نام تحقیق : معماری دوره اشکانیان (پارتیان) نام واحد درسی : آشنایی با معماری جهان استاد راهنما : خانم مهندس حمزه لو
تهیه و تنظیم : معصومه روزبهانی ، فرزانه خدارحمی
دانشگاه علمی کاربردی ملایر
پاییز 1391
معماری کاخ ها و بناها در دوره اشکانیان (پارتیان):
قوم پارت یا پارتوا:از شعبه های نژاد آریایی ایرانی است
در کتیبه داریوش اول هخامنشی بر بیستون سرزمین آنرا(پرتو)نامیده اند .
این ناحیه ازشمال خراسان و ماورالنهر و همین نام بعدها به پهلو تبدیل
گردید .
پارتها حکومت ساقط شده هخامنشی را از جانشینان اسکندر مقدونی (سلوکیان) باز پس گرفتند . و توانستند یک دولت نیرومند و عظیم را برای مدت پنج قرن پایه گذاری نمایند.
از جمله کارهای مهم پارتها :
پارتها در زمینه هنرها بویژه در معماری ابتکارات بدیعی داشتند .
تحول ملی عظیم در رمینه شهر سازی و معماری ایجاد کردند و در معماری دو عنصر نو ظهور افزودند یکی احداث گنبد بر روی بناهای چهار ضلعی (مربع شکل) از طریق فیل پوشها و دیگر توسعه ساختمان ایوان تاق دار .
ایوان اتاق راستگوشه ای است با طاق بشکه ای که در قسمت پشت بسته بوده و در جلو-معمولا رو به بیرون یا حیاط قرار دارد-کاملا باز است. از زمان پارتها ایوان نقش مهمی را در معماری آسیای غربی باز می کند . منشا ایوان موضوعی است در خور اندیشه بعضی آنرا به درختان و شاخه های پوشیده با حصیر و گل و نیز به تاثیر اتاقهای بشکه ای منتسب می کنند . چنین بناهایی هنوز در طول رودخانه یا دریاچه هیرمند در شرق ایران و احتمالا در پیرامون دریاچه آرال در آسیای مرکزی دیده می شوند. این نواحی مناطقی هستند که پارتها از آن برخاسته اند و لیکن سابقه تاقهای آهنگ با انواع قوسها (نیم بیضی) از آثار معماری هفت تپه (ایلام میانی) آشنا شدیم و این نشانگر آن است که پارتها با توجه به شرایط زمانی و موقعیت مکانی دست به چنین ابتکاراتی زده اند.
علیرغم حاکمیت طولانی مدت پارتها اکثرا آثار آنها از بین رفته است.زیرا عواملی مانند زلزله آب و هوایی و گستره وسیع امپراتوری تاثیر گذار در روند تخریب آثار معماری بوده اند. همچنین پارتها بناهای خود را بسیار ساده و با خشت خام ساخته اند. گاهی هم از آجر استفاده می کردندو آن را برای ساختمانهای مهم همچون کاخ فرمانروایان و پرستشگاههابود.درصورتی که سنگ موجود بود در محل از سنگ نیز استفاده می کردند.
سبک معماری و ویژگیهای آن : -حداکثر استفاده از مصالح بوم آورد مثل پارتها استفاده از سنگ لاشه خشت خام و پخته… -استفاده بسیار خوب از تکنیک پیشرفته تاق و گنبد به خصوص گنبد با استفاده از مصالح بوم آورد. -پرهیز نکردن از شکوه و ارتفاع زیاد. -تنوع فوق آلعاده در طرحها . -استفاده از ملات ساروج که به کمک آن توانستند فضاهای معماری وسیع را ایجاد نمایند.
شهرهایی که در اختیار پارتهابود بابل و اروک و نیزشهر آشور بود که از نقشه چندان منظمی برخوردار نبودند اما پارتها شهرهایی را بنیاد گذاشتند که براساس نقشه دایره شکل بود که شهرهای مرو تیسفون و الحضر دارای چنین پلانی بودند. از فضای دایره وار می توان آسانتر از چهار گوش دفاع کرد و نیز بارو کشیدن آن هم آسانتر است . این شیوه شهرسازی تا زمان ساسانی و اسلام ادامه یافت. معمولا شهرهای پارتی دارای برج و بارو بودند باروهای شهر مرو از خشت خام بود با برج ها و کنگره های قائم الزاویه و سوراخهایی برای تیراندازی .
