مسجد ابتدا شیوه خراسانی داشته و سپس مسجد آسیب دیده و در زمان آل بویه با تغییراتی مجداداً دوباره سازی شده و در زمان سلجوقیان مسجد جدیدی احداث گردید .
این مسجد تا کنون از حوادث روزگار در امان مانده است .

مسجد به صورت چهار ایوانی یکی از شیوه های رازی است و اطراف و پشت ایوان های آنرا شبستان هایی که در دوره های مختلف به ویژه سلجوقی احداث شده ، احاطه کرده است .

اوج هنر و زیبایی شیوه آذری مخصوصاً کاشی های معرق بسیار جالب و محراب گچ بری شده شبستان اُلجایتو ( سلطان محمد خدا بنده ) از شاهکارهای هنری این مسجد است . مسجد دارای دو گنبد شمالی و جنوبی است . گنبد جنوبی مربوط به خواجه نظام الملک وزیر با تدبیر ملک شاه سلجوقی است و متعلق به قرن پنجم .

گنبد آندو پوسته و ارتفاع پوسته داخلی آن 23 متر و دارای محرابی در زیر گنبد است که بر روی محراب های قبلی ساخته شده است . گنبد و زیر گنبد آن فاقد کاشی کاری است ومنحصراً از آجر تزئین شده که یکی از مشخصه های سبک رازی است. در جلوی گنبد جنوبی ایوانی اضافه شده که به نام ایوان صاحب معروف است.

در قسمت شمال مسجد با فاصله دورتر از حیاط مسجد ، گنبدی دیگر است به نام تاج الملک وزیر دیگر ملک شاه سلجوقی ، که احتمالاً برای رقابت با گنبد خواجه نظام الملک ساخته شده است . این گنبد عملکردی تشریفاتی داشته و ملک شاه قبل از نماز جمعه در این محل تشریفات انجام می داده است .

این گنبد و زیر گنبد آنرا یکی از شاهکارهای معماری اسلامی ایران می دانند که در ساخت آن دقت بسیاری به کار رفته است . گنبد آجری است و کاشی کاری ندارد و از نوع خاگی و دو پوسته است .

برای تبدیل فضای مربع زیر گنبد به دایره از اجزاء هندسی مانند لوزی ها و اشکال هندسی مختلف استفاده شده است . در زیر گنبد کتیبه آجری با خط کوفی است که تاریخ 481 هجری دارد ، مسجد در ایوان دیگری در طرف شرق و غرب دارد که ایوان غربی را با تزئینات بسیار به نام ایوان استاد و و ایوان شرقی که توسط شاگرد او ساخته شده به نام ایوان شاگرد معروف است . ایوان بیضی و حیاط مسجد مستطیل است . و دارای دو حوض است .

مسجد دارای محراب های متعدد در شبستان ها و ایوان ها و زیر گنبدها است .عالی ترین آن ها محراب اُلجایتو در شبستانی به همین نام در قسمت شمال غربی مسجد است .

تزئینات آن خط نوشته و گل بوته و شکل های هندسی است . قسمت انتها محراب دارای یک نوار فرعی جدا شده مرکب از نوشته ها به هم بافته شده کوفی است .

تاریخ محراب 710 هجری قمری است در لوح مرکزی و پیشانی محراب نوشته شده مسجد دارای هشت محراب دیگر است که در زمان های مختلف به ویژه در عهد صفوی اضافه شده و همچنین دو مناره دارد که در طرفین ایوان جنوبی قرار گرفته اند که ساقه بدنه مناره ها با کتبه های کای در زمینه آجر تزئین شده است .

مسجد دارای شبستانی به نام بیت الشتاء که در زمان سلطان محمد خدابنده ساخته شده و دارای قوس های مغولی است . این شبستان در پشت ایوان استاد قرار گرفته است .

مسجد جامع قزوین:
این مسجد از سال 4-492 ? به سبب داشتن شبستانی آرام، که با گنبدی به قطر 15 متر پوشیده شده است، حالت بسیار گیرایی دارد. گوشواره ی متقاطع خالی آن، که تقریباً حالتی آغازین دارد، بدون اینکه هیچ شکل فرعی برای پر کردن آن در نظر گرفته شود، سالها دل مشغولی معماران بود.
دو ردیف کتیبه ای که سراسر دور گنبد را می پوشاند از زیبایی ویژه ای برخوردار است. کتیبه ی بالایی با یک خط کوفی با شکوه، و کتیبه ی زیرین به خط نسخ ظریفی نوشته شده است. هر روی این کتیبه ها سفید روی زمینه ی آبی با نقش های مو و پیچک است که با دلچسبی بی مانند اجرا شده اند. اندازه ها و آرایش با آجر یکرنگ بویژه در معماری داخلی بسیار عالی و برجسته و زیبایی اتاقکهای گنبد غالباً به حد اعلا رسیده است.

فصل سوم

معماری مساجد ایرانی در دوره ایلخانان (615-735 هجری))

دوره ایلخانان :
در این دوره انواع ساختمان ها ، حالت سنتی و سبک سلجوقی خودرا حفظ کرده، ولی مغولان برای نمایش قدرت خود به ساخت بناهای عظیم با گنبدهای بسیار بزرگ و برج های بلند روی آوردند و برای افزایش هیبت بنا ، نماهای ساختمان را با قاب های باریک و بلند وهلال های نوک تیز آراستند . در این زمان استفاده از تزیینات آجر لعابدار و بدون لعاب ، قطعات گچ و آجر در موزاییک ، کاشی های آبی رنگ با نقش های زیبای گل و بوته ، کتیبه های زیبای کوفی و نسخ با نوارهای تزیینی ونازک گچبری به صورت بندکشی رواج داشت . از بناهای مذهبی و مساجد این دوره می توان ازمسجد جمعه ورامین نام برد. این مسجد مانند مسجد زوره بر اساس طرح کلی چهارایوانی ساخته شده و برخلاف دیگر مساجد ایران سردر کوتاهی دارد آنچنان که کل ساختمان در سیطره گنبد بزرگ بالای حجره ی جلوی محراب قرار گرفته است . طرح داخلی این مسجد نشانه پیشرفت معماری نسبت به قرون قبل است که احساس خاصی از ارتفاع را در بیننده ایجاد می کند . دیوارهای جانبی با روزنه هایی جهت ورود نور، مشبک شده اند . تزئینات محراب با تصاویر گل های کاملاً شکفته تزیین شده است. سردر ورودی و ایوان قبله دارای نیم گنبدهایی بر فراز طاق های مقرنس کاری شده و مزین به آجرهای لعابدار آبی رنگ است که مشخصه عمده تزئینات این دوران به شمارمی رود.
بناهای مذهبی که در عهد خاندان ایلخانی ساخته شد، از سبک معماری سلجوقیان پیروی نمود. معماری مساجد بدون تغییر اساسی حفظ شد و تغییرات، تنها منحصر به طولانی شدن تدریجی عناصر تزیینی بود. این نقشه های اصلی، بر مناطق مختلف بناها رونق و ابهت بخشید، به طوری که بر شکوه سردرها و عظمت و ارتفاع مناره ها افزوده شد