در درون شهرهای پارتی مهمترین ساختمان معمولا ارگ و پرستشگاهها بودند. برخی معتقدند هنر پارتی در حدود سال 250 ق.م پا به عرضه وجود نهاده اما باید آغاز آنرا از ابتدای پادشاهی مهرداد دوم (سال 203 ق.م) دانست. بطوریکه عنوان گردیده معماری را باید از اولین مکانهای استقراری پارتها آغاز کرد. در این بررسی ما به شرح جزئیات معماری بعضی از آنها می پردازیم
آثار معماری پارتیان:
شهرنسا: در نزدیکی شهر عشق آباد ((نسا)) یا ((پارتانیسا)) شهری است که روی یک تپه کوچک طبیعی. این ارگ (دژ) که براساس لوحی گلی که در آن پیدا شد مهرداد کرت نام داشت و توسط مهرداد اول ساخته شده است . دیوارهای بستر آن 20 تا 25 متر ارتفاع و 5 متر ضخامت داشت و با استفاده از گل ساخته شده بود و نمای آن را با آجر پوشانده بودند . ورود به ارگ از طریق پاگردهایی که در پی دیوارهای گرد شهر قرار داشت صورت می گرفت.
بناهای داخل ارگ شامل یک کاخ موسوم یه ((خانه مربع)) تعدادی معبد است. اتاق اصلی کاخ تالاری ستون دار به مساحت تقریبی 20 متر مربع بود. سقف آنرا با استفاده از تیرهای بزرگ روی چهار ستون بزرگ چهار پر (شبدری) که در واقع اتاق آنرا به سه راهرو تقسیم کرده بود پوشانده شده بود بخش مرکزی توسط تیرهای چوبی به صورت گنبدی کار شده که این روش را می توان اساسی برای گنبدهای ابداعی دوره پارتی دانست. سطوح دیوارهای این بنا به رنگ قرمز و سفید رنگ آمیزی به طور افقی توسط موادی از ظروف کوچک سفالی و به طور عمودی با ردیفهایی از نیم ستون که روی هر دیوار شش تا از آنها قرار داشت سرستونها به شیوه ستونهای کورنتی تزئین شده بود که این نشانگر نفوذ هنر هلنیسم به بخشهای آسیای میانه بوده است.
معماران پارتی درست فرمولهای مختلف ساختمانی را آزمایش کردند در خانه مربع به سبک متداول صحن ستوندار با اتاقهای دارای ستونهای بلند در چهار سمت بازگشتند ورودیها نیز به همین اندازه حالت تجربی داشت و شامل ورودیهای ساده هشتی ها و مدخلهای ستوندار می شد تا اینکه ایوان را در قرن اول میلادی ساخته اند. احتمالا در تکامل ایوان دوره پارتی دو مرحله وجود داشته است . مرحله نخست تنها یک تالار که دارای سه دیوار یا سقفی متشکل از تیرهای چوبی متکی بر ستون یا دیوارهای تالار ساخته می شد . مرحله دوم ایجاد سقف آن با طاقهای آهنگ آغاز کردند .
هیکاتوم پلیس(صد دروازه): بقایای آثار معماری پارتی که احتمالا آنها را به عنوان مقبره مورد استفاده قرار می دادند در شهر دامغان یافت شده جان هانسمن این محل را شهر گمشده سلوکی – پارتی صد دروازه که پارتها آن را در ربع آخر قرن سوم پیش از میلاد به صورت یکی از تختگاههای خود درآوردند می داند . به علت موقعیت شهر دامغان احتمالا یک پایتخت کوهستانی بوده است. شاید پس از نسا پارتها در ادامه متصرفات خود این مکان را انتخاب کرده باشند.
کاخ هترا : ویرانه های کاخ بزرگی که متعلق به قرن دوم میلادی است .