.
کنده کاری روی گچ و مرمر و آجرهای سفالی:
مغول به تزیین دیوارها با پوشش طبقه ای گچ نقش دار که در ایران در دوره سلجوقیان معمول بود رو آورد، که بهترین نمونه آن در محرابهای مسجدها و مقبره ها یافت می شود. می بینیم که روشهای تزیینات گچی معمول دوره سلجوقی در عصر مغول به تدریج رو به دگرگونی می رود و تزیینات بسیار پر و شلوغی روی سطح های مختلف از نیمه دوم قرن سیزدهم رضاییه (ارومیه) است. از زیباترین محرابهایی که در قرن چهاردهم میلادی بنا گردیده است، محراب اولجاتیو در مسجد جامع اصفهان است. همانند تزیینات گل و برگ شلوغ از عناصر گیاهی بزرگ و کوچک به هم آمیخته شده است.
مسجد شریف
در سال 686، که هم اکنون ویران است و کمی از آن برجا نمانده است و در سال 701 مسجد جامع آن ساخته شد. مسجد جامع آن با دقت بسیار زیاد طراحی و ساخته شده است و نسبت های بسیار سنجیده ی آن گواه بر این است که معماران بخوبی بر دانش تناسبات زیبا شناسانه و ریاضی آگاه بوده است. مسجد در عین فروتنی، شیوه های آرایش گوناگونی را آشکار می کند و شامل نقش های زیبایی از ردیف های کاشی آبی همراه با آذین های سفالین نخودی بر پایه های با گچ پوشیده شده، نوارهای گچ بری شده ی ظریف و با دقت اجرا شده، مشاهده می گردد.
3-3. مسجد جامع چهار ایوانی:
این مسجد متعلق به تاریخ 7-702 ? است و شواهدی وجود دارد که این مسجد بر جای بنایی کهن تر بر پا شده است. این بنای کوچک، شلوغ و با نسبت های کمی نامتناسب که به سبب کوچک گرفتن پی های آن است، کاملاً ویژگی های عصر ایلخانانی را داراست. منتهی تزیینات آن چندان زیاد نیست. مرکزیت روحانی این مجموعه ی مذهبی را مقبره ی ابوصمد ساخته شده در سال 686 ? . ش تشکیل می دهد. این مقبره 18 متر مربع بیشتر وسعت ندارد ولی بسیار گیرا و عاطفی است. بر فراز آن گنبدی هشت گوش است که در اصل با کاشی های آبی روشن پوشیده شده و با گلدسته ی بلند 37 متری خود، که به رنگ زرد است، در تضاد بوده است. دیوارهای درونی برج سفید یکدست است. یک کتیبه ی گچ بری شده ی باریک خاکستری رنگ و همچنین یک گچ بری گرد، بالا و تنه ی ستونچه را می پوشاند. دیوارها به تاق نماهای کم ژرفایی آراسته شده و جمعاً 12 جزء عمودی دارد که به مقرنس های سقف پایان می پذیرد. بخش پایینی اتاق بیشتر به کاشی های زرین زیبایی آراسته بود که به محراب با شکوهی پایان می گرفت.
مسجد جامع تبریز
از آثار تبریز پایتخت، جز مسجد جامع که در زمان علی شاه تاج الدین و در سال 712 هجری شروع و در سال 722 هجری پایان یافت، چیزی باقی نمانده است. نقشه مسجد عبارت بود از صحنی با چهار ایوان که گنبد آن ویران شده است. این مسجد به دیوارهای بلند آجری ممتاز بود. دیوارهای داخلی ایوانها و رواقها با آجرهای سفالی پوشیده شده است.

مسجد جامع یزد:
در سلسل تاریخ، نمونه دیگر مسجد جامع نایین است که حدود 338 هجری ساخته شده است. طرح از روی همان نقشه اصلی صحن چهار گوشه محصور در طاقکانها ریخته شده، ولی در میان هر ضلع قوسی اندکی بزرگتر قرار دارد. گچ بری هایی که بنا را مزین کرده بیشتر همان روش پیشرفت این معماری را نشان می دهد. اثر تاریک و روشنی که با زیر تراشهای عمیق بوجود آمده، به گونه ای قابل توجه آن را ژرفتر نشان می دهد.
مسجد جامع گرگان
این مسجد در سال 728 بنا گردیده است و در 938 تجدید ساختمان شده است این بنا چهار ایوانی پیشتاق بلند سردری دارد که بی شباهت به سر در مسجد یزد نیست و کاشی های معرق رنگارنگش کیفیت بسیار مطلوبی دارند.