نمای بنا دارای دو ایوان بزرگ است که از قطعات بزرگ سنگ ساخته شده است. این ایوانهای بزرگ با تاق های آهنگ بلند پوشیده شده و در طرفین آنها اتاقهای کوچکتری قرار دارند که دو طبقه (اشکوبه) بوده اند.
مهمترین قسمت بنا اتاق کوچک مربع شکلی است که مستقیما پشت ایوان جنوبی قرار گرفته است
کاخ آشور بنایی در سبک معماری پارتی (اشکانی ) ساخته شده در قرن یکم میلادی است. این بنا بعدها در قرن سوم میلادی گسترش یافت.
این کاخ، بنایی با یک حیاط چهار ضلعی نامنظم است که ۴ ایوان در هرضلع آن جای گرفته است. در ساخت اولیه، این حیاط دارای ۲ ایوان بوده است که بعدها دو ایوان دیگر نیز به آن افزوده شد. محل این کاخ هم اکنون در کشورعراق است
کوه خواجه: کاخ شاهی در کوه خواجه در جزیره ای در میان دریاچه هامون سیستان .دارای تالارهای به شکل ایوان که با خشت بنا شده شده است و در پیرامون آن یک حیاط مرکزی چهارگوش ساخته شده است.
بازه هور: از کهنترین آتشکده های گنبد دار
بنای کوچکی بر روی چهار فیلپوش
در فاصله بین نیشابور و تربت حیدریه
نکته قابل توجه : در این بنا گوشه سازی با چوب انجام گرفته که گنبد بر روی آن ایجاد شده است.
معبد آناهیتا:
در کنگاوراست. .این معبد برروی مصطبه ای عظیم با وسعت قابل توجهی قرار گرفته است.4 وجه و 4 دیوار قطور 18 متری با ارتفاعی متغیر بر حسب عارضه های طبیعی صخره 7 تا 8 متر پی افکنده شده که با لاشه ها و سنگ های در ابعاد بزرگ غیر هندسی و ملاط گچ انباشته شده است.سنگ های نما با دقت و ظرافت توسط حجاران تراشیده شده است.پس از گونیا کردن آن در کنار هم قرار داده و به وسیله بست ها و میله های آهنی و مذاب سرب به هم متصل گردیده اندو سپس در پشت این حجاری ها با ملاط گچ جاهای خالی را پر نموده و نما را با پیکره و پایه پیوسته اند.
راه ورود به بالای صفه از طریق پلکانی دو طرفه است که در ضلع جنوبی قرار گرفته است .پلکان اختصاصی و باریک در گوشه شمال شرقی دارد.و آتشگاه در بالا ی این صفه قرار داشته است.
مهمترین چیزی که در آثار معمار ی کنگاور جلوه گر است،ستونهای عظیم و قطور آن است که در حاشیه صفه قرار دارند.
ستونهای باقی مانده از معبد آناهیتا
اصول مصالح بوم آورد در این بنا رعایت شده و سنگها را از ناحیه ای به نام چل مران در 2 کیلومتری کنگاور آورده شده اند.
تصویر قدیمی از معبد آناهیتا
دیگر آثار معماری پارتیان:
کاخ پارتی در سلوکیه در کنار رودخانه دجله در عراق
معبد خورهه در محلات استان مرکزی
پرستشگاههایی در اروک و تاکسیلا در پاکستان
تزئینات معماری در دوره اشکانی :
نقاشی و گچ بری
نمونه آن در کوه خواجه
تزیینات بیرونی بناها :سنگ کاری و طاق نما ، نیم ستون ها و ماسک ها یا صورتک ها به دلیل اینکه وقت کمتری می گرفته و از نظر اقتصادی به صرفه بوده
تاثیر هنر هلنی هم در این مقطع زمانی را نباید نادیده گرفت زیرا دوره نقش برجسته ای که به صورت تمام رخ ایجاد شده بود ، بخشی از آن تحت تاثیر اوضاع سیاسی حضور یونانیان تحت نام سلوکیان بوده است.
معماری چیزی نیست جز یادمان ها و مقبره ها
موفق باشید.
کاخ آشور