فصل چهارم

معماری مساجد ایرانی در دوره تیموریان (772-908 هجری))

دوره تیموریان:
بناها در این دوره بازهم بر پایه شکل ها و ساختمان های دوره سلجوقی استوار است. ولی در سایه تسلط مغولان ، مقیاس و عظمت تازه ایی یافته و در تزئینات بنا توجه بسیار مبذول شده است. بناها اغلب چهار ایوانی با ایوان های بلند و سردرهای مزین به مقرنس کاری های بسیار زیباست و تزئینات عمدتاً شامل کاشی کاری های زیبا و باشکوه و معرق و هفت رنگ است ، گنبدهای پیازی شکل و شیاردار از ویژگی های بناهای خاص دوره تیموریان است . معماری این دوره را می توان کمال کاربری رنگ در معماری دانست که نمونه های آن را می توان در کتیبه های کوفی، نسخ و ثلث به رنگ طلایی در زمینه کاشی های آبی مشاهده کرد . از مساجد نمونه و بسیار معروف این دوره می توانمسجد گوهرشاد را نام برد . بی اغراق اوج هنر و تکنیک کاشیکاری این دوره و ایران را می توان در این بنا مشاهده کرد . در این بنا مناره در جوار ساختمان قرار دارد ، پیش از این مناره ها برفراز دیوارها قرار داشتند و این سبک(مناره جدا از ساختمان) احتمالاً از سبک معماری هند اقتباس شده است.

.
مسجد بی بی خاتون
یکی از مساجد باشکوهی که در آن زمان بنا شده است، مسجد بی بی خاتون در سمرقند است که در سال 777 هجری شمسی آغاز شده و در 783 پایان گرفته بود. این مسجد که هم اکنون ویران است و به عقیده ی کلاویخو "عالی ترین بنای سمرقند است"
یک پیشتاق ورودی به بلندای 40 و پهنای 17 متر داشت که به حیاطی در ابعاد 90×60 متر باز می شد، 8 متر مناره و 3 گنبد داشت که از آجرهای مذهب پوشیده شده بود این بنا در زمان تیمورلنگ بنا شده است.

مسجد گوهر شاد
پس از مرگ تیمورلنگ در 784 ? . ش پسرش شاهرخ در هرات به پادشاهی رسید. یکی از مساجدی که در آن زمان ساخته شد، مسجد گوهرشاد بود که یکی از بزرگترین بناهای تاریخی دوران شاهرخ است که در سال 797 ? در مشهد و در جوار حرم مطهر حضرت علی بن موسی الرضا(ع) بنا شده است. سردر آن ادامه ی سبک سمرقندی تاق نما در تاق نما، یعنی سبک معماران شیراز است که تعدادی برجستگی و فرورفتگی هایی دارد که به آن ژرفا و نیروی بیشتری می دهد. مناره های کنار سردر کمی ضخیم تر از مناره های معمول دوران سلجوقیان و ایلخانان است و از سطح سکوی پایه ی مرمرین آن تا بالا ادامه یافته است. تمام رویه ی مناره و همه ی پوشش دیوارها و رواق های اطراف را بهترین کاشی های معرق و کاشی های لعاب دار، در رنگ های آبی لاجوردی، فیروزه ای، سفید، سبز شفاف، زرد زعفرانی، زرد بور و سیاه آبنوسی آراسته اند. بیشتر نقش ها هندسی است و تنوع ویژه ای دارد و با نقش های اسلیمی و گل و بوته ای سازگاری خاصی یافته اند.
اندازه ی گنبدی طوری طراحی شده که از فاصله ی هزار قدمی دیده شود. ایوان شبستان سفید یکدست است و حال آنکه 3 ایوان دیگر با کتیبه های کوفی فیروزه ای روشن با سایه ی سفید و رنگ سبز بر زمینه ی سرخ آذین شده است. در آذین حیاط مسجد گوهرشاد از همه ی سبک های تزیینی استفاده شده است و بیننده هرگز از تحسین آن باز نمی ایستد. معمار این مسجد قوم الدین شیرازی است که معمار اغلب بناهای عهد شاهرخ است

.
مسجد کبود تبریز
از شاهکارهای کاشی کاری رنگین و هنرهای تزیینی زیبایی برخوردار است. این بنا در سال 844 ه . پردازش در اثر زمین لرزه ای که تبریز را ویران کرد، فروریخت و غیر از چند ستون و دیوار بیرونی و نمای آن چیزی بر جای نمانده است. نمای درونی پیشتاق ورودی مسجد با کاشی های معرق زیبایی آذین شده بود.
آنچه که مسجد کبود را به شاهکاری از آذین گری کاشی کاری معرق تبدیل و مشهور می کرد، چگونگی ترکیب رنگ های تازه و متنوع آن بود. رنگ های قهوه ای، رنگ برگ خشک شده، زرد اخرایی، سبز زیتونی، چنان هماهنگی ایجاد کردند که در هیچ جای دیگر مانندش دیده نشده بود.
مسجد جامع اصفهان
مسجد جامع اصفهان نیز در همین دوره تکمیل شد. ورودی آن، که در نمای باختری حیاط قرار دارد، پیشتاق زیبایی است که در دهه های پیش تعمیر شده است. تاریخ آذین های مسجد با تاریخ ساخت قسمت های دیگر آن، که در دوران اوزن حسن آق قویونلو ساخته شده، یکی نیست.
دوره ترکمانان:
نمونه ابنیه مذهبی این دورهمسجد مظفریه یا کبود تبریز است که در نوع خود ممتاز بوده و هم اکنون در حال مرمت است. حیاط مرکزی کاملاً سرپوشیده و دارای گنبد است. نماهای داخلی و خارجی آن به ظریف ترین کاشی های ایران مزین شده است. قاب های مختلف و هماهنگ دارای رنگ های مختلف به همراه آبی روشن و در برخی قسمت ها با روکش طلا ست

فصل پنجم

معماری مساجد ایرانی در دوره صفویان

دوره صفویه:
بناهای این دوره باز هم دارای طرح کلی چهار ایوانی است البته به ساخت ایوان های عظیم با ابعاد بزرگ توجه بسیار شده است. در ابنیه مذهبی کاشی های لعاب دار، معرق و هفت رنگ در تزیین دیواره های خارجی و داخلی بنا ، طاق ها، مناره ها، گنبدها و محراب ها استفاده شده است. کتیبه های نسخ و ثلث سفید و درخشان، در طاقچه ها به کار رفته و نور ورودی از طریق پنجره های تعبیه شده در ساقه گنبد حالتی روحانی به فضا می بخشد. در بناهای ییلاقی تزئینات چوبی نقش اصلی را به عهده داشته و بر روی آن تذهیب کاری و نقاشی های لاکی استفاده شده است. از نمونه های معماری این دوره می توان بهمسجد شاه اصفهانکه توسط شاه عباس ساخته شده و اوج ساختمان سازی در اصفهان به شمار می آید اشاره کرد. این مسجد دارای ابتکارات و نوآوری هایی در هنر معماری است ، سردر ورودی آن در مرکز ضلع جنوب میدان(نقش جهان) قرار دارد، ولی خود مسجد با زاویه ای روبه قبله ساخته شده است ، معماران این تغییر زاویه مسجد را به قدری استادانه و با موفقیت اجرا کرده اند که در قسمت ورودی مسجد کسی به وجود چنین زاویه ای پی نمی برد و نمای عمومی آن از سمت میدان ناموزون به نظر نمی رسد.مساجد در این دوره همچنان با طرح چهار ایوانی و گنبدهای بزرگی که به اوج کمال رسیده اند، ساخته شده است .
پایتخت صفویان، در آغاز قزوین بود و بدست شاه عباس اول به اصفهان منتقل گردید. هیچکدام از شاهان صفوی، پیش از عباس اول، مانند او بر معماری های شکوهمند علاقه مند نبودند. شاهرخ عباس، برخلاف شاه طهماسب اول، شیفته ی عمران و معماری بود. در زمان او بود که بیشتر بناهای مذهبی ایران پوشش کاشی کاری یافتند. از جمله این کاشی کاری های را می توان در مسجد مقصود بیک، مسجد شیخ لطف الله و سردر قیصریه و سردر مسجد شاه دید. ولیکن سایر تزیینات مسجد، تقریباً تمام آنها، از کاشی کاری های مربعی شکل نقش دار درست شده اند.

مسجد امام در اصفهان

این مسجد که در ضلع جنوبى میدان امام قرار دارد در سال 1020 هجرى به فرمان شاه‏ عباس اول در بیست و چهارمین سال سلطنت وى شروع شده و تزئینات و الحاقات آن در دوره جانشینان او به اتمام رسیده است. معمار مهندس آن استاد على‏اکبر اصفهانى و ناظر ساختمان محب‏على بیک الله بوده‏ اند. این مسجد شاهکارهاى جاویدان از معمارى، کاشى‏کارى و نجّارى در قرن یازدهم هجرى است.از نکات جالب توجه این مسجد، انعکاس صوت در مرکز گنبد بزرگ جنوبی آن است . ارتفاع گنبد مسجد 52 متر و ارتفاع مناره های داخل آن 48 متر وارتفاع مناره های سردر آن در میدان نقش جهان 42 متر است . قطعات بزرگ سنگ های مرمر یکپارچه وسنگاب های نفیس ، از دیدنیهای جالب این مسجد است . کتیبه سر در مسجد به خط ثلث غلیرضاى عباسى و مورخ به سال 1025 حاکى از آن است که شاه عباس این مسجد را از مال خالص خود بنا کرده و ثواب آن را به روح جدا اعظم خود شاه طهماسب اهدا نموده است. در ذیل این کتیبه به خط ثلث محمد رضا امامى، کتیبه دیگرى نصب شده که به موجب آن مقام معمارى و مهندسى معمار مسجد شاه استاد على اکبر اصفهان و ناظر ساختمان محب على بیکالله تجلیل شده است. مسجد شاه یکى از شاهکارهاى معمارى و کاشیکارى و حجارى ایران در قرن یازدهم هجرى است و آخرین سال تاریخى که در مسجد دیده مى‏شود سال 1077 هجرى یعنى آخرین سال سلطنت شاه عباس دوم و 1078 هجرى یعنى اولین سال سلطنت شاه سلیمان است و معلوم مى‏دارد که اتمام تزیینات مسجد در دوره جانشینان شاه عباس کبیر یعنى شاه صفى و شاه عباس دوم و شاه سلیمان صورت گرفته است. کتیبه‏هاى مسجد شاهکار خطاطان معروف عهد صفویه مانند علیرضا عباسى و عبدالباقى تبریزى و محمد رضا امامى است. تزیینات عمده این مسجد از کاشیهاى خشت هفت رنگ است. در مدرسه جنوب غربى مسجد قطعه سنگ ساده‏اى به شکل شاخص در محل معینى تعبیه شده است که ظهر حقیقى اصفهان را در چهار فصل سال نشان مى‏دهد و محاسبه آن را شیخ بهائى دانشمند فقیه و ریاضیدان معروف عهد شاه عباس انجام داده است. از نکات جالب در مسجد شاه انعکاس صورت در مرکز گنبد بزرگ جنوبى است ارتفاع گنبد عظیم مسجد شاه 52 متر و ارتفاع مناره‏هاى داخل آن 48 متر و ارتفاه مناره‏هاى سردر آن میدان نقش جهان 42 متر است. قطعات بزرگ سنگهاى مرمرى یکپارچه و سنگابهاى نفیس از دیدنیهاى جالب مسجد شاه است.

آغاز بنای مسجد شااین مسجد که ساختمان آن در سال 1020 هجرى قمرى آغاز و در سال 1025 به پایان رسید و براى تزیین آماده شد، از مهمترین مساجد عصر صفویه و در ضلع جنوبى میدان نقش جهان واقع است. تزیینات این مسجد که از سال 1025، زمان سلطنت شاه عباس اول، آغاز شد تا زمان سلطنت دو تن از جانشینان او (صفى و عباس دوم) نیز ادامه یافت. معمار این بنا استاد على اکبر اصفهانى است که نام او به عنوان مهندس و معمار در کتیبه سردرمسجد به خط ثلث آمده است.
کتیبه سر در با شکوه مسجد به خط علیرضا عباسى خوشنویس نامدار عصر صفویه است که تاریخ آن سال 1025 ذکر شده است.
اسپرهاى طرفین در ورودى 8 لوحه با نوشته هایى مشکى بر زمینه فیزوه‏اى دارند که در هر یک از این اسپرها 4 لوحه کار گذاشته شده. در جلو خان سردر مسجد نیز کتیبه هایى با عبارات و اشعارى وجود دارد. تخت سنگ بزرگى نیز در ضلع غربى جلوخان هست که از نوشته‏ هاى آن تنها بسم الله الرحمن الرحیم به جا ماند. کتیبه نماى خارجى سردر، خط ثلث سفید بر زمینه کاشى خشت وجود دارد.
اشعارى به خط نستعلیق در اصلى مسجد را که پوشش نقره و طلا دارد. زینت بخشیده است در این اشعار سال اتمام و نصب در 1038 تا 1052 ذکر شده است. اشعار فوق الذکر 16 بیت است که هشت بیت آن بر یک لنگه و هشت بیت دیگر بر لنگه دیگر آن به طور برجسته نقش بسته است. این در، در ضلع جنوبى واقع است.
کتیبه‏ هاى داخل مسجد را خوشنویسانى چون عبدالباقى تبریزى، محمد صالح اصفهانى محمد رضا امامى و محمد غنى نوشته‏اند که از آن جمله‏اند: کتیبه ایوان بزرگ مسجد و اطراف محوطه زیرگنبد به خط عبدالباقى تبریزى کتیبه بالاى محراب مرمرى به خط محمد صالح اصفهان، کتیبه‏هاى چهلستون شرقى گنبد جنوبى به خط محمد رضا امامى و کتیبه داخل ایوان شمالى مسجد به خط عبدالباقى تبریزى.
این مسجد عظیم داراى دو شبستان قرینه در اضلاع شرقى و غربى صحن است. یکى از این شبستانها (شبستان شرقى) بزرگتر اما ساده و بى تزیین است و دیگرى (شبستان غربى) کوچکتر است اما تزییناتى با کاشیهاى خشت هفت رنگ دارد و محراب آن نیز از زیباترین محرابهاى مساجد اصفهان است.
در دو زاویه جنوب غربى و جنوب شرقى دو مدرسه به طور قرینه قرار دارد که مدرسه زاویه جنوب شرقى را که حجره‏هایى نیز براى سکونت طلاب دارد، مدرسه ناصرى و مدرسه زاویه جنوب غربى را سلیمانیه مى‏نامند.
ارتفاع ایوان بزرگ جنوبى مسجد 33 متر است و دو مناره در طرفین آن قرار گرفته‏اند که ارتفاع هر یک از آنها 48 متر است. این دو مناره با کاشى تزیین شده‏اند و نامهاى محمد و على به طور تکراراى به خط بنایى بر بدنه آنها نقش بسته است.
گنبد بزرگ مسجد تزئینات جالبى از کاشیکارى دارد و نیز دارى کتیبه‏اى به خط ثلث سفید بر زمینه کاشى خشت لاجوردى است.

ه در سال 991 ه. ش و پایان آن 1017 ه . ش می باشد. این بنا، که به شیوه ی مساجد چهار ایوانی است، اوج سنت مسجد سازی هزار ساله ی ایران است. بلندای قوس نیم گنبد پیشتاق بیرونی آن 27 متر است و بلندای مناره ها به 33 متر می رسد و بلندای مناره های بالای شبستان از آنها هم بیشتر است و گنبد نیز ارتفاع فراتر از همه ی آنها دارد. در این بنا از کاشی کاری های زیبا و آبی رنگی استفاده شده است. جلو خان ورودی مسجد رو به شمال است ولیکن قبله در جهت جنوب غربی است. از دست راست دهلیز وارد تاق بلند ایوان شمالی می شویم، از طرف چپ دهلیز بیرون می آییم. روبروی این دهلیز ورودی سردر ایوان بلند شبستان است که آن خود نیز شاهکاری از آذین گری و زیبایی است. حجم شبستان ساده است. شکل 7 رابطه ی اجزای آن بسیار آگاهانه تبیین شده است. مستطیل درگاه، نیمکره ی گنبد را قطع می کند و هر دو با مناره های بلند به صورت عمودی بریده و قطع شده اند.

مسجد شیخ لطف الله
این مسجد در سال 980 ?. ش آغاز و در سال 1007 پایان پذیرفت. این مسجد بر اساس چهار تاقی سنتی کهن ساسانی بنیاد شده است. گنبد آن تک پوشه ای است و بر روی چهار تاقی بنا شده است. در واقع این مسجد نماز خانه ی خصوصی شاه است. دیوارهای حامل گنبد 170 سانتی متر کلفتی دارند و این استحکام بنا را بسیار زیاد کرده است. پی چهار گوش بنا با سه کنجی هایی که از زمین تا بالای بنا امتداد دارد بصورت هشت گوش در آمده است. رنگ های مسلط این مجموعه، که تماماً پوشیده از کاشی است، فیروزه ای، سفید شیری و لاجوردی می باشند. نقش درون گنبد که در نوک آن یک شمسه ی بزرگ قرار دارد، از عناصر اسلیمی و زیبای تکراری، که بصورت مارپیچ هایی از دو طرف، همانند گل بابونه و آفتابگردان قرار گرفته اند، تشکیل شده است. نورآرایی بنا به گونه ای است که هر کس وارد آن شود به ناگهان در حالتی از حضور و روحانیت عبادی فرو می رود و کمتر کسی می تواند خلاف این مطالب را مدعی شود.

مسجد جمعه یا مسجد اعظم
که می توان آن را کلکسیونی از مساجد دوره های پیشین دانست ، از دیگر شاهکارهای معماری دوره صفویه است ؛ با حفاری های
اخیر، بسیاری از آثار مربوط به مساجد قدیمی قرن دوم هجری در این مکان و آثار و بقایای مساجد آل بویه و سلجوقیان کشف شده است

دوره قاجار:
این دوره را باید دوره افول معماری ایران به شمار آورد چرا که در مقایسه با ابنیه بسیار زیبای دوره صفوی ، بنایی که بتواند با آن برابری کند ، ساخته نشد. برجسته ترین ابنیه این دوره متعلق به فتحعلی شاه است که خود تقلیدی از ابنیه صفوی است و اکثر تزئینات مهم از هنر اروپایی اقتباس شده است .
مسجد و مدرسه سپهسالار(شهیدمطهری)
یکی از عمارت های معروف تاریخی تهران است که توسط میرزا حسین خان سپهسالار ساخته و وقف شده است . اولین کلنگ آن درسال 1296ق زده شد . حیاط مسجد توسط 62حجره ای که جهت سکونت طلاب ساخته شده ، از چهار جهت محصور شده است . در سردر هر یک از حجره ها طرحی بدیع و مجزا از یکدیگر با مقرنس کاری زیبا تزئین یافته است. در اصلی بسیار بزرگ، دو لَتی و فلزی است ودر قسمت بیرونی با کاشی کاری های معرق و مقرنس کاری زیبایی تزئین شده لست. گنبد اصلی عمارت بر روی شبستان تابستانی و تماماً از بیرون و درون کاشی کاری می باشد. کل ساختمان دارای 8 مناره است که تماماً با کاشیکاری تزئین شده است

از دیگر مساجد دوره قاجار می توان به مسجد نصیرالملک در شیراز ، مسجد ومدرسه آقا بزرگ در کاشان و مسجد معاون الملک در کرمانشاه اشاره کرد.

فهرست منابع

1- کتاب: هنر ایران در روزگار اسلام
مولف: دکتر زکی محمد حسن
ترجمه: محمد ابراهیم اقلیدی
انتشارات: صدای معمار
چاپ اول: 1377
2- کتاب: تاریخ عمومی هنرهای مصور
مولف: علینقی وزیری
انتشارات: هیرمند
چاپ چهارم: 1377
3- کتاب: هنرهای خاورمیانه در دوران اسلامی
مولف: نعمت اسماعیل علام
ترجمه: دکتر عباسعلی تفضلی
انتشارات آستان قدس
چاپ اول: 1382
4- کتاب: تاریخ هنر ایران
مولف: دکتر حبیب الله آیت اللهی
انتشارات: بین المللی الهدی
چاپ اول: 1380
5- کتاب: هنر اسلامی
مولف: دیوید تالبوت رایس
ترجمه: ماه ملک بهار
انتشارات: علمی و فرهنگی
چاپ دوم: 1381
6- کتاب: معماری ایران در قلمرو آل بویه
مولف: میترا آزاد
انتشارات: کلیدی
چاپ اول: 1